Ludvig Vitgenštajn je sasvim izuzetna filozofska ličnost našeg vremena. Iako je relativno malo pisao, a još manje za života objavio, ipak njegova djela znače prekretnicu u filozofskom mišljenju i stoje u osnovi kompletnih filozofskih usmjerenja u okvirima savremene filozofije. Ako se za Tractatus može reći da je izvor onog pravca u najnovijoj filozofiji koji obično nazivamo logičkim pozitivizmom ili logičkim empirizmom, onda »Filozofska istraživanja« nesumnjivo predstavljaju temelj i polaznu osnovu za tzv. filozofiju običnog jezika, koja je još uvijek dominantna filozofska orijentacija savremene anglo-saksonske filozofije. I jedno i drugo djelo, i Tractatus i Filozofska istraživanja, stoje tako u osnovama savremenog filozofiranja, pa se pokazuje da je Wittgen- steinova misao nezaobilazna kad su u pitanju struktura i karakteristike filozofije našeg vremena. Oba djela su sasvim originalna i po načinu na koji su napisana i po onome o čemu je u njima riječ: forma Tractatusa je jedinstvena u cjelokupnoj filozofskoj literaturi, a Filozofska istraživanja znače novost u tretiranju filozofskih problema, novi pristup u filozofiju nepoznat dotadašnjoj istoriji filozofske misli. 

JEDINSTVO WITTGENSTEINOVE FILOZOFIJE I NJEN OSNOVNI PROBLEM

Oslanjajući se na nesumnjive razlike kojima se odlikuju dva osnovna Wittgensteinova djela, većina interpretatora Wittgen- steinove misli je sklona da njegovu filozofiju strogo razdvoji i podijeli u dvije faze, pri čemu se u prvu svrstavaju »Dnevnici iz 1914—1916« i Tractatus, a u drugu sva ostala Wittgensteinova djela među kojima je sigurno najznačajnije »Filozofska istraživanja«. Pri tome se čak tvrdi da između Tractatusa i Filozofskih istraživanja ne postoji logički kontinuitet misli: »Misli u Filozofskim istraživanjima se ne mogu shvatiti kao logički produžetak misli Tractatusa«2). Međutim, ako se podrobno analiziraju sva Wittgensteinova djela i posebno ona najznačajnija, onda se dolazi do zaključka da ovako radikalno razdvajanje na faze unutar Wittgensteinove misli nije opravdano i ne može naći dovoljno osnova u samim njegovim djelima. Ono može imati smisla jedino kao sredstvo da se sistematično postupi u analizi i razumijevanju Wittgensteinove misli, a osnov za takvu podjelu može biti samo hronološki tj. vrijeme nastajanja pojedinih djela i njihova sudbina poslije Wittgensteinovog života. Ako bi se ovakva podjela i prihvatila, ona bi se morala uzimati samo uslovno i samo u onom smislu u kojem je napravljena. Svako njeno proširivanje i primjenjivanje na samu strukturu i tok Wittgensteinove misli ne bi bilo opravdano, jer se takva šema u suštini ne može odnositi na cjelinu i smisao Wittgensteinove filozofije. Kakav je onda odnos Tractatusa prema Filozofskim istraživanjima, njegovih ranijih i kasnijih djela?

Apsolutna disparatnost između ranijih i kasnijih djela Wittgensteinove filozofije, na kojoj uporno insistiraju neki interpreti njegove misli, samo je prividna. Pa i onda kad su rješenja pojedinih pitanja u njegovim djelima do te mjere različita da se uzajamno isključuju, ni tada se ne može govoriti o toliko dubokom jazu između Wittgensteinove ranije i kasnije misli koji bi obez- bjedio potpuni logički diskontinuitet ove filozofije. Jer i »ranije« i »kasnije« Wittgenstein zapravo rješava ista pitanja, krug njegovih problema ostaje u suštini isti od najranijih do posthumno objavljenih djela. Ova zaokupljenost određenim krugom filozofskih problema, koja je karakteristična za kompletan Wittgen- steinov filozofski put, upravo je potvrda našeg stava da se može govoriti, nasuprot Hartnacku, o logičkom kontinuitetu Wittgensteinove misli i da se cjelokupna njegova filozofija okuplja oko nekoliko centralnih i bitnih problema koje Wittgenstein tretira u svim svojim djelima. A različiti odgovori na ista pitanja, koji su karakteristični za pojedina Wittgensteinova djela, mogu naći objašnjenje upravo u Wittgensteinovom naporu da se ta pitanja nekako razriješe, pa su različita rješenja posljedica različitih polaznih pozicija i filozofskih metoda kojima se Wittgenstein služi u pojedinim svojim djelima.

Tako se Wittgensteinova filozofija predstavlja kao jedinstvena misaona cjelina u kojoj je postavljen i tretiran veliki broj različitih filozofskih problema. Pa ipak, između svih tih mnogobrojnih i raznovrsnih pitanja može se nazreti i odrediti ono glavno i osnovno koje nesumnjivo stoji u centru Wittgensteinovog filozofskog interesa i koje ga je sigurno ponajviše okupiralo: kako se mogu odrediti granice u kojima se može smisleno govoriti? Zato se može tvrditi da je problem jezika fundamentalni problem Witt- gensteinove filozofije u cjelini.

II.

PROBLEM JEZIKA U TRACTATUSU

Polazne pozicije Wittgensteinove filozofije Tractatusa date su u njegovoj teoriji svijeta, koja predstavlja »najčistiju varijantu« teorije logičkog atomizma3), i u teoriji slike. Ove dvije teorije sadrže fundamentalne odredbe kojima je Wittgenstein svojoj misli dao čvrste okvire i odredio jasne puteve koji će je dovesti do onoga što posljednji stavovi Tractatusa izriču. Jedno od tih bitnih određenja naznačila je Wittgensteinova teorija svijeta: ono što realno postoji jesu činjenice, i one sačinjavaju svijet. »Svijet se raspada na činjenice«4) i on je određen činjenicama. Zato je jedini pravi način postojanja onaj na koji činjenice jesu. Sve što nije takvo kao činjenica zapravo i nije, ono nije realno, ono ne spada u svijet. Jer, svijet je samo i isključivo svijet činjenica.

Drugo bitno određenje dato je teorijom slike: misao je slika činjenice. Slika može biti ispravna ili neispravna, istinita ili lažna. U slaganju ili neslaganju slike s onim što odslikava sastoji se njena istinitost ili lažnost. Zato sliku moramo uporediti sa stvarnošću da bismo mogli otkriti je li istinita ili nije. Iz slike same se to ne može ustanoviti5). Za Wittgensteina ne postoji misao koja ne bi bila slika, jer misliti se može samo odslikavajući. Misao koja nije slika čista je besmislica.

Naznačivši ovako polazne odredbe, Wittgenstein je u svojoj teoriji stava odredio stav kao sliku stvarnosti čija se istinitost može ustvrditi samo onda kad se uporedi sa stvarnošću: ako je stav slika stanja stvari koje postoji, onda je on istinit, ako slika stanje stvari koje ne postoji, onda je lažan. Prema tome, relacija slikovnosti je odlučna kad se pitamo za istinitost nekog stava. Prema ovoj relaciji Wittgenstein je takođe izvršio podjelu stavova na one koji su slike svijeta, pa nas tako o njemu informišu i na one koji nisu slike, koji ništa ne odslikavaju. Prvi su empirijski, a drugi logički stavovi ili tautologije. To su dvije vrste stavova koje su za Wittgensteina jedino legitimne. Stav koji nije ni empirijski ni logički ne može biti označen kao stav.

A jezik je Wittgenstein definisao kao cjelokupnost stavova za koje je već ranije utvrdio da su slike svijeta. Tako i u osnovi jezika počiva Wittgensteinova ideja odslikavanja koja je nesumnjivo jedan od najznačajnijih konstitutivnih elemenata cjelokupne filozofije Tractatusa.

Kao što se u teoriji svijeta svijet razlaže na činjenice, a ove dalje na stanja stvari, tako u Wittgensteinovim razmatranjima o jeziku nalazimo shvatanje po kome se jezik sastoji od stavova, a stavovi od imena. Ime je za Wittgensteina prvobitni znak koji u stavu zastupa predmet, pa je po tome principu zastupanja predmeta znakovima i moguć stav: »Jedno ime stoji za jednu stvar, drugo za drugu stvar, a međusobno su povezani, tako cjelina — kao živa slika — predstavlja stanje stvari«6). To da je ime prvobitni znak znači da se ono ne može nikakvom analizom dalje raščlaniti. Značenje imena je predmet koji ime zastupa u stavu. Tako se u stavu predmeti imenuju, a stav dobiva smisao po stanju stvari koje opisuje. Prema tome, imenovanje je, zajedno s opisivanjem, esencijalna funkcija jezika u filozofiji Tractatusa.

Određujući jezik kao sliku svijeta, a svijet kao cjelokupnost činjenica, Wittgenstein je jezik sveo na sredstvo za odslikavanje činjenica i tako veoma suzio njegove mogućnosti. Zato se Wittgen- steinu i moglo dogoditi da je izvan mogućnosti izricanja u jeziku ostalo cijelo područje pitanja i problema koje je onda odredio kao neizrecivo. Ova pitanja i problemi se upravo tiču one sfere realnosti za koju Wittgenstein u svojoj teoriji svijeta nije osigurao nikakvo mjesto i tako je isključio iz svijeta. Ona je ostala po strani zato sto je Wittgenstein jedino činjenicama priznavao realitet i njihov način postojanja odredio kao jedino realno postojanje. Ali ova sfera kojoj je odrekao realnost uvijek mu se nanovo pojavljivala i uplitala u njegova određenja, pa je zato, da bi se od nje definitivno ogradio, proglasio je neizrecivim i nemišljivim. Svaki pokušaj da se o toj sferi nešto smisleno kaže osuđen je na neuspjeh. Jer, o njoj se ne može misliti i ne može ništa smisleno reći, pa je jedini mogući ispravni stav ostajanje u šutnji. Šutnja pred neizrecivim je, za Wittgensteina, posljednji pravi stav mislioca koji je rekao sve što se može reći.

U osnovi svih Wittgensteinovih bitnih određenja u Tracta- tusii stoji njegova teorija slike i odslikavanja. Stav je slika, misao je slika, jezik je slika. Wittgensteinova teorija slike je jedna od mnogobrojnih varijanti ove teorije za koju se zna u istoriji filozofije mnogo prije Wittgensteina. Sve ove teorije, pa i Wittgensteinova, imaju svoj osnov u shvatanju da postoji fundamentalna sličnost strukture realiteta i misli o njemu na čemu počiva mogućnost misli kao takve. Misao je moguća samo zato što njena struktura »odgovara« strukturi realiteta i dalje, ona je moguća samo kao »slika« realiteta. U ovakvom shvatanju relacija slikovnosti je ono što nam obezbjeđuje mogućnost da o svijetu najprije uopšte mislimo, a onda mislimo istinito. Istinita misao je samo ona koja »odslikava«, koja predstavlja »sliku« nečeg što postoji. Sve što nije slika realnog nije uopšte misao. Teorija slike u svim svojim varijantama, pa i u ovoj Wittgensteinovoj, neodrživa je kao pokušaj da se objasni mogućnost misli. Ona nedopustivo simplifikuje veoma složeni odnos misli i realiteta i, svodeći misao na sliku, ostavlja veoma mali prostor za njene mogućnosti. Svaka teorija slike zaboravlja da misao nije slika i tako već u svom osnovnom i početnom određenju polazi krivim putem. Ne samo da u okvirima onog što kao realno postoji, misao nc mora, da bi bila istinita, imati prema njemu odslikavajući odnos, nego je čak ona misao koja transcendira realnost upravo najdublja i najvrijednija. Ako misao treba da bude slika stvari na koju se odnosi, onda ona može biti samo i najviše njen opis. Ona može da govori o ovoj ili onoj karakteristici ili svojstvu stvari, a da pri tome nikad ne dopre do onog što čini da stvar jest ono što jest. Samo misao koja nadilazi sve opise pojedinih osobina, koja na izvjestan način transcendira samu stvar, može da kaže nešto o suštini stvari, o onome po čemu stvar jest. A ta i takva misao ne može biti »slika« stvari, ona nadrasta svaku takvu relaciju i znači fundamentalno određenje same stvari.

Ako se od jezika zahtijeva da operiše sa samo dvije vrste stavova i da bude slika realiteta, onda nije nimalo čudno što
postoji i nešto što se u jeziku ne može izreći. 0 sferi neizrecivog, u koju je Wittgenstein smjestio sva filozofska pitanja i probleme, zaista se ništa ne može reći ni empirijskim ni logičkim stavovima. Ne dopuštajući druge vrste stavova, Wittgenstein je filozofiji oduzeo mogućnost da posjeduje vlastite stavove. Nešto takvo kao filozofski stavovi za Wittgensteina je nemoguće. Zato filozofija ne može da bude teorija. Ona je aktivnost koja se odnosi na neizrecivo tako što ga pokazuje, ona sama znači to neizrecivo.

Tako je Wittgenstein pomoću pojma neizrecivog naznačio granice mogućnosti smislenog govorenja o realnom svijetu i istovremeno pokazao da je svaka filozofija kao teorija nemoguća. Filozofski stavovi su nemogući jer su besmisleni, jer pokušavaju da kažu ono što se ne može reći. O svijetu se može smisleno govoriti samo pomoću empirijskih stavova posebnih nauka i njihova cjelokupnost je slika svijeta. To je Wittgensteinov odgovor na osnovno pitanje koje je postavio u svojoj filozofiji, njegov odgovor u okvirima filozofije Tractatusa na pitanje o mogućnostima i granicama jezika. Rezultat njegovih istraživanja, njegov »transcendentalni lingvizam« je ukinuo svaku filozofsku teoriju, pa tako konačno i onu sopstvenu, tj. logički atomizam. Filozofija može postojati jedino kao aktivnost razjašnjavanja stavova posebnih nauka.

Vidjeli smo da je slikovna teorija jezika osnov iz kog je Wittgenstein izveo pojam neizrecivog. S druge strane, povezano sa teorijom logičkog atomizma, Wittgensteinovo shvatanje jezika kao slike odvelo ga je u solipsizam. Kad su predmeti saznanja pojedine činjenice i njihovi kvaliteti, onda odslikavanje tih kvaliteta ima bitno lični karakter i vezano je za ličnost koja odslikava. Otuda ja ne znam da li drugi ljudi odslikavaju isto kao ja i da li su meni razumljivi stavovi istovremeno i njima dostupni. Ono što ja sigurno razumijem i što je za mene nesumnjivo, to je moj lični, privatni jezik. Granice tog mog jezika su istovremeno i granice moga svijeta. Jer, ja sam svoj svijet.7) Da je svijet moj svijet pokazuje se u tome što granice jezika (onog jezika koji samo ja razumijem) znače granice moga svijeta.8) Tako Wittgenstein iden- tifikuje metafizički subjekt sa totalitetom jezika, a granice jezika sa granicama svijeta. Zato je Wittgensteinov solipsizam naročite vrste. On se umnogome razlikuje od klasičnog solipsizma koji je poznat u istoriji filozofije. Wittgensteinov solipsizam je lingvistički solipsizam čija je osnova identifikacija metafizičkog subjekta sa granicama svijeta i jezika.

III.

FILOZOFSKA ISTRAŽIVANJA

Među Wittgensteinovim posthumno objavljenim djelima »Filozofska istraživanja« su svakako najznačajnija knjiga. Sva ona zapažanja od kojih se ovo djelo sastoji rezultat su Wittgensteino- vog povratka filozofiji i njegovog ponovnog interesovanja za njene probleme. Jer, poslije objavljivanja Tractatusa, Wittgenstein se dugo nije bavio filozofijom sve do odlaska u Kembridž. Taj period, koji sigurno predstavlja Wittgensteinov pokušaj da se definitivno oslobodi filozofije, jedna je od mnogobrojnih konsekvenci ishodišnih tačaka Tractatusa. Jer, ako filozofija ne može izreći ono o čemu bi ona htjela da govori, onda je jedini pravi stav mislioca koji je to shvatio šutnja pred neizrecivim. Zato nam Wittgensteinov povratak filozofskim problemima pokazuje koliko i u kojoj mjeri on nije mogao bez filozofije. Za Wittgensteina filozofija nije bila zanimanje, poziv poput ili pored ostalih. Ona je za njega bila isto što i život.

U Filozofskim istraživanjima Wittgenstein nije imao ambicije koje je imao kad je pisao Tractatus. Iako je stavove Tractatusa na kraju sam proglasio besmislenim, jer su filozofski, ipak je smatrao da je istina saopštenih misli u ovom djelu »definitivna i neoboriva«9) i da je svojim mišljenjem »u biti konačno riješio probleme«10 *). Filozofska istraživanja, naprotiv, ne donose nikakve neoborive istine niti konačna rješenja, nego predstavljaju samo pokušaj da se nešto kaže o vrlo složenim i teškim pitanjima jezika da bi se tako približilo osnovnom pitanju prirode i funkcije filozofije same. Ono što Wittgenstein hoće jest samo da iznese svoja zapažanja povodom pojedinih filozofskih problema i time ne želi da drugima »uštedi mišljenje«11) nego da, koliko je to god moguće, ostale potakne da dođu do vlastitih misli o tim pitanjima. Moramo reći da je Wittgensteinu zaista i uspjelo da svoje misli iz »Filozofskih istraživanja« učini polaznom osnovom za brojne filozofske rasprave o pitanjima jezika i filozofije koje možemo susresti u savremenoj filozofiji naročito u naše vrijeme.

Na Filozofskim istraživanjima Wittgenstein je radio mnogo godina. Kako sam Wittgenstein kaže u predgovoru, to djelo je skup skica o pojedinim problemima koje su nastale u vrijeme njegovih čestih putovanja: »Ova knjiga je zapravo samo jedan album«12). Te skice se tiču raznovrsnih problema i povezane su u jednu cjelinu kao odvojeni, numerisani odjeljci. Tako su se u Filozofskim istraživanjima izgubile one izvanredne odlike Wittgensteinovog stila koje predstavljaju jedan od izuzetnih kvaliteta Tractatusa, ona kristalnost i raspoređenost stavova koju su neki interpreti upore- đivali sa pojedinim melodijskim linijama fuge tvrdeći da Tract a- tus ima strukturu fuge. U Filozofskim istraživanjima Wittgenstein se više ne služi kategoričkim stavovima da izrazi ono što misli. Ovdje on upotrebljava obične rečenice i često se služi dijalogom sa zamišljenom ličnošću, koji mu omogućava da postavlja pitanja i sam na njih odgovara.

Dok se za Tractatus može tvrditi da je uglavnom napisan u duhu tradicionalnog načina filozofiranja, dotle su Filozofska istraživanja sasvim originalna i predstavljaju pravu novost u filozofiji. Ovo djelo nije nastavljanje ili dalja analiza onoga što je već neko mislio, nego Filozofska istraživanja predstavljaju novo poglavlje u is tori j i filozofskog mišljenja«13).

1. Jezik kao skup jezičkih igara

Teorija po kojoj je jezik slika svijeta — koja u Tractatusa zauzima jedno od centralnih mjesta — u Filozofskim istraživanjima gubi svaki značaj. Ovdje funkcija jezika nije više odslikavanje. Odbacivanje shvatanja stava kao slike činjenice Wittgenstein izvodi odmah u početku djela i uvodi pojam »jezička igra«, objašnjavajući da se cijela upotreba riječi događa u obliku igre pomoću koje djeca uče svoj maternji jezik14). Sve takve igre skupa Wittgenstein naziva jezičkim igrama i smatra da se uvijek kad je u pitanju primitivni jezik može govoriti o njemu kao o jezičkoj igri15). Tu nalazimo i određenje pojma jezičke igre koji Wittgenstein upotrebljava kroz cijelo djelo: »Jezik i djelatnosti kojima je on isprepleten nazivam ‘jezičkom igrom’«16).

Pojam »jezička igra« Wittgenstein nije prvi put upotrebio u Filozofskim istraživanjima. On se još ranije pojavljuje u njegovim predavanjima koja su objavljena pod naslovom Plava knjiga. Jezičke igre su »načini upotrebe znakova jednostavniji od onih na koje upotrebljavamo znakove našeg vrlo komplikovanog svakodnevnog jezika«17). To su »forme jezika kojima djeca počinju da upotrebljavaju riječi. Proučavanje jezičkih igara je proučavanje primitivnih formi jezika ili primitivnih jezika«18).

Odlomak iz Augustinovih Confessiones, koji Wittgenstein navodi na samom početku djela, treba da pokaže jedno od shvatanja suštine ljudskog jezika: riječi jezika imenuju predmete, a stavovi su veze takvih imenovanja. U osnovi ovog shvatanja jezika stoji ideja da svaka riječ u jeziku ima svoje značenje koje je zapravo predmet koji ona zastupa u jeziku19). Ovo shvatanje u istovetnoj formi nalazimo i u Wittgensteinovom Tractatusu: riječi jezika su imena sa određenim značenjem kojima se služimo za imenovanje predmeta. Od ovakvog shvatanja jezika i njegove funkcije u Filozofskim istraživanjima nije ostalo ništa. Kao što postoji jedno nepregledno mnoštvo jezičkih igara, tako postoji i bezbroj načina upotrebe riječi i jedna od njih je imenovanje predmeta. Dakle, riječ može biti i ime, ali ona nije samo to. Riječ može služiti za mnoštvo drugih funkcija što zavisi od toga u kojoj i kakvoj je- zičkoj igri se ona pojavljuje. Za ilustraciju ovog svog mišljenja Wittgenstein se služi upoređivanjem riječi sa raznolikim alatom koji se nalazi u jednoj radionici i zaključuje: »Kao što su različite funkcije ovih predmeta, tako su različite funkcije riječi«20).

Tako se jezička igra pojavljuje kao polje funkcionisanja i jednog određenog značenja svake riječi koja se u njoj pojavljuje. U okvirima jedne jezičke igre riječ ima jednu određenu funkciju. Ali ta se funkcija lako može promijeniti kad riječ uđe u drugu jezičku igru. U drugoj i drukčijoj jezičkog igri riječ može da primi sasvim novu funkciju, koja ne stoji ni u kakvoj vezi s onom iz neke druge jezičke igre. Tako jedna ista riječ može imati bezbrojno mnogo funkcija, a njeno značenje zavisi od toga kakvu funkciju ima u igri u kojoj se pojavljuje.

Svaka jezička igra predstavlja zasebni jezički sistem koji raspolaže određenim riječima i njihovim precizno određenim funkcijama. Zato jezičke igre nisu nekompletni dijelovi jezika nego svaka za sebe predstavlja cjeloviti sistem ljudske komunikacije21). Ovo Wittgensteinovo mišljenje o prirodi jezika se potpuno suprotstavlja onom iz Tractatusa prema kome je jezik bio slika činjenica i jedinstveni sistem koji je služio za ljudsku komunikaciju.

Naš jezik je sistem ili skup svih bezbrojnih jezičkih igara, a ne nikakva slika svijeta. Kako postoje bezbrojne funkcije riječi, tako postoji i bezbrojno mnogo vrsta stavova. Svaka jezička igra nije ništa čvrsto i jednom za uvijek dato, kao što to nisu ni funk čije riječi u okviru različitih igara. Zato su mogući uvijek novi je- zički sistemi, nove jezičke igre, dok druge mogu zastarjeti i prestati da se upotrebljavaju22). Ovo Wittgensteinovo shvatanje upućuje na to da se o jeziku misli kao o nečem živom, nečem što je u stalnom obnavljanju i regeneraciji. Jezik nije nešto što je jednom za uvijek dato u jednoj određenoj formi, nego se uvijek mijenja, dodaju se novi sistemi, a isključuju stari koji se više ne mogu upotrebi ti. Tako jedna određena jezička igra nije tek jednostavno dio te cjeline ili skupa koji nazivamo jezikom, nego svaka od njih predstavlja jednu djelatnost, jednu životnu formu. Svaka jezička igra kao i jezik u cjelini je živa i podložna promjenama i razvoju. »Predstaviti jedan jezik znači predstaviti životnu formu«23) i »govorenje jezika je jedna djelatnost ili jedna životna forma«24).

Da u jeziku ne govorimo uvijek »o stvarima« tj. da jezik nije uvijek i samo imenovanje predmeta, Wittgenstein pokazuje na primjerima riječi: voda! pomoć!, koje ovako upotrebljene nisu nikakvo imenovanje. Ali, te iste riječi u sklopovima drugih jezičkih igara, gde dobivaju drugu funkciju, mogu postati imena za neke predmete i tako značiti njihovo imenovanje25).

Imenom Wittgenstein naziva razne i na mnogo različitih načina upotrebljene vrste riječi, a imenovanje se pojavljuje kao izuzetna veza riječi s predmetom. U Filozofskim istraživanjima imenovanje je za Wittgensteina »čudnovati duševni akt«, nešto kao »krštenje jednog predmeta«26). Iako on imenovanje ne smatra osnovnom funkcijom jezika, nego jednom od mnogobrojnih koje jezik obavlja, ipak ime u Filozofskim istraživanjima označava ono zaista jednostavno27). Ali, ovo jednostavno nema onaj smisao koji je imalo u Tractatusu, Jednostavno u Tractatusu su uvijek bili predmeti na koje su se imena odnosila i zastupala ih u stavovima. U Filozofskim istraživanjima zastupa se stanovište da se o jednostavnom, odnosno složenom, ne može govoriti izvan jezičkih igara. Drugim riječima, ne postoji apsolutno jednostavno ili složeno, niti su jednostavnost i složenost apsolutni kvaliteti sadržani u samim stvarima, nego se u određenim jezičkim igrama nešto može pojaviti kao jednostavno, odnosno složeno, ali to za drugu jezičku igru ne mora da važi, jer ovdje može nešto drugo da figurira kao jednostavno odnosno složeno. Jednostavno i složeno su za Wittgens teina riječi koje se »upotrebljavaju na bezbrojno mnogo različitih načina i na razne načine međusobno srodnih oblika«23). Zato pitanje o jednostavnosti i složenosti ima smisla samo onda kad je postavljeno u okvirima jedne određene jezičke igre. Imena nema izvan jezičkih igara kao što Frege smatra da riječ ima značenje samo u stavnoj vezi29).

Izvodeći razliku između imenovanja i opisivanja, Wittgenstein u Filozofskim istraživanjima tvrdi da imenovanje ne stoji na istom nivou sa opisivanjem, jer »Imenovanje je tek priprema za opisivanje«30). Imenovanjem jednog predmeta u jezičkoj igri nije se još ništa učinilo, isto kao što se postavljanjem šahovskih figura na njihova mjesta nije učinio nijedan potez u šahovskoj igri. Tek u opisu predmet dobiva svoje objašnjenje.

Wittgenstein je odredio jezik kao skup bezbrojno mnogo različitih jezičkih igara. Da bi te razne jezičke igre mogle da čine taj skup koji zovemo jezikom i da budu dijelovi toga skupa,, moralo bi da među njima postoji nešto što je svima njima zajedničko i što bi predstavljalo njihovu suštinu. Međutim, Wittgenstein to negira. Pojave koje zovemo jednim imenom jezičkih igara nemaju među sobom ničeg zajedničkog, nego su na mnogo različitih načina srodne. Ova srodnost je ono što nam omogućava da ih zovemo jednim imenom. Ovo Wittgensteinovo mišljenje ima protiv sebe cjelokupnu tradiciju esencijalističke filozofije. Jer, da bi neki članovi činili jednu klasu, oni bi morali imati nešto zajedničko što ih povezuje u tu klasu i po čemu je klasa formirana. Wittgen- steinova klasa jezičkih igara nema ničeg što bi svim članovima bilo zajedničko.

Ako uporedimo različite jezičke igre međusobno, onda možemo zapaziti da jedne igre liče na druge, druge imaju sličnosti s trećim itd. Tako među njima postoji »jedna komplikovana mreža sličnosti«31) koja ih sve prožima i povezuje. Za ove sličnosti među jezičkim igrama Wittgenstein upotrebljava termin »porodične sličnosti«. One obuhvataju različite sličnosti »u velikom i malom«32) koje postoje među članovima jedne porodice. Kako sve jezičke igre zajedno »čine porodicu«33) to je ono što ih karakteriše i povezuje u cjelinu, smatra Wittgenstein, upravo ova vrsta sličnosti.

Vrlo je karakteristično ono što Wittgenstein kaže o pojmu igre kad se zna da mu upravo taj pojam služi da objasni svoje shvatanje prirode i funkcionisanja jezika. Ako se pitamo: šta je igra? i pokušamo na to odgovoriti, onda ćemo vidjeti da je pojam igra u stvari pojam sa nejasnim granicama, pa se zato o njemu može samo reći: »to i slično zovemo igrom«34). Tu ne možemo povući nikakve granice što je nužno da bi se nešto moglo do kraja odrediti. Ali to što ne znamo o igri nije nikakvo neznanje. Jer, smatra Wittgenstein, nije riječ o tome da mi ne poznajemo granice toga pojma, nego one nisu ni povučene, njih jednostavno nema, pa ne znamo dokle igra još uvijek jest, a gdje je više nema. Igra je određena svojim pravilima, ali njima ona nije nikad potpuno ograničena. Njena pravila nisu nikad potpuno određena i zato se ni ona sama ne može do kraja odrediti.

Kad Wittgenstein upoređuje jezik sa skupom igara, onda je jasno da želi da kaže da sve ono što važi za igre važi i za jezik. Odatle proizlazi da ni jezik nema svojih čvrstih granica, da mu se uvijek može nešto novo dodati i tim dodavanjem nešto na njemu promijeniti. A kad nema svojih jasnih granica, onda se vrlo teško može odrediti. Međutim, Wittgenstein kao i da nema potrebu da precizno definiše ono što je jezik, jer bi nastojanjem oko definicije jezika došao sam u situaciju da postupa na način tradicionalne esencijalističke filozofije, način koji Wittgenstein u ovom djelu eksplicitno i bez rezerve odbacuje i negira kao neprimjeren pravoj prirodi filozofskih problema.

Da bismo jednu jezičku igru kojom se služimo pravilno upotrebljavali, moramo poznavati njena pravila i slijediti ih ako ne želimo da pri upotrebi igre zapadnemo u greške. Ono što su za igre njihova pravila, to su za jezičke igre gramatička pravila. O prirodi gramatičkih pravila Wittgenstein je govorio u svojim predavanjima između 1930. i 1933. godine o kojima preko Moorea imamo dragocjene podatke. Gramatička pravila su za Wittgensteina sva slučajna i proizvoljna. Ovu proizvoljnost Wittgenstein objašnjava nemogućnošću da se bilo koje gramatičko pravilo opravda, zbog čega nemamo nikakvih razloga da jedno pravilo slijedimo prije nego neko drugo, kao što i kad jedno pravilo slijedimo ne možemo navesti razloge zbog kojih to činimo. Pošto su proizvoljna, gramatička pravila nisu ni istinita ni lažna. Zato ih treba smatrati jezičkim simbolizmom35).

No i pored toga što su slučajna, gramatička pravila moramo slijediti da ne bismo stalno bili u prilici da stvaramo jezičke zbrke, kao što moramo poznavati i poštovati pravila bilo koje igre da bismo mogli u njoj učestvovati. Jer, nekonsistentna i neadekvatna pravila vode u nerazrješive zbrke, pa se svaka igra mora prekinuti i završiti prije nego što bi to trebalo da bude. Kako u našim jezičkim igrama po više puta slijedimo jedno isto pravilo, to slijed pravila postaje navika našeg života36).

Kad je pravilo jednom utvrđeno i određeno, onda su linije njegovog slijeđenja već date, pa se sve zna unaprijed. Svi koji poznaju jedno pravilo, slijede ga na isti način. A kako su linije slijeđenja unaprijed utvrđene, to se pravilo slijepo slijedi, bez mogućnosti bilo kakvog izbora37). Slijeđenje pravila je tako praktična djelatnost, kao što je razumijevanje jednog jezika znak da smo ovladali jednom tehnikom38).

Iako je jezik »lavirint puteva«39), ipak se ljudi u jeziku vrlo često slažu i podudaraju. To njihovo slaganje u jeziku nije, smatra Wittgenstein, njihovo podudaranje u mišljenju, nego u »životnoj formi«40). Jer, jezik za Wittgensteina nije tek i samo instrument ljudske komunikacije41) kojim možemo vršiti određeni uticaj na druge ljude42), nego prije i iznad svega životna forma.

Vidjeli smo da sve jezičke sisteme komunikacije Wittgenstein naziva jezičkim igrama zbog toga što su oni »manje ili više slični onome što u običnom jeziku nazivamo igrom«43). Da li se tako složena tvorevina kao što je jezik može upoređivati i objasniti pojmom igre? U smislu odgovora na ovo pitanje idu razmatranja R. E. Gahringera u njegovom napisu: Mogu li igre objasniti jezik?44).

Igre su aktivnosti koje se izvode po određenim pravilima. Ta pravila su najčešće samo implicitno prisutna u igri, ona su u većini slučajeva proizvoljna, ali se moraju poznavati da bi se igra uopšte mogla igrati. U ovim tačkama jezik bi se lako mogao shvatiti u analogiji s igrama. Ali postoje neke bitne osobine igara koje nijedan jezik ne može da posjeduje. Glavna svrha svake igre je pobjeda, a njen cilj izvjesno zadovoljstvo i odmor. U odnosu na jezik ni jedna ni druga značajna osobina igre nema nikakvog *) smisla. Pa ipak, ono što je najvažnije, igra je jedna vrsta komunikacije među ljudima kao što je jezik njen fundamentalni oblik. Kao što dva čovjeka komuniciraju riječima, tako su dva igrača tenisa u kontaktu preko reketa i loptice. Tako se pokazuje da igre zaista imaju osnovnu osobinu jezika, ali one ne pretpostavljaju komunikaciju nego su same jedna njena forma. Jezik je svakako fundamentalniji oblik komunikacije, pa ga stoga igre ne mogu objasniti. Tako je odgovor na naše pitanje dijelom pozitivan, a dijelom negativan: jezik se može posmatrati u analogiji s igrama, ali one ne mogu služiti za njegovo objašnjenje. To na određeni način pokazuje i Wittgensteinova uspjela analogija jezika i igre pri čemu treba imati na umu da pojam jezičke igre za Wittgensteina ne znači samo jezičku komunikaciju, nego prije svega zajedničku formu života ljudi u komunikaciji.

2. Značenje riječi

Problematika značenja dobila je u posthumno objavljenim Wittgensteinovim djelima potpuno novi smisao u odnosu na Trač- tatus. Značenje riječi kao imena u Tractatusu je bio predmet koji je tim imenom bio zastupljen u stavu, pa riječ nije ništa značila ako nije ništa zastupala. Još je u svojim predavanjima između 1930. i 1933. godine Wittgenstein objašnjavao da je značenje riječi u jeziku određeno ili utvrđeno gramatičkim pravilima koja se upotrebljavaju u okvirima jedne jezičke igre. Svaka označavajuča riječ ili simbol mora da pripada nekom jezičkom sistemu, a značenje riječi je njeno »mjesto« u »gramatičkom sistemu«45). Tako se značenje riječi konstituiše gramatičkim pravilima koja se primjenjuju u jeziku, ali to ne znači da je značenje zbir tih pravila. Svoje mišljenje Wittgenstein je suprotstavio nekim gledištima u vezi sa značenjem riječi koje je on smatrao pogrešnim. U predavanjima je govorio o tri takva gledišta:

1. Značenje riječi je izvjesna slika s kojom se riječ u asocijaciji povezuje. To je kauzalna teorija značenja riječi za koju Wittgenstein smatra da se ponekad može upotrebiti ukoliko ne možemo da razumijemo riječ dok se na nju ne nadoveže slika, ali insistira na tome da je i slika isto toliko simbol koliko i riječ.

2. Značenje riječi se može dati ostenzivnom definicijom pri čemu je naznačeni objekat njeno značenje. U ovom slučaju objekat se može upotrebiti umjesto riječi i ima isto značenje kao i riječ. Ovo stanovište Wittgenstein potpuno odbacuje.

3. Riječ je u relaciji prema svom značenju kao što je vlastito ime u relaciji prema svom nosiocu. Wittgenstein smatra da ova teorija nije tačna zato što se nosilac imena uvijek može zamijeniti imenom, dok značenje riječi ne može nikad zamijeniti riječ. Riječ ne može nikada biti reprezentant svoga značenja kao što je ime reprezentant svoga nosioca.
U Filozofskim istraživanjima Wittgenstein je definitivno odbacio svoje stanovište o značenju riječi iz Tractatusa. Zaključujući da je pogrešno smatrati da je značenje riječi predmet koji riječ zastupa u jeziku, Wittgenstein je pisao: »Važno je utvrditi da je riječ »značenje« upotrebljena suprotno duhu jezika, ako se njome označava stvar koja »odgovara« riječi. To znači, značenje imena zamijeniti nosiocem imena«46). Značenje riječi nije nikakav predmet na koji se ona odnosi, nego »značenje riječi je njena upotreba u jeziku«47).

Ako se pod značenjem riječi podrazumijeva njena upotreba u jeziku, onda se postavlja pitanje: kako se može znati značenje jedne riječi? Da li je značenje poznato onda kada se navedu sve jezičke igre u kojima se jedna određena riječ upotrebljava? Na ova pitanja Wittgenstein odgovara da svaka riječ mora da ima »porodicu značenja«48). Wittgenstein dopušta da se značenje imena ponekad može objasniti ukazivanjem na njegovog nosioca, ali u principu nosilac imena nije isto što i značenje imena. Da značenje imena nije vezano za predmet Wittgenstein dokazuje: »Nešto crveno se može raspasti, ali crveno kao crveno ne može i zato je značenje riječi »crven« nezavisno od egzistencije bilo koje crvene stvari«49).

3. Obični, idealni i privatni jezik

Kad god se govori o jeziku, onda je uvijek riječ, smatra Wittgenstein, o našem svakodnevnom jeziku. Wittgenstein se pita nije li taj jezik suviše grub za sve ono što bismo htjeli reći i treba li zbog toga stvoriti neki drugi jezik koji ne bi bio takav. Njegovi odgovori na ova pitanja su negativni: svakodnevni jezik je potpuno dovoljan da izrazi sve što želimo da kažemo, te je prema tome postojanje nekog drugog jezika pored ovog sasvim suvišno i nepotrebno. Svaki stav našeg običnog jezika onakav kakav je potpuno je u redu — zato nam ne treba nikakav »bolji« jezik koji bi bio savršeniji od ovog svakodnevnog.

Wittgensteinove misli o dovoljnosti i korektnosti svakodnevnog jezika postale su polazna osnova za cijelu jednu filozofsku školu savremene filozofije koja je u filozofskoj literaturi poznata pod zajedničkim imenom »filozofija običnog jezika«. Istovremeno, ovo stanovište se suprotstavlja stavovima znatne grupe filozofa našeg vremena, čija mišljenja imaju svoje izvore u filozofiji modernog pozitivizma, a danas nam se predstavljaju kao pristalice metalogike. Ova grupa filozofa zastupa mišljenje da je ne samo svakodnevni jezik koji nam služi da se sporazumijemo sa drugim ljudima nego i jezik koji upotrebljavamo u naukama i u filozofiji ispunjen nizom nepreciznosti i zbrke i zato nedovoljan da izrazi sve ono što ulazi u pojedine sfere čovjekove duhovne djelatnosti. Te nepreciznosti kojima je ispunjen naš jezik nije moguće ukloniti nekim jednostavnim postupkom, čak i pod pretpostavkom da se one nekako otklone, ipak tako pročišćeni jezik nije dovoljno egzaktan i savršen i zato se pomoću njega ne mogu formulisati naučne istine savremene nauke. Zato je potrebno konstruisati nove tzv. idealne jezike koji će zadovoljavati u najvećem mogućem ste- penu naše zahtjeve egzaktnosti i preciznosti i tako omogućiti da se adekvatno izraze savremena dostignuća u svim oblastima čovjekovog života. Takvi jezici su svakako jezici simbola koji pomoću jednoznačno određenih i definisanih znakova mogu da izraze cjelokupno ljudsko iskustvo u nizovima stavova koji strogo logički slijede jedan iz drugog i tako znače dostignuće zavidnog stepena egzaktnosti i preciznosti. Ovi jezici su sagrađeni poput simboličkih jezika matematičkih nauka, a mogućnost konstruisanja simboličkih jeziČkih sistema je praktično beskrajna, što znači da može postojati bezbroj takvih jezičkih sistema koji su međusobno ravnopravni i sagrađeni na istim osnovnim principima.

U vezi sa Wittgensteinovim shvatanjima jezika stoje nesumnjivo i njegova razmatranja pojma ideala. Kao što pored ili umjesto našeg svakodnevnog jezika nije potreban nikakav idealni jezik, jer već ovaj obični sadrži sve bitne elemente, pa je riječ samo o tome da se on pročisti i usavrši, tako i ideal koji stoji pred nama moramo pronaći u realnosti. Mi se ne možemo odreći ideala, smatra Wittgenstein, on čvrsto stoji u našim mislima i »ne postoji nešto što bi bilo vanjsko u odnosu na njega: u tom prostoru bi nedostajao »životni vazduh««50 Neizbježnost sudjelovanja na ostvarenju ideala Wittgenstein upoređuje sa nužnom upotrebom naočala koje nam stoje pred očima, pa se ne može gledati drukčije nego kroz njih. Ali, dolaženje do ideala vezano je, smatra Wittgenstein, za realnost. Ideal izvan realnosti ne postoji, mi ga moramo pronaći u njoj, jer je on tu. Kao što ideal treba pronaći u realnosti, tako i idealni jezik treba dostići u realnosti našeg svakodnevnog jezika, a ne njegovom konstrukcijom koji će se odvijati izvan našeg običnog jezika.

U Filozofskim istraživanjima Wittgenstein je razmotrio i problem privatnog jezika. Naime, u našem jeziku postoji jedna naročita vrsta riječi koja služi za to da se njima označe naša osjećanja. Za razliku od vanjskih fenomena koji su svima dostupni i poznati, naša osjećanja nose karakteristike nečeg što je naše vlastito, nečeg što pripada samo našoj ličnosti, njeno unutrašnje i privatno. Ovakva osjećanja se izražavaju pomoću naročitih riječi koje čine tzv. privatni jezik. Osnovna karakteristika svakog privatnog jezika, koji je vezan isključivo za jednu određenu ličnost, jeste ta da ga samo ta ličnost razumije. Svim ostalim ljudima je taj i takav jezik nerazumljiv.

Wittgenstein želi da pokaže da takvi jezici u stvari ne postoje, jer nijedno jezičko iskustvo ne može biti privatnog karaktera. Moja osjećanja su lična i to je ono suštinsko, smatra Wittgenstein, ne po tome što ja imam svoj vlastiti primjerak određenog osjećanja, nego po tome što ne znam da li drugi imaju takođe takva osjećanja ili možda nešto drugo51). No, bez obzira na to, kad već uspijem da osjećanja koja imam smjestim u riječi i tako ih iskažem u jeziku, taj jezik ne može biti »privatni«, jer ga i drugi razumije isto kao i ja. Šta to znači, pita se Wittgenstein, da drugi ne može osjećati moj bol? Koji je to moj bol? Ukoliko hoćemo da smisleno govorimo, uvidjećemo da je moj bol isto što i bol drugih, da nemam samo ja osjećaj bola, i to bola koji bi bio samo moj bol. Pokazuje se štaviše da različiti ljudi osjećaju bol ne na sličnim nego na istim mjestima. Tako se vidi da je riječ »osjećaj« riječ »našeg zajedničkog, a ne samo meni shvatljivog jezika«52). Upotreba ove riječi treba da dobije jedno konačno objašnjenje i opravdanje koje će svi razumjeti.

Problemi koji iskrsavaju u vezi s pitanjem kako naš jezik može izraziti naša osjećanja »iščeznuće«, smatra Wittgenstein, »samo onda kada radikalno raskinemo s idejom da jezik funk- cioniše uvijek na isti način i da služi uvijek za isti cilj: prenošenje misli«53). Kad shvatimo da jezik ima niz različitih funkcija, da je to nešto što nije manje komplikovano od najsloženijeg organizma, onda nećemo više imati pred sobom probleme kao što je ovaj privatnog jezika. Jezik kao jezička igra je životna forma ljudi, ali i instrument njihove komunikacije, mogućnost da se sporazumije- mo s drugima i da na njih djelujemo. Zato se ne smije ispustiti iz vida njegova socijalna dimenzija, činjenica da je jezik rezultat zajedničkog života ljudi i njihove društvene prakse.

4. Priroda filozofskih problema

Iako je utvrdio da je svakodnevni jezik korektan i dovoljan da izrazi sve ono što treba da se smjesti u riječi jednog jezika, Wittgenstein je pokazao da i taj jezik sadrži izvjesne zbrke i ne* jasnosti. A te nepreciznosti i zbrke u jeziku su znak, po Wittgen- steinovom mišljenju, da postoje filozofski problemi: »Filozofski problemi nastaju onda kad jezik slavi«54). Iako filozofski problemi nisu nikakvi empirijski problemi, ipak se svi oni mogu riješiti, smatra Wittgenstein, »uvidom u poslovanje našeg jezika«55). Zato nam za njihovo rješenje nisu potrebna nikakva nova iskustva. Sasvim je dovoljno ono što već od ranije znamo i samo to poznato treba na novi način srediti. Zadatak je filozofije da otkloni zbrke u jeziku, pa se zato ona pojavljuje kao »borba protiv opčinjavan ja našeg razuma putem našeg jezika«56).

Filozofski problemi koji proističu iz nerazumijevanja naših jezičkih formi, imaju karakter dubine i dubokih nemira. Oni su, smatra Wittgenstein, tako duboko u nama usađeni kao što su to i forme jezika, pa je njihov značaj istog stepena kao i onaj našeg jezika. Kad god filozof upotrebljava riječi kao što su: znanje, bitak, predmet itd. da bi zahvatio u suštinu stvari, uvijek mora nanovo da se pita da li su i kako su te riječi upotrebljene u običnom jeziku koji je njihov zavičaj. Time bi se, smatra Wittgenstein, izbjeglo dosta teškoća koje nastaju zbog neodređenog značenja pojmova koje upotrebljavamo. Osim toga, filozofi su skloni da upotrebljavajući ove pojmove u filozofiji, njima pridaju još neka specijalna značenja i dodaju ili mijenjaju nešto u njihovom sadržaju, tako da se onda ti pojmovi znatno razlikuju od istih pojmova kako se oni pojavljuju u običnom jeziku. Metafizička upotreba pojmova koja je karakteristična za filozofiju na taj način, smatra Wittgenstein, mijenja nešto na prvobitnom izgledu i u sadržaju tih pojmova, na njihovom značenju koje imaju u običnom jeziku, što svakako doprinosi povećanju zbrke u jeziku. Zato je jedna od Wittgensteinovih namjera u Filozofskim istraživanjima da ove riječi sa metafizičke vrati na njihovu svakodnevnu upotrebu57).

Događajem u filozofiji Wittgenstein smatra svako otkriće bilo kako jednostavnog besmisla u koji je zapao naš razum kad je pokušao da preskoči granice jezika. Dakle, u filozofiji se otkriva besmisao, ali filozofija sama ne može da utiče na stvarnu upotrebu jezika. Jedino što može jest da tu upotrebu opiše. Ona ne može ni da zasnuje upotrebu jezika, jer »ona ostavlja sve onakvo kakvo jeste«58). Tako je Wittgenstein u Filozofskim istraživanjima ostao kod svojih ranijih tvrdnji o prirodi filozofije iz 1913. godine: »U filozofiji nema nikakvih dedukcija; ona je čisto deskriptivna«59). Filozofija ne može ništa izmijeniti u svijetu, ona pušta da sve bude onakvo kakvo jest. Filozofija ništa ne objašnjava niti slijedi. Zato se filozofijom može zvati i ono, smatra Wittgenstein, što je moguće prije svakog novog otkrića i pronalaska60). Posao filozofa sastoji se u »prikupljanju sjećanja prema jednom određenom cilju«61).
Različita pojednostavljenja i zbrke su tako duboko usidrene u našem običnom mišljenju i svakodnevnom životu da ih uopšte ne možemo zapaziti ili ih vrlo teško primjećujemo. One se ne vide ne zato što su rijetke i neobične, nego upravo zato što su jednostavne i svakodnevne. A ono što je stalno i obično vrlo se teško zapaža, jer u oči pada samo novo i iznenađujuće. No, siguran simptom da takve zbrke postoje u našem jeziku iako ih ne možemo uvijek zapaziti, jest postojanje filozofskih problema. Zbrke koje nastaju u jeziku su različite prirode, ali najčešće potiču odatle što se jedna jezička igra shvata u analogiji s drugom bez ikakve osnove ili kad razum želi da prekorači granice jezika. Tako je filozofski problem simptom za to da nešto nije u redu s našim jezikom, a zadatak filozofa sastoji se upravo u tome da pronađe grešku i otkloni je. Rješenju filozofskog problema treba da prethodi otkriće gdje je i zašto je logika jezika bila pogrešno shvaćena. Zato se filozofsko otkriće nikad ne sastoji u tome, kao što je slučaj kod drugih otkrića, da se pokaže nešto novo i neobično, nego da se ono što je već tu, što se već zna, neposredno osvijetli i analizira. Tako filozofija u naše znanje ne unosi nikakve nove činjenice, nego samo pomaže da se ono što se zna sredi bez ikakve zbrke i nejasnosti.

Cilj filozofske argumentacije je da se dođe, kako Wittgenstein kaže, do potpune jasnoće. Ali ova potpuna jasnoća ne znači, za Wittgensteina, rješenje filozofskih problema, nego njihovo iščezavanje. Filozofski problemi nestaju u jezičkoj igri koja besprijekorno funkcioniše u svojoj potpunoj jasnoći, nestaju onda kada jezik sam dostigne takav stepen vlastite upotrebe da se u njemu više ne pojavljuju nikakva zbrka i nikakvi problemi.

5. Metoda filozofije

U Tractatusu je jedina ispravna metoda filozofije bilo to da se izriču stavovi posebnih nauka i da se svakom ko hoće da kaže nešto metafizičko odmah pokaže da stavni znakovi koje upotrebljava u svojim stavovima nemaju nikakvo značenje62). U Filozofskim istraživanjima Wittgenstein ne govori o jednoj nego o mnogo metoda filozofije koje, pored toga što su metode, istovremeno su i različite terapije63). Jer, »filozof obrađuje pitanje kao bolest«64). Ova Wittgensteinova analogija filozofskih metoda sa terapijama i filozofskog tretmana pitanja sa tretmanom bolesti vjerovatno je rezultat, s jedne strane, njegovog vlastitog odnosa prema filozofiji, a s druge strane, njegov apel za jednim obuhvat- nim pristupom filozofskim problemima. Tek onda kad je problem široko zahvaćen i proanaliziran, moguće je ukazati na puteve njegovog rješenja. Ne samo da filozofsku metodu razumije u poređe- nju sa terapijama za liječenje bolesti, nego čak Wittgenstein smatra da sam filozof »mora da izliječi mnoge bolesti razuma da bi mogao doći do pojmova zdravog ljudskog razuma«65). Ove bolesti razuma su za Wittgensteina najvjerovatnije različite metafizičke spekulacije do kojih je došla i njima se služila većina filozofa prošlosti.

Iznoseći osnovne karakteristike Wittgensteinove metode, Josć Ferrater Mora tvrdi da tu nije riječ o jednoj od filozofskih metoda, jer Wittgensteinova metoda ne utemeljuje nikakvu filozofsku zgradu, nego je ona nauka o zdravlju, ona je u preciznom smislu ovog izraza »terapeutske prirode«. Zato kod Wittgensteina, smatra Ferrater Mora, »nije riječ o logičkom… * nego o tera- peutskom pozitivizmu, o intelektualnoj psihoanalizi, o medicinskoj analitici«66). Govoreći o neizrecivosti jedne takve metode Ferrater Mor& zaključuje: »Njena ‘eksplikacija’ ne može biti ništa manje ni više od njene upotrebe. Njen sadržaj bi bio, kao što je bio filozofije Tractatusa, jedna djelatnost, jedan niz operacija. Objasniti Wittgensteina znači isto što i slijediti Wittgensteina. Njegova filozofija nije teorija, nego »apel«, apel na vlastitu, od predrasuda rastrganu, od straha poremećenu, od nemira pođrive- nu svijest«67).

Ono čime se bavio, Wittgenstein je u svojim predavanjima između 1930. i 1933. godine, za razliku od dotadašnje filozofije, nazivao »modernom filozofijom«. Ona je dobila »novi predmet«, koji se nije mogao shvatiti kao doprinos »kontinualnom razvoju« filozofije. Ono što se u filozofiji tada događalo, Wittgenstein je smatrao »čvorom« u razvoju ljudske misli i to upoređivao sa razvitkom dinamike i pojavom Galileja. Mada ovakve analogije nisu ni nove ni nepoznate u istoriji filozofije, ipak se mora priznati da su Wittgensteinova djela, svako na osoben način, značila novinu i dala nove impulse savremenom filozofskom mišljenju. Za svoj vlastiti posao Wittgenstein je izjavljivao da nije važno da li su njegovi rezultati istiniti ili nisu. Ono što je u svemu najvažnije jest to »da je pronađena nova metoda«68).

6. Filozofija i jezička igra

Wittgenstein je utvrdio da zadatak filozofije treba da se sastoji u tome da se otkrije porijeklo i struktura zbrke koja je nastala u jeziku, jer nejasnosti jezika su siguran znak da filozofski problemi postoje. Zbrke u jeziku su simptom filozofskih problema, pa zato otklanjanjem nejasnosti u jeziku postižemo situaciju u kojoj filozofski problemi nisu našli svoje rješenje, nego su kao problemi nestali. Filozofija treba da nas oslobodi nevolja koje imamo sa našim jezikom, a koje nastaju onda kad jednu jezičku igru svjesno ili nesvjesno upotrebljavamo u analogiji s nekom drugom ili kad ne poznajemo dovoljno njena pravila. Jer jezik se ne može pravilno upotrebljavati ako se ne poznaju njegova pravila, kao što se nijedna igra ne može igrati, a da se ne slijede njena pravila. Wittgensteinov cilj u filozofiji jeste: muhi pokazati izlaz iz čaše za muhe69).

Riječ je, dakle, o tome da se moramo osloboditi filozofskih problema, moramo »donijeti mir« filozofiji, moramo učiniti da filozofski problemi »iščeznu«, da se više ne pojavljuju zbrke i nejasnosti u jeziku. To se postiže u situaciji potpune jasnoće jezičke igre koja nikako ne znači prečišćavanje ili upotpunjavanje sistema pravila za primjenu naših riječi70). U takvom obliku jezičke igre filozofski problemi su nestali, a ona sama funkcioniše tako da se ne javljaju više nikakva pitanja i nikakvi problemi.

Pogrešno bi bilo smatrati da je Wittgenstein u svojim kasnijim djelima, prvenstveno u Filozofskim istraživanjima, pokušao da filozofiju koncipira kao teoriju jezičkih igara ili čak kao jednu određenu jezičku igru. Ni u ovom mišljenju nije moguće postojanje filozofske teorije, pa ni teorije jezičke igre, kao što je nemogućnost svake pa i vlastite filozofske teorije bila jedna od najznačajnijih ishodišnih tačaka filozofije Tractatusa. Ako je u Trač- tatusu implicite prisutno Wittgensteinovo stanovište da još jedino filizof može da ima pristup onome što se ne može izreći, da jedino filozofija može pokušati da izrekne neizrecivo, u Filozofskim istraživanjima jedini zadatak filozofije jest da pokaže kako su i zašto nastale zbrke u jeziku i da, otklanjajući ih, definitivno nas oslobodi svih filozofskih problema.

Jelena Berberović

Tekstovi o filozofiji na portalu P.U.L.S.E

*) Za vrijeme Wittgensteinovog života (1889—1951) objavljena je jedna knjiga i jedan članak:
Tractatus logico-philosophicus, 1922 Neke primjedbe o logičkoj formi, 1929.
Sva ostala djela objavljena su posthumno ovim redosljedom:
Filozofska istraživanja, 1953
Primjedbe o osnovama matematike, 1956
Bilješke o logici, 1957
Plava i smeđa knjiga, 1958
Dnevnici 1914—1916, 1960
Filozofske primjedbe, 1965
Zettel, 1967
Filozofska gramatika, 1969 O izvjesnosti, 1969
Predavanja o osnovama matematike, 1976.

2) Justus Hartnack: Wittgenstein und die moderne Philosophic, Stuttgart, 1962, str. 56.
I.
3) J. O. Urmson: Philosophical Analysis, London, 1956, str. 74.
4) L. Wittgenstein: Tractatus logico-philosophicus, Sarajevo, 1960,
str. 27.

5) Uporedi isto, str. 39.
6) Isto, str. 67.

7) Uporedi isto, str. 149.
8) Uporedi isto, str. 149.

9) Isto, predgovor, str. 25.
10) Isto, str. 25.
1J) L. Wittgenstein: Philosophische JJntersuchungen, Schriften Frankfurt am Main, 1960, str. 286.
12) Isto, str. 286.

13) J. Hartnack: Wittgenstein und die moderne Philosophie,
str. 56.
14) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 7.
15) Uporedi isto, § 7.
16) Isto, § 7.
17) L. Wittgenstein: The Blue and Brown Books, Oxford, 1960,
str. 17.

18) Isto, str. 17.
19) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 1.
») Isto, § 11.
21) L. Wittgenstein: The Blue and Brown Books, str. 81.

22) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 23.
23) Isto, § 19.
“) Isto, § 23.
25) Uporedi isto, § 27.
26) Uporedi isto, § 38.
27) Isto, § 39.

2«) Isto, § 38.
») Isto, § 49.
3°) Isto, § 49.
31) Isto, § 66.
32) Isto, § 66.
33) Isto, § 67.
2*

“) Isto, § 69.
*5) G. E. Moore: Wittgenstein Lecture in 1930—1933, uporedi str. 277 citirano prema G. E. Moore: Philosophical Papers, London, 1959.

*) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 199.
37) Isto, § 219.
3«) Isto, § 199.
39) Isto, § 203.
«) Isto, § 241.
41) Isto, § 569.
42) Isto, § 491.
43) L. Wittgenstein: The Blue and Brown Books, str. 81.
*) R. E. Gahringer: “Can Games Explain Language?”, Jurnal of Philosophy, vol. 56, No. 16, July 1959.

45) G. E. Moore: Wittgenstein Lecture in 1930—1933, str. 257.

*) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 40.
47) Isto, § 43.
•) Isto, § 77.
49) Isto, § 57.

») Isto, § 103.

«) Isto, § 272.
52) Isto, § 261.
53) Isto, § 304.
54) Isto, § 38.
55) Isto, § 109.
56) Isto, § 109.
57) Isto, § 116.

ss) Isto, § 124.
59) L. Wittgenstein: Aufzeichnungen iiber Logik, September 1913, Schriften, Appendix I, str. 186.
w) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 126.
61) Isto, § 127.

62) L. Wittgenstein: Tractatus logico-philosophicus, str. 189.
«) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 133.
w) Isto, § 255.
65) L. Wittgenstein: Remarks on the Foundation of Mathematics, Oxford. 1956, str. 157.
tt) J. Ferrater Mork: »Wittgenstein Oder die Destruktion«, str. 23—24, citirano prema L. Wittgenstein: Schriften, Beiheft, Frankfurt am Main, 1960.
67) Isto, str. 24.

68) G. E. Moore: Wittgenstein’s Lecture in 1930—1933, str. 322.
w) L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen, § 309.
7°) Isto, § 133.

  Filozofija, Filozofska istraživanja, Jelena Berberović, Ludvig Vitgenštajn