Barok, Vermer i “Žena stoji i svira na virginalu”

Barok, Vermer i “Žena stoji i svira na virginalu”

Istorijski događaji

Centralna Evropa je početkom XVII vijeka ušla u period zaoštrenih društvenim protivriječnosti i klasnih sukoba, iz kojih je došlo do seljačkih ratova, pokreta Reformacije, Kontrareformacije (feudalno-katoličke reakcije). Sukobili se kapitalistički svijet koji je tada bio na usponu, i feudalni, pri svom istorijskom zalasku. Sedamnaesti vijek bilo je doba gotovo neprekidnih ratova. Tridesetogodišnji rat (1618-1648) u kome su francuske dinastije pokušavale da ostvare prevlast nad Evropom i Hazburgovaca koji su vladali Španijom, Holandijom i Austrijom. Vestfalskim mirom (1648) rat je formalno završen, a Holandija se izborila za slobodu, ali zbog svoje pomorske i trgovačke prevlasti dolazi do sukoba sa Engleskom i Francuskom koji su trajali do 1679. godine.

Definisanje baroka

Ovo je uticalo na rađanje novog stila u umjetnosti, u istoriji poznat kao barok. Barok je poslednje veliki evropski stil koji se razvio iz umetnosti visoke renesanse i manirizma, a koji je trajao između 1600. i 1789. godine kad je bila Francuska revolucija. Riječ barocco je portugalskog porijekla i znači biser nepravilnog oblika. Kasnije riječ dobija značenje nepravilog, čudnog, izvrnutog, grotesknog što je opisivalo novu umjetnost koja se suprostavila opšteprihvaćenim pravilnim oblicima klasične umjetnosti. Kada se prvi put pojavio u XVII vijeku taj pojam se još uvijek primjenjivao isključivo na one umjetničke pojave koje su u skladu s vladajućim klasicističkom estetikom, smatrane neumerenim, nesređenim, i bizarnim.[1]

Barok izmiče jednostavnoj klasifikaciji, vremenskoj, stilskoj, da li je on samo kraj renesanse ili nova epoha? Zašto je toliko teško definisati barok? Zbog odsustva zajedničkih karakteristika, jedino jedinstvo bilo je idejno. Razlike postoje kako između baroka dvorskih i katoličkih krugova do baroka buržoaskih i protestantskih zajednica, ali i u ovim stilskim strujama uviđamo velika razilaženja. U katoličkim zemljama preovladava naturalistička tendencija naročito u Holandiji, dok u Francuskoj vlada klasicizam.

Kopernikovo otkriće da je zemlja okrugla, izmjenilo je kako pogled na svijet tako i na umjetnost. Razumjevanje da postoje druga nebeska tjela od podjednake važnosti kao naša planeta, koja više nije središte, odrazilo se i na promišljanje o umjetnosti. Postaje bitan kontekst u kome slikar stvara određen motiv, koji dobija značenje pri sjedinjavanju sa ostalim motivima i razumjevanjem cjelokupnog djela. Svi detalju su podjednako važni. Osnovu Velflinove koncepcije baroka čini težnja ka „slikovnom“, ka rastvaranju čvrste, plastične i linearne forme, u nešto uzbudljivo, lebdeće i neshvatljivo; brisanje granica i obrisa da bi se postigao utisak neograničenog, neizmjerljivog i beskonačnog; pretvaranje statičkog, krutog, objektivnog postojanja u postojanje funkcije, međusobne zavisnost između subjekta i objekta. Čak i iza smirenosti holandskih slikara svakodnevnog života osjeća snaga beskonačnosti, neprekidno ugrožen sklad konačnog.

Umjetnički pogled baroka je filmski. Predstavlja nam događaje koji gledaoci kao da krišom posmatraju, uvid u misli naslikanih likova je sakriven od očiju posmatrača, prividna improvizacija, koja stvara začudnost, zagonetku i izaziva interesovanje za otkrivanjem značenja zbivanja. Jedna od omiljenih tehnika slikara baroka za izražavanja dubine jeste upotreba pretjerano velikih prednjih planova slike s repoussoir (prev. tamno obojen) figurama ili predmetima, postavljenim sasvim blizu posmatrača i naglim smanjenem veličina motiva u pozadini.

Simetrija renesansnih djela i kompozicije su zasnovane na pravim uglovima koje su odisale stabilnošću i ravnotežom, u baroknoj kompoziciji to se zamjenjuje sa asimetrijom i dinamikom iskazanom dijagonalnim pravcima, vijugavim, lučnim linijama, preplitanjem i prožimanjima mnoštva masa i oblika. Privid duboke perspektive se u slikarstvu postiže presjecanjem oblika na ivicama slika, čineći prizor beskonačnim.

Holanđani su bili reformisani protestanti ikonoboračkog karaktera, i zbog toga holandski umjetnici nisu kao umjetnici u katolički državama dobijali velike narudžbe od pokrovitelja crkvi i države. Privatni kolekcionar je posao glavni izvor prihoda holandskih umjetnika. Prilikom svoje posjete Holadniji 1641. godine Džon Evelin primjećuje u svom dnevniku kako je „sasvim obična stvar da neki zemljoradnik potroši dvije ili tri hiljade funti na ovu robu. Njihove kuće prepune su slika koje oni na scojim sajmovima prodaju ostvarujući veliku zaradu.“ [2] Ipak bili su manje obezbjeđeni od umjetnika u katoličkim državama, međutim imali su veću slobodu pri stvaranju umjetničkog djela. Barok je prva masovna kultura.

Biografija Jan Vermer

Jan Vermer je jedan od najpoznatijih holandskih slikara u baroku, međutim o njegovom životu se ne zna puno. Rođen je u u Delftu 31.10.1632. godine kao drugo dijete i jedini sin Rajnira Janszona. Iz jednog dokumenta 1640. godine znamo da je Rajnir poznavao umjetnike kao što su Baltazar van der Ast, Piter Stevnik i Piter Grunevegen. Da li su oni ili posao njegovog oca, koji osim što je držao gostionicu, imaoi radnju koja je prodavala slike i umjetničke predmete, uticali na mladog Vermera da krene umjetničkim stopama? Još uvijek nije otkriveno ko su bili učitelji koji su prenijeli na Vermera vještinu i majstorstvo slikarstva. Kao jedan ood njegovih mogućih učitelja pominje se jedino Karel Fabricius, zapaženi Rembrantov učenik. Dirk van Blejsvik izrazio je zahvalnost Vermeru u četiri stiha u djelu “Opis grada Delfta”, nazivajući ga majstorom naslijednika feniksa Fabricijusa. Primljen je za majstora u Gildu Svetog Luke 29. decembra 1653. godine. Ovaj esnaf je uključivoa slikare svih žanrova, trgovce staklom, proizvođače poluporcelana, vezilje i trgovce umjetninama. Prema statutu da bi umjetnik bio primljen u ovaj esnaf morao je da šegrtuje šest godina kod umjetnika priznatog od strane Gilde, neki vjeruju da je Vermeru možda bio Leonart Bramer (1594-1674) ali su stilske razlike između ovih umjetnika su toliko velike da je ovu teoriju nemoguće potkrijepiti činjenicama.

Vermer se oženio Katarinom Bolnes 1653. godine. Neki stručnjaci smatraju da mu je ona bila inspiracija za određene slike, poput Mlekarice. Katarina mu je rodila petnaestoro djece, međutim četvoro umrlo dok su bili mali. Slikao u prosjeku dvije slike godisnje, što sigurno nije obezbjeđivalo dvoljno prihoda za toliku porodicu. Razlog može biti nedostatak vremena, ili posvećenost i promišljenost slikanja koje je zahtjevalo nekoliko mjeseci. Zaradio više prodajom tuđih slika nego svojih, nastavio je očev posao sa prodajom umjetnina. Večinu svojih slika naslikao je za bogate patrone koji su cjenili njegov rad. Njegove mecene bili su pekar Hendrik Van Bujten, Jakob Disius, štampar iz Delfta, (19 njegovih slika pominje se pri popisu imovine).

Za svoj kratki ali plodni život koji je proveo u Delftu (preživio svega 43 godine), ostalo je ukupno četrdesetak slika. Svaka od njih predstavlja pravo remek-djelo. Međutim ubrzo poslije njegove smrti, koja se desila 1675. godine, njegovo ime je zaboravljeno nekih 200 godina. Pariški novinar i istoričar umjetnosti Teofil Tore, koji je pisao pod imenom Viljam Birger, 1850. godine otkrio je svijetu jednog od najvećih slikara.

Vermerove slike

Za čitavog života naslikao je samo 37 slika. Formati njegovih slika su jako mali. Među najznačajnim djelima danas ubrajaju se Alegorija umjetnosti, Pogled na Delft i Djevojka sa bisernom minđušom. U ranoj fazi stvaralaštva Vermer je slikao istorijske prizore, inspirisane studijskim putovanjima u Amsterdam i Utreht, po uzoru na Karavađa. Kasnije se specijalizovao za žanr slikarstvo. Proizvodio je efekte providnih slojeva boje, tehnikom zrnastih nanosa poznatom pod imenom poantije (pointillé). Istoričari umetnosti veruju da je Vermer koristio kameru opskuru da precizno pozicionira objekte u prostoru. Do ovog zaključka se dolazi posmatrajući izvesne optičke disproporcije na njegovim slikama. Nevjerovatnom vještinom je koristio lapis lazuli, redak dragi kamen od kojeg se dobija plava boja zvana ultramarin. Koristio ga je ne samo za plave površine, već i kao podlogu za druge boje, kao što su sjenke na zidu. Piter van Bekout, je primjetio i zabilježio kao najveću karakteristiku Vermenovih djela perspektivu.

Karakteristika njegovih kasnijih slika, je pristup koji posmatrača poziva da zaviri u sliku, kao da mu otkriva neku tajnu. Majstor je u slikanju enterijera, i materijalizacije predmeta, koji se često ponavljaju u više njegovih slika, i imaju određenu simboliku. Česti motivi su slike na zidu, muzički instrumenti, žene, vino, kućni poslovi. Sve je do kraja promišljeno, proračunato, usklađeno, povezano na osobit njemu svojstven način. Vermera najviše zanima uloga svijetlosti prilikom stvaranja prikaza vidljivog svijeta. Izvor svijetlosti je pretežno prozor naslikan na lijevu stranu, koji kao da otkriva pojave, praveći prirodnu i realističnu osvjetljenost.

Značaj Vermerovih slika

Sredinom XIX vijeka dolazi do velikog interesovanja i priznanja Vermerovog rada. Pošto su impresionisti odbacili načela akademskog slikarstva, naročito po pitanju boje, koje je Vermer dva vijeka prije majstorski upotrebljavao. Teofil Burger-Tor (1806-1869) je zaključio da se u holandskom slikarstvu pronalaze ideje estetike koje su izložili teoretičari Žil Šampflerij (1821-1888), Pjer Žozef Prundon i principi umjetnosti Barbizonske škole i Gistava Kurbea (1819-1877). Teofil je uočio da “Kod Vermera, svjetlost nikada nije vještačka, ona je precizna i prirodna toliko da čak ni najpedantini fizičar ne bi mogao da traži više” i “upravo ovoj preciznosti svijetlosti Vermer duguje harmoniju boja”.

Vinsent Van Gog u pismu napisanom oko 1888. godine piše Emilu Bernaru o Vermerovim bojama: “Istina je da se na nekoliko slika koje je on izradio može naći čitav spektar boja; ali način na koji zajedno upotrebljava limun-žutu, blijedoplavu i svijetlosivu svojstvena je samo njemu.” Način na koji je naslikao svijetlost, postizao je efekte skoro kao plein-airist, samo ne više sivom bojom, već čitavim spektrom boja. Opčinjeni njegovim bojama ne smijemo zanemariti njegovu reprezentativnu tehniku. Koristio je svoju slikarsku vještinu da izrazi moralni kodeks mislilaca poput Gracijana ili Montenja. Bio je inspirisan izrekama i poslovicama koje su u tom periodu objavljivane u amblemima, ilustrovanim knjigama.

“Žena stoji i svira na virginalu”

Slika “Žena stoji i svira na virginalu” pripada žanr slikarstvu, Vermer ju je naslikao tehnikom ulje na platnu 1670-1672 godine, koju je kupio Birger Tor. Danas se može vidjeti u Nacionalnoj galeriji u Londonu. Dimenzije slike su 51.7 cm × 45.2 cm.

Ako sliku analiziramo služeći se metodon ikonoloških studija Erwina Panofsky, prvo treba da uvidimo prvi sloj slike, tj. primarnu ili prirodnu sadržinu podjeljenu na faktualnu i eskpresionalnu. Do predikonografske deskripcije dolazimo identifikovanjem čistih formi, oblika, njhovih uzajamnih odnosa, i zapažanjem ekspresionalnih osobina. Prikazan je relativno mali prostor. Čitajući sliku sa lijeve strane, vidimo prozor, sa pažljivo urađenim skoro neprimjetnim vitražom, kroz koji se probija snop svjetlosti, dobijajući prirodno osvjetljenje, i sjenke. Na tapetama na zidu zapažamo mali lik sa lukom i strijelom, koji se pojavljuje na svakoj pločici duž zida. Na zidu se mogu primjetiti dvije slike, pejzaž i portret dječaka sa kartom u ruci. U centru slike nalazi se žena, pogleda upućenog u posmatraču, koja svira na virginalu. Njena draperija djeluje bogato, raskošno. Na virginalu se nalazi još jedan pejzaž, i naslikana stolica u prvom planu, koja kao da ulazi u prostor posmatrča. Boje koje je Vermer koristio su nijanse od bijele ka zlatnoj, tonove između plave i zelene, i sivu kao sjenku. Motive slike dječaka sa kartom povezujemo sa djevojkom koja stoji, jer je njegov pogled njoj upućen. Karta koja se nalazi u njegovoj ruci, podginuta je da stvara dojam da je on njoj pokazuje. Na licu djevojke teško je rasaznati emocije. Direktnim pogledom poziva posmatrača kom možda čuva ovu stolicu? Slikar nas uvodi potpuno u intiman prostor, koji kao da je zamrznuo jedan trenutak, trenutak koji ne predstavlja ni mirovanje ni radnju, već trenutak neizvjesnosti između to dvoje.

Drugi sloj slike predstavlja sekundarnu ili konvenkcijalnu sadržinu. Do nje dolazimo kombinaciom motiva koje smo naveli u primarnom sloju koje dovodimo u vezu sa temom ili idejom. Identifikovanjem ovih priča, predstava i alergorija, čini oblast ikonografije u užem smislu te riječi. Posmatrajući sliku u ovom kontekstu, koristeći se predznanjem, shvatamo po enterijeru da je prikazan tipičan dom Holanđana XVII vijeka. Dolazimo do zaključka da dječak sa kartom koji je naslikan u slici, je Kupidon, i da se njegov lik takođe pojavljuje na tapetama. Jedna slika je minijaturni pejzaž sa zlatnim ramom (možda djelo Alarta van Everdingena ili Jana Vinantsa) a druga je Kupidon, Cezara van Everdingena, koja se već pojavljivala kao clavis interpretandi metoda kojom se ubacivanjem slike u slici pomaže pri njenom tumačenju. Everdingenova slika za osnovu ima amblem Ota van Vena (Amoorum Emblemata. Antverpen, 1608.) koji nosi moto “perfectus amor est nisi ad unum”(savršena ljubav postoji samo za jednu osobu). U ablematskim zbornicima uz tekst nalazi se ilustrovani prikaz koja otkriva suštinu napisanog, ili obratno, može se posmatrati tekst kao objašnjenje slike.

U trećem suštinskom sloju značenja saznajemo da Kupidon drži kartu podginutu uvis, što je pokret koji se jasno odnosi na djevojku, naizgled, naivnu ženu. Strukturalno, ovaj stav podsjeća na podsmiješljive likove u holandskom žanrovskom slikarstvu, čije žrtve ne primjećuju šta se dešava jer pokreti postoje samo da bi pomogli našem razumjevanju. Ovi gestovi potiču iz komedija i farsi u kojima su bile uobičajne oštre primjedbe i aluzije van okvira radnje upućene publici.

Već smo vidjeli da Vermer koristi Everdingenovu sliku kao način da se pozove na ablem Ota van Vena kojim se odobrava savršena ljubav samo prema jednoj osobi- suprugu, naravno. Instrument na kome svira ova žena, virginal, samim svojim imenom ukazuje na njeno djevičanstvo- mada ga kupidon ironično dovodi u pitanje.

Autori pravnih i didaktičkih trakata toga doba bili su zaokupljeni temom djevičanstva. U društvu čija se patrijahalna struktura tek učvršćivala, dolazilo je do izuzetno žučnih rasprava da li žene treba da uđu u brak nevine. Uz ovu polemiku o društvenim normama, uvijek je međutim, postojalo shvatanje da radikalna moralna pravila imaju malo veze sa stvarnošću. Holandski žanrovski slikari koji su se pozivali na Ciceronov autoritet pri stvaranju slika kao vizuelnih komedija, bili su primjetno skeptični, i na svojim slikama su prikazivali dominantnu moralnost, koju su, istovremeno, prikazivali ironičnim sugestijama.

Za muziku se vjerovalo da posjeduje iscjeliteljsku moć, kao što natpis na Vermerovoj slici “Čas muzike” kaže: MVSICA LAETITIAE COMES MEDICINA DOLORVM (Prev. muzika je pratilja radosti i lijek za patnju). Ova izreka seže još od Pitagore koji je govorio da harmonija koju muzika stvara može ublažiti i umiriti nespokoj duha i uticati na osjećanja.

Kupidon koji drži kartu na slici unutar slike izaziva sumnje po pitanju djevičanstva žene za virginalom. Ime instrumenta koji ona svira je takođe aluzija na njeno djevičanstvo. U Holadniji 17. vijeku se vodilo račun o tome da žena uđe u brak nevina. Možda se Kupidon u pozadini ruga ovom moralisanju.

Ne treba zaboraviti teoriju o osjećanjima koju izaziva muzika. Ta teorija ima dugu tradiciju, a sažeo ju je Jan Tintoris (1435-1511). Prema ovoj teoriji zadatak muzike nije bio samo da hvali boga, već i da otjera melanholiju, da uzdigne ovozemaljske duhove, da izliječi bolesne, da dozove ljubav i da život u cjelini učini prijatnim.

Da li sliku možemo tumačiti i kao pitanje upućeno posmatraču? Pitanje o moralu, unutrašnji sukob između Kupidona kao ljubavi prema jednoj osobi, i zanosne muzike i djevojke, koja njenim naivnom pogledom opčinjava i poziva na grijeh? Sukob Ida i Ega, moralne zakone nametne društvom, uzvišenim autoritetima kao što je i slika uzdignuta iznad glave djevojke, kao misli koje je pritiskaju i muče. Simbolika prazne stolice, asocira da ona možda čeka nekog ili poziva, možda nas? Možda je neko sjedio na toj stolici, Vermer to prepušta našoj mašti. On slika stvari o kojima se ne govori, ali koje vjerujem da i tadašnja publika mogla da uoči. Tonovi muzike mogu biti nostalgični ako se dovedu u vezu sa slikama pejzaža, koji mogu biti njen rodni kraj, daleka mjesta gdje se nalazi njen dragi, mogu predstavljati njene želje i prirodu kao slobodu, gdje se zatvoren prozor, doživljava kao unutrašnji kavez, nemogućnost istraživanja i bijega. Da li djevojku doživljavamo kao nemoralnu, ili samo zaokupljenu bludnim željma? Nije isključeno ni da je počinila grijeh, i da je Kupidon alegorija njene savjesti. Okrenuta je leđima od prozora, igrom svijetlosti i sjenke, slikar nam stavlja doznanja da njena ličnost nije naivna, bezgriješna. Simbolika svijetlih tonova kroz čitavu istoriju umjetnosti odnosi se na moral, Božanstvo, uzvišeno, dobrotu. Vermerova ljubav prema umjetnosti se zapaža u motivima virginala, vitraža, slika predstavljenih na ovoj slici.

Šta je značila slika u vrijeme nastanka, šta danas?

Nije poznat slikar ili djelo koje je uticalo na razvoj ovag jedinstvenog i prepoznatljivog stila. Sa sigurnošću bi se složili da je Vermer živio i stvarao ispred svoga vremena. Njegove slike koje su činile privatne kolekcije njegovih imućnih savremenika, nisu imale prilke da budu viđene od strane velikog broja ljudi. Danas je situacija potpuno drugačija. Slike svakodnevno privlače pažnju ljudi iz raznih krajeva svijeta.

Ne može se reći da Vermer nije bio cijenjen kao slikar, ali pravo priznanje njegovog rada se desilo nakon smrti. U Holandiji se njegovalo slikarstvu u XVII vijeku i zbog moralnih polemika, geografskog otkrića, koja su činila njegove slike savremenim i aktuelnim. Veličao je i svoju zemlju, kroz prikaze enterijera, nošnji, predmeta, da posmatrač lako može zaključiti da je o Holandiji riječ. Koliko je bilo cijenjeno njegovo slikarsko umjeće?

Jasan pokazatelj da je Vermer uživao kao stručnjak za umjenost jeste poziv da potvrdi autentičnost venecijanskih i rimskih slika koje je trgovac Gerard Ojlenburg prodao knezu izborniku Brandenburga, po visokoj cjeni. Otputovaoje u Hag 1672. sa prijateljem umjetnikom Hansom Jordanom i spriječio da ove slike notar pripiše Rafaelu i Mikelanđelu.

Međutim, njegovo umijeće sa bojama, koncentracija na detaljima, proporcije i kompozicija nisu bile primjetne za ljude tog perioda. Sa pojavom impresionista koji su se pozivali na naučnu teoriju po kojoj boje nisu integrisane u predmete, nego fenomen koji nastaje zbog promjena svijetlosti, dolazi do razumjevanja i priznavanja Vermerovog talenta.

Zašto je Jan Vermer danas toliko popularan? Njegova osobina koja ga vodi u vječnost, pored slikarskog umjeća, je majstorstvo trenutka, tenzije, i prije svega misterije. Priče oko njegovih slika mogu ići u beskonačnost, jer nam slikar pruža priliku da zavirimo u nečiju intimu putem njegovih slika, međutim do zaključka moramo doći sami.

Britanski umjetnik 2001. David Hockney objavljuje knjigu u kojoj objašnjava njegovu preciznost kompozicije korišćenjem kamere obskure.

Inspirisani njegovim radom bili su holandski slikar Wilhelm Hammershoi i amerikanac Thomas Wilmer Dewing. Vermeru se divio i Salvador Dali, i naslikao je svoju verziju Vermerove slike Čipkarka. Osim velikog uticaja koji je ostavio na slikare, ni pisci nisu ostali ravnodušni. Vermerove slike su ključ raspleta u romanu “Poslije sahrane” Agate Kristi. Roman “Djevojka sa bisernom minđušom” Tracy Chevalier, po kojem je snimljen istoimeni film.

Zaključak

Nakon renesanse koja je dosegla maksimum savršenstva, proporcije, ideala i estetike, iz težnje da se prevaziđe došlo je do pretjerivanja u detaljima, raskoši, narušavanje forme. Pokušavalo je da se stvori nešto što bi nadmašilo renesansu, pa i na dekadentan način.

Jan Vermer je bio slobodni umjetnik, njegov značaj se ne može pronaći u kvantitetu, ali kvalitet slika opravdava njegovu važnost za istoriju umjetnosi. Orginalnost, dubokoumnost, sitničavost, misterioznost su vrline koje dominiraju njegovim slikama. Smatram da je odabrao za svoje slike male formate, jer želi da privuče posmatrača, da bolje vidi, zaviri, otkrije sakriveno.

Vermerova slika “Žena stoji i svira na virginalu”, je alegorija o ljubavi i moralu. Posmatrač prosto poželi da sjedne na stolicu pored misteriozne dame i čuje šta mu ona svira. Filozof Žak Ransijer je smatrao da umjetničko djelo treba da bude estetskog, reprezentativnog ili etičkog karaktera. Estetika se ogleda u savršenoj kompoziciji i skladu boja. Raprezentativna je Holandija, njihove nošnje, izgled enterijera kuće, izgled umjetničkih djela i instrumenta iz perioda XVII vijeka. Umetnuta priča o moralu o kojem slika sa Kupidonom govori, se može doživjeti kao savjet posmatraču, koji je etički.

Ljudi na Vermerovim slikama ne rade ništa bitno: djevojka svira na virginalu ili čita pismo, muškarac posmatra kartu ili globus; no na njegovim slikama kao da postoji nešto metafizičko, vrijeme doslovno zaustavlja junaka/inju slike u istorijskom enterijeru, potpuno izvan vremena i prostora.

Vermerove slike nije dovoljno vidjeti, neophodno ih je gledati, u njegovom fiktivnom svijetu posmatrač ima mogućnost konstantog otkrivanja novih motiva i ideja. Barok je pružio mogućnost umjetniku da se slobodno izrazi, da napusti Božanske teme, i upusti se u put spoznaje čovjeka, istražujući ne kao u renesansi homo universale, već čovjeka kakav jeste sa njegovim dobrim i lošim stranama.

za P.U.L.S.E: Barbara Delać

Tekstovi o slikarstvu na portalu P.U.L.S.E

Literatura

Branko Vujović, Istorija umetnosti, FORMA B, Beograd, 2005.
H.V. Janson, Jansonova istorija umetnosti, VULKAN IZDAVAŠTVO-MONO I MANANA, Beograd, 2008.
Arnold Hauzer, Socijalna istorija umjetnosti i književnosti, KULTURA, Beograd, 1966.
Norbert Schneider, Vermer, ROTOGRAFIKA, Subotica, 2007.
Erwin Panofsky, Ikološke studije, NOLIT, Beograd, 1975.