Fonska umetnost ili Kreativni vid radio-programa

Kad ističemo umetnost zvuka stvorenu uz pomoć audio-tehnike, pada nam u oči činjenica da radio, poput teatra oslobađa zvuk iz pisanog znaka, da bi ga potom, otelotvorenog, sličnog onom prealfabetnom, uskladištio u fonski arhiv. Očita je, dakle, veza između biti usmene književnosti i suštine radijske umetnosti. Ako bismo ovu vezu videli kao luk nad stubovima, onda se na njima kao isklesani gorostasi ocrtavaju dva istorijska srpska lika: slepi guslar, narodni pevač koji je pod Turcima stvorio jednu od najautentičnijih i najlepših epika, i Nikola Tesla, tvorac oscilatornog kola u predajniku i prijemniku, rezonance i indukcije između njih, sin pravoslavnog sveštenika iz Smiljana, mestašca u Srpskoj krajini, naučnik koji je 1897. na Medison Skver Gardenu teledirigovano vodio po vodi brodić, i koji se vinuo među oblake iznad Sjedinjenih Američkih Država mišlju o prenosu električne energije na daljinu bez posrednika. Svojim izumima, patentiranim 1896-1914, postavio je temelje savremenoj radio-tehnici. Kraljevina Srbija, duhovna matica Teslinog naroda, iako siromašna zemlja, među prvima pronalazi talente, državničke i tehničke, da primene njegove izume. Pošto je 1912. uvela radio-telegrafiju i pristupila Londonskoj konvenciji o međunarodnom radio-telegrafskom saobraćaju, ona u Nišu, već 1915, u ratnim uslovima, podiže prvu radio-stanicu za vojne potrebe.

Srpski radio-amateri ubrzo hvataju korak s civilizacijom. Beograd 1918. postaje prestonica Jugoslavije. Tokom 1924. inženjeri Mihailo Simić i Dobrivoje Petković u Rakovici, u radio-telegrafskom centru od 25 kW, daju dvočasovni program: “koncerte, berzanske izveštaje i ostale vesti”. U 1925. godini osnovano je akcionarsko društvo “Radio” da bi marta 1929. svečano bio otvoren program Radio Beograda (žurnalistika, muzički, obrazovni program, razbibriga govorna i muzička). Bio je to period gospodstvenog radija uz čiji se pojam vezuje koncertna dvorana ili narodni univerzitet.

Posle ratnog perioda (1941-1945), srpski radio niče iznova kao deo jugoslovenske mreže nudeći slušalaštvu raznovrstan program, ali sada u periodu žestoke podržavljenosti i pod okriljem jednopartijskog sistema leve orijentacije. Otuda on crpe mnoge prednosti i manjkavosti. Esejist Sveta Lukić, u knjizi Novi mediji – nova umetnost (1989), uočava četiri njegova perioda: “borbeni radio” (do 1952) /s uočljivom podređenošću svih sadržaja “ideološkom uzdizanju” slušalaštva u revolucionarnom duhu i zanosu/, “akademski” (do 1965) /u kome vlada kult zvaničnosti i toržestvene ozbiljnosti već ustoličene socijalističke državnosti/, “radiofonični radio” (do 1973) /nastao u grčevitoj borbi za očuvanje primata kod slušalaštva pred najezdom televizije u uslovima erozije čistunstva kolektivističkog morala/ i “savremeni” /nastavak hibridnih težnji, konglomerat rasutog. Međutim, u uslovima uvedenog višepartijskog sistema, sloboda govora dobija  zamajac, što se odražava i u radijski programima. Snažan talas dokumentarizma doprinosi buđenju anesteziranih duhova. Mnoštvo znakova pitanja čeka odgovore/.

Pisac ima u vidu programsku koncepciju, distributivnu funkciju radija. Mi u ovom pregledu akcentujemo kreativni radio, dakle radio-dramu, dokumentarizam, elektronsku muziku i “radionicu zvuka”.

Pojava zapisa na traci omogućila je “montažu”, raspoređivanje i uslojavanje više zvučnih izvora u novu govorno-muzičku-šumnu celinu. Element može, danas, i pre uslojavanja biti predmet elektronske obrade, tako da prethodno izmenjen stupa u nove metamorfoze. Hoće li novo zvučno biće predstavljati “smešu” ili “jedinjenje” zavisi od dramaturškog i muzičkog postupka u laboratoriji. Fonsko delo, magnetsko-fonsko dakle, “piše se studijem”. Srpski stvaraoci su u jugoslovenskom okruženju najčešće prednjačili u uobličavanju ovakvih vrsnosti. Festivali jugoslovenske radio-televizije bili su mesto gde su stanice učesnice, uz prisustvo stranih posmatrača, odmeravale lepotu stvaralačkih dometa (Novi Sad, Ljubljana, Kopar, naizmenično 1957-1968, Ohrid, 1968-1991). Hronika festivala ispisuje krivulje radiofonskih kretanja.

Period 1957-1963. ocrtava se kao vreme “klasične”radio-drame, u kojem se ističu ličnosti iz sveta pisane reči. Tematika dela Radomira Konstantinovića, Miodraga Đurđevića, Đorđa Lebovića, Aleksandra Obrenovića, Ivana V. Lalića, Jovana Hristića, Miodraga Pavlovića, Velimira Lukića u rasponu je od savremenog do antičkog. Primetna je zatvorenost u obradi psiholoških tema a pisci postavljaju pitanja iz sveta svakodnevice samo nagoveštavajući odgovore, jer je raščeprkavanje stvarnih sukoba pod ideološkim embargom. Istovremeno, drugi autori, pišući za decu naročito, gaje začudan poetski humor. Ovom humoru “bez lažne pedagogije” začetnik je Dušan Radović. Dve emisije ovog perioda sa sličnim prizvukom bile su nagrađene na novoosnovanoj svetskoj smotri radio i televizijskog stvaralaštva Prix Italia (Ptica Aleksandra Obrenovića, reditelj Miroslav Belović, 1958, i Msje Žozef Nebojše Nikolića, reditelja Branislav Obradović, 1961).

Sredinom sedme decenije uticaj “pisca radio-drame” opada. Razvoj televizije, bogaćenje i raslojavanje društva doprinose opštoj oceni radijskog stvaralaštva. Nastaje pometnja i pregrupisavanje u radijskim krugovima. Igra režima na žici između Istoka i Zapada provocira polarizaciju popularnih i elitističkih programa, gubi se “akademski ton”, a kultura se na Trećem programu getoizuje uz budno visoko naučno marksističko oko.

U ovom periodu Ohridski festival ne beleži više kolektivne nagrade beogradskih emisijama, ali individualne nagrade beogradskim rediteljima nagoveštavaju budući značaj “radionice zvuka”. Činjenica što je Arsenije Jovanović 1971. godine dobio specijalnu stereofonsku nagradu na Pridž Italia za delo Krajputaši (oratorijum savremenog zvuka inspirisan srpskim nadgrobnim natpisima – delo je, inače, segment njegovog ranijeg pozorišnog eksperimenta, za koju je muziku napisao Enriko Josif), samo je logična posledica usmerenja iskazanog ohridskim nagradama za režiju Jovanovićevih eksperimentalnih emisija I optekoše me vode do duše i Gogolj na Šagalov način. Jugoslovenska radiofonska javnost odlučiće se da nagradama stimuliše opredeljenost još jednog reditelja, Darka Tatića, za zvučne igre kao rešenja u radio-dramama Ulica Danijelova i Odisejev povratak (tekstovi Davida Stankovića i Bratislava Ljubišića) a međunarodna – da kruniše ovakva nastojanja dodeljivanjem nagrde Primio Ondas u Barseloni 1977. /”Resavska pećina” Arse Jovanovića, o muzici kapi sa stalaktita, nagrađena iste godine i sa PR9. RAI; “Hydrodialectica, alias aljuae rondo” – persiflaža oktroisane doktrine Darka Tatića, Nade Starčević i Petra Marića; emisije Predraga Kneževića “Antologija zvuka” i “Kristalne kapi” kao i Composanto k (v. kasnije)/.

U ovom periodu stasavaju i druge rediteljske ličnosti koje će sledećih decenija igrati istaknutu ulogu u vremenu “radio-autorstva”, kada će se “pisati studijem” i kada će se, oslobođenim putevima ka isitni, kroz dokumentaristiku, muzičko-govorne kolaže i sintetičke forme, proneti ime “beogradske škole” po jugoslovenskim i međunarodnim arenama.

Dolaskom Gojka Miletića (1976), esejiste, entuzijaste, naprasno preminulog 1982, za urednika objedinjenog Dramskog programa Radio Beograda, seli su za odlučivački sto urednici, reditelji, muzički saradnici, lektori. “Beogradska škola zvuka” kreće u osvajanje svetskog ugleda. Sve se više autonomnih ličnosti – pisaca, reditelja, i muzičkog urednika – počinje stapati u jednu. Stvaralački timovi okupljaju se u studiju gde rade vrsni ton-majstori Zoran Jerković, Petar Marić, Tomislav Perić, Nikola Nikolić, Aleksandar Stojković, Slobodan Stanković, koji će osamdesetih godina, sa još uvek aktivnim Marjanom Radojčićem, činiti motornu snagu produkcije. Miletić snažno podržava težnju ka dokumentaristici kroz projekat Camposanto (D. Tatić, D. Veličković, esej o totalitarnom društvu po motivima proze U. Najmana “Saslušanja”; ton M. Mitrović). On podstiče i rad na adaptacijama književnih dela, što uskoro (1979. i 1980.) urađa nagradama Premios Ondas Internacionales za dela Duž duge, duge ulice po pripoveci V. Borherta (adaptacija Nede Depolo) u režiji Arse Jovanović i Gospođica, po romanu nobelovca Ive Andrića (adaptacija i režija Darka Tatića).

U Srbiji e, dakle, bogati skala žanrova. Na jednom krilu razvija se muzičko-zvučni eksperiment, a na drugom dokumentarističko-dramski. Miletić inicira snimanje dokumentarnih serija, tako npr. o zemljotresu u Crnoj Gori 1979. što rezultuje nagradom Pridž Italia (Mislio sam da se ruše brda Zvonimira Kostića i Nade Bjelogrlić). Miletićeva smrt nije prekinula utemeljenu nit. Đorđe Malavrazić, njegov naslednik, i Ivana Stefanović kompozitor, uvode 1984. godine posebnu programsku seriju “Radionica zvuka”.

Osamdesete godine postaju sinonim za trijumf beogradskih dometa. O tome svedoče deset međunarodnih nagrada, kao i veći broj priznanja i visokih plasmana na svetskim festivalima. Istovremeno, Radio Beograd od 1985. do 1991. osvaja sve nagrade “za emisiju u celini” na Ohridskom festivalu. Autori zvuka dobijaju sve nagrade u kategoriji “za radiofonski pristup i inovacije” a muzički stvaraoci u kategoriji “radiofonska muzika”. Uočavamo iščeznuće značaja profila “radiodramski pisac”. Ako bismo izuzeli doprinos repertoara Zvonimira Kostića, nagrađenog u Ohridu 1983. i 1987. autora više verbalne no zvučne inspiracije, prozaiste Miroslava Savićevića, nagrađenog 1988, pisca s više inspirativnih izleta u svet zvuka, i Borislava Pekića, romansijera, čiji je radiodramski opus vezan za serijsku produkciju u WDR (Keln) a čiji je Bermudski trougao u izvođenju Radio Beograda zapažen na Pridž Futura u Berlinu 1983, možemo reći da je radiofonska žetva osamdesetih i početkom devedesetih ostvarena inspiracijama gde su glavnu reč vodili reditelj (kao autor ili koscenarista), muzički ilustrator, novinar i tonski inženjer. Hronologija priznanja izgleda ovako:

Pridž Italia dobili su 1983. Ivana Trišić i Darko Tatić (Ono malo čega se sećam).

Pridž G. Zaffrani, na istom festivalu, 1984. Vladan Radovanović i Neda Depolo (Malo večno jezero) i Pridž Rai 1985, Đorđe Lebović i Slobodan Boda Marković (Traganje po pepelu).

Premio Ondas Internacional dobili su Darko Tatić 1980. i 1990. s delima Gospođica (po romanu Ive Andrića i Život je djelo Alfonsa Kaudersa (po kozeriji Aleksandra Hemona), i Olga Brajović 1985 – Urlik uma (o Alenu Ginzbergu).

Nagradu Accustica International dobio je 1991. Arsenije Jovanović (Faunophonia Balcanica).

Pridž Japon 1987. dobili su Sonja Malavrazić i Miroslav Jokić (Glas svuda prisutni).

Urtna Prize 1987. dobili su Miroslav Jokić i Dragoslav Dević (Dunja li je, duša li je).

Pridž Oirt 1990. dobio je Darko Tatić za režiju Kako zabavljati Gospodina Martina (tekst Borislava Pekića).

Nagradu Austrijskog radija 1993. dobila je Ivana Stefanović za delo Laccrimosa.

Priznanje žirija Pridž Italia dobila je emisija Darka Tatića Dragoslav Jelić, čovek planetarne kulture (1981).

Nagradu MUFLON 1988. dobili su Dušan Ristić i Miroslav Jokić za emisiju Sviraj to opet, Sem.

Treću nagradu u Monte Karlu 1991. dobila je emisija Život i djelo Alfonsa Kaudersa (Tatić, Hemon).

Jugoslovenske nagrade u Ohridu dobile su emisije Darka Tatića (1980, 1982, 1984, 1988, 1990, 1991), Miroslava Jokića (1985, 1989), Olge Brajović (1985, 1986, 1987, 1988), Branislava Stefanovića (1985), Zorana Radmilovića i Nikole Jeftića (1986), Arsenija Jovanovića (1988), Nade Bjelogrlić i Vojislava Donića (1989), Zorana Hristića (1989), Ivane Stefanović (1989).

Nagrade Fedor (do raspada Jugoslavije) dobili su Slobodan Boda Marković (1985, 1986), Miroslav Jokić (1986), Branislava Stefanović (1985), Branislava Stefanović i Dušanka Gikić (1989), Arsenije Jovanović (1989), Darko Tatić i Maja Mohar (1990).

Uspehu fonskog stvaralaštva snažan doprinos davali su muzičari posvećeni “primenjenoj muzici”, Konstantin Babić, Jugoslav Bošnjak, Predrag Stamenković, Dragan Mitrić, Marjan Šijanec, Nada Starčević.

Evropska unija za radio-difuziju čini 1987. čast jugoslovenskom radiju kada određuje našu ekipu za reprezentanta grupe jugoistoka prilikom zvučnog eksperimenta u Kelnu – fantaziranju na temu jedne Boćonijeve slike. Beogradska ekipa (Tatić, Jerković, Stamenković) zvučno je ostvarila sinopsis Borislava Pekića Metastaza a Arsenije Jovanović je predstavio svoju zvučnu impresiju Metropola Beograd.

Raspad Jugoslavije 1991. prekida tokove međunarodnog i jugoslovenskog sučeljavanja upravo kada je srpsko radijsko stvaralaštvo u zenitu. U uslovima blokade opstao je samo beogradski FEDOR, autorski dokumentaristički festival, začet 1986.

O programu u celini (distributivna funkcija radija)

Danas, posle dramatičnih događaja 1991. pokrajinski centri Novi Sad (Vojvodina) i Priština (Kosmet) funkcionišu u jedinstvenoj mreži Radio televizije Srbije. Tako proširen zvučni fond u Srbiji dostiže brojku od 60.000 trajnih snimaka. To su emisije tonskog arhiva. kulturno-umetničke (eseji, kritike, prikazi, intervjui, sećanja, portreti stvaralaca), muzička produkcija, dramske forme, dečije i druge emisije. Radio je od samog početka okupljao, i kao stalne i kao povremene saradnike, najuglednija imena naše kulture i nauke. Nema istaknutog stvaraoca koji nije u proteklim decenijama sarađivao sa radijom. Broj časova posvećenih kulturi je impozantan. Radio Beograd promoviše knjige, okuplja pisce, osniva ansamble (hor, simfonijski orkestar, dečji hor, ansambli narodne muzike).

Treći program Radio Beograda pokrenut je 1965. uz štampanje tromesečnog časopisa. U ovom časopisu “za književnost, umetnost, nauku i društvena pitanja” antologijski se beleže emitovani tekstovi. Program je zamišljen kao inovativan, autorski tekstovi prihvataju se samo ako je reč o prvom publikovanju. U muzičkom delu Trećeg programa prenošeni su koncerti muzičke moderne, posle kojih su u koncertnoj dvorani održavane konferencije sa živom i sadržajnom diskusijom. Redakcija je premijerno emitovala, pored novih ostvarenja afirmisanih jugoslovenskih stvaralaca, i dela stranih kompozitora poput onih P. Šefera, Đ. Ligetija, V. Lutoslavskog, J. Ksenakisa, P. Buleza, X. Kejdža, T. Takemicua, F. Glasa i drugih. Osnovan je i Elektronski studio, koji neguje koncertnu i istraživačku delatnost, veoma zapažen u međunarodnim krugovima (Vladan Radovanović). Treći program se afirmisao i kao značajan pulsator savremenih ideja emitujući, primera radi navodimo, i dela autora kakvi su Hajdeger, Sartr, Lukač, Kolakovski, Prop, Lotman, Kristeva, Adorno i drugi. Začetke ovog programa zapazićemo u aktivnosti Kulturne redakcije Radio Beograda početkom 60-ih godina, naročito zalaganjem književnika Milorada Pavića i Radomira Konstantinovića, kao i programskim vizijama tadašnjeg urednika Milana Bulatovića.

Takođe valja naglasiti da su srpski pisci za decu i muzičari uspostavili univerzalni osećaj bratstva među najmlađima. Osim toga i “dečija radio-igra” koristi se bogatstvom zvučnog arsenala pri kreiranju one karakteristične cvrkutave “logosfere”.

Dokumentarni program, začet stidljivo u krilu Dramskog programa Radio Beograda u drugoj polovini sedamdesetih, kao jedini prozor ka istini i kritičkom mišljenju, danas doživljava procvat u uslovima brzih i slojevitih promena.

U protekloj deceniji, u postitovskom vremenu, došlo je do mnogih promena. Otvorena su vrata srpskoj duhovnosti koja je bila pod embargom. Istovremeno, kod nekih intelektualaca, jača i skepsa prema novom trendu, upravo zbog toga što je blagosiljan s najviših mesta. Sukob kritičkih duhova urađa osemenjavanjem stvaralačkih izazova čiji će plodovi nicati još u mnogim decenijama.

Sumarno možemo reći da, bez obzira na ideološke zapreke ili najezdu komercijalnog, srpski stvaraoci, sa svojim opusima, bilansom borbi u vražjim uslovima, mogu svakako svetla obraza izaći pred duh nacionalnih veličina, za koje u uvodu rekosmo da iz udaljenih uglova gravitiraju odredištu fonskog stvaralaštva – Nikoli Tesli i slepim narodnim bardovima, njegovoj sabraći.

Darko Tatić

P.U.L.S.E

  Feljtoni, Film, radio