Barok, Vermer, vino i žene na njegovim slikama

Umjetničko razdoblje koje počinje krajem XVI vijeka, traje kroz čitav XVII vijek, u nekim zemljama i velikim dijelom kroz XVIII vijek, zove se barok. Naziv barok potiče od portugalske riječi barocco , koja označava biser nepravilnog oblika, tvorevinu bolesne školjke. Kao i naziv manirizam, ovaj naziv je nastao da bi na neki način omalovažio stil na koji se odnosi, značenje riječi od koje je nastao nam govori o tome.

Inače, istoričari umetnosti i danas su podeljeni u pogledu njegove definicije: da li naziv barok treba da se koristi samo za stil koji preovladava u XVII veku ili bi on trebalo da obuhvati i ostala kretanja , kao što je klasicizam, s kojima je na složen način povezan? Da li je potrebno da se vremenski okvir razvuče toliko da pokrije i razdoblje između 1700. i 1750, poznato kao rokoko.¹

Barok je nastao u Rimu, iako nije bio izrazito italijanski stil. Barokna umjetnost je cvjetala širom Evrope, a naročito u Italiji, Holandiji, Francuskoj, Španiji, Njemačkoj i Engleskoj. Barokni stil nije bio ograničen na sakralne teme, barok prodire i na sjever, gdje je uglavnom zastupljen protestantizam Martina Lutera i kasnije Kalvina, koji odbacuje ikone i  naređuje da se umištavaju. Kalvin zabranjuje sakralno slikarstvo, jer ono može prouzrokovati stvaranje idola, što je slučaj sa paganskim religijama. Zbog toga, barokno slikarstvo na sjeveru uglavnom obrađuje drugačije teme, što predstavlja neku vrstu osvježenja u slikarstvu. Bez obzira na to, crkva je i dalje bila najaktivniji i najuticajniji pokrovitelj umjetnosti. Period baroka ne karakteriše stilsko jedinstvo, zastupljene su velike različitosti i sloboda prilikom stvaranja.

“Da li je išta moglo da bude više barokno od neugodnog prikaza agonije Laokoona ? Istorija se smeška na sve pokušaje da se njegov stil uglavi u teoretske obrasce ili logičke kalupe; on nam ruši generalizacije, razbija nam sva pravila. Istorija je barokna.”²

Barok svakako obuhvata veoma razgranate umjetničke težnje , u pojedinim zemljama i kulturama se javlja u velikom broju različitih oblika, da ga je veoma teško svesti na  jedan, zajednički imenitelj.” Pre baroka, međutim, još uvek je bilo mogućno reći da li je umetnički svet nekog doba naturalistički ili antinaturalistički, klasicistički ili antiklasicistički, da li teži sjedinjavanju ili diferencijaciji – ali sad umetnost više nema jedinstven stilski karakter u tom  uskom  smislu, ona je  u isto vrijeme  naturalistička i klasicistička, analitična i sintetična.”³ Možda  je  najbolje nikada  ne govoriti  o nekom  jedinstvenom ”stilu vremena” koji vlada tokom  jednog cijelog razdoblja, pošto u svakom trenutku ima isto toliko različitih stilova, koliko ima umjetničkih grupa, koje stvaraju. Pa čak i u epohama u kojima se najuticajnija djelatnost zasniva na jednoj klasi, i iz kojih se sačuvala samo umjetnost te klase, treba postaviti pitanje, da li možda  umjetnička ostvarenja drugih grupa nisu bila unuštena ili izgubljena, jer je skoro nemoguće da u jednom razdoblju , svi umjetnici rade stilski isto. Barok je u umjetnost unio novu toplinu boje,  nove  oblike,  raznolikost  i  bezgraničnu  slobodu strukture i pokreta. Umjetnost je postala izraz osjećanja. Sva umjetnost baroka, kao da je muzika, proizvodi nemir i ritam, odbacuje statičnost i simetriju. Barokni umjetnici kao da su umorni od težnje ka savršenstvu.

Slikari su čistu liniju, jasnu svetlost, kao i nedužno spokojstvo ostavili Peruđinu, Koređu i Rafaelu; oni su svet kupali u boji poput Rubensa, senčili ga misticizmom kao Rembrant, podsticali ga na senzualnost na Renijev način, ili ga uznemiravali patnjom i ekstazom kao El Greko.⁴

Na razvoj barokne umjetnosti veliki uticaj su imali ratovi, nauka, filozofija, religija, razne ekonomske krize i druge stvari koje su se dešavale u ovom razdoblju. Sa sigurnošću možemo reći da se burna istorija tog perioda odrazila na baroknu umjetnost, u kojoj su se napetosti često pretvarale u ozbiljne sukobe. Krajem šesnaestog vijeka je bila najveća ekonomska kriza, koja je pogodila Evropu, a sedamnatesti vijek je bio period gotovo neprekidnog ratovanja, u ratovanju su bili uključeni gotovo svi evropski narodi. Na primjer Tridesetogodišnji rat (1618 – 1648) u kojem su učestvovale Francuska, Španije, Njemačka, Holandija i Austrija, je bio rat ogromnih razmjera, koji je morao imati uticaja na umjetnost u tim zemljama. Pored politike i ratnih sukoba na umjetnost je značajno uticao i razvoj nauke. Mnogi smatraju da je nauka tog perioda zapravo ključna za razumijevanje čitavog razdoblja. Umjesto složene metafizike humanista, koja se oslanjala na religiju, došla je nova fizika , koju su započeli Kopernik, Kepler i Galilej, a koja je dostigla vrhunac djelima Dekarta i Njutna. Oni su utemeljili kosmologiju, koja je pokidala veze između čulne percepcije i nauke, utvrdivši da  se zemlja okreće oko Sunca. Na taj način je nauka opovrgla ono što nam naše oči govore. U takvom svijetu je čovjek postao beznačajan i sićušan, a to je kod njega dovelo do stvaranja novog osjećanja samopoštovanja i ponosa.” Cela umetnost baroka puna je te jeze, puna je odjeka beskrajnih prostora i uzajamne povezanosti svega što postoji. Umetničko delo  u svojoj ukupnosti  postaje simbol svemira,  jedinstveni  organizam koji  živi u svim svojim delovima.”⁵ Novi pogledi na svijet su donijeli dosta promjena. Ono što kasnije ujedinjuje ovo razdoblje je ponovno preispitivanje čovječanstva i njegovog odnosa prema svemiru, gdje glavnu ulogu dobija nova filozofija baroka. Filozofi sada daju veliku ulogu ljudskim strastima, koje obuhvataju veoma širok raspon emocija i društvenih odnosa, više nego ikada ranije. Ovakva filozofija je imala velikog uticaja na slikarstvo, slobodni slikari se posvećuju drugačijim temama, koje su produkt drugačijeg razmišljanja i gledanja na svijet. Svakako treba istaći da je barok i dalje ostao razdoblje jakih vjerskih uvjerena, bez obzira na to koliko su one bile podijeljene.

Što se tiče holandske, barokne umjetnosti, u kojoj je stvarao Jan Vermer, možemo reći da je barokni period za nju bio period procvata. Ovaj period u Holandiji je prozvan i zlatnim dobom slikarstva. Barokni stil je u Holandiju stigao iz Antverpena preko Rubensovih djela, i iz Rima preko neposrednog dodira sa Karavađom i njegovim sljedbenicima. Iako većina holandskih slikara nije putovala u Italiju, nekolicina onih koji su sebi priuštili takvo putovanje početkom vijeka, bili su iz Utrehta, grada sa veoma jakom katoličkom tradicijom. Zbog toga je ove umjetnike , više od svega privlačio Karavađov realizam. U ovom periodu , u holandskom slikarstvu se pojavljuju različiti žanrovi, koji su po svom formatu i temama prilagođeni dekoru građanskih domova : portreti, pejzaži, kućni enterijeri, arhitektonski prizori i mrtve prirode. U ovom periodu dolazi do pojave grupnih portreta, koje naročito traže udruženja građana ( gilde ) i vojne družine civilne garde Ujedinjenih pokrajni. Velikog uticaja na umjetnost u Holandiji su imali ratovi, u kojima je neizbježno učestvovala. Nezavisnost Holandije je potvrđena Vestfalskim mirom iz 1648. godine, čime je završen Tridesetogodišnji rat. Holandija se ponosila svojom teško stečenom slobodom i nezavisnošću. Za holandsku likovnu umjetnost je bitno to, da su oni imali čitav niz uspješnih likovnih škola u raznim gradovima. Velike i značajne škole su se nalazile u Amsterdamu, Harlemu, Utrehtu, Lajdenu, Delftu odakle je Vermer, i drugim gradovima. To je imalo ključan uticaj na brz razvoj holandske umjetničke tradicije. Takođe je bitno napomenuti da je ovaj period u Holandiji bio period protestantizma, koji je bio ikonoboračkog karaktera. Zbog toga je holandsko slikarstvo malo posvećeno crkvi, i zbog toga umjetnici nijesu dobijali velike narudžbine pod pokroviteljstvom crkve i države, a takvih je porudžbina  najviše  bilo u  katoličkim  zemljama. Zbog  svega  toga , u  Holandiji  se  pojavljuje  ogroman broj privatnih kolekcionara, koji su bili glavni izvor zarade slikarima. Veoma je interesantno to da je u ovom periodu ljude u Holandiji uhvatila  nezasita glad za umjetnošću, a naročito slikama, uhvatila ih je neka vrsta kolekcionarske groznice. “Prilikom svoje posete Holandiji 1641. godine Džon Evelin primećuje u svom dnevniku kako je “sasvim uobičajna stvar da neki zemljoradnik potroši dve ili tri hiljade funti na ovu robu. Njihove kuće prepune su slika koje oni na svojim sajmovima prodaju ostvarujući veliku zaradu”. Kolekcionarska groznica u Holandiji sedamnaestog veka izazvala je provalu slikarskih talenata koja se može uporediti samo sa Firencom u ranoj renesansi”⁶. Tadašnji umjetnici su radije stvarali za tržište, nego za pojedine pokrovitelje. Slikarstvu ih je privukla nada u uspjeh, do kojeg nije bilo lako stići, pa su i najveći majstori nekada bili u teškom materijalnom stanju. Često se dešavalo da neki umjetnik radi dodatne poslove ,da bi sebi obezbijedio egzistenciju. Slika u ovom periodu postaje potrošno dobro, a trgovina umjetničkim djelima tekla je prema zakonu potražnje i ponude. Sve to je davalo umjetnicima veliku slobodu, koje su bili željni. U Holandiji se obrađuju drugačije teme, na njihovim slikama se može primijetiti određena smirenost, prikazivanje svakodnevnih životnih radnji , prikazivanje topline i međuljudskih odnosa. I na holandsko slikarstvo je uticao razvoj nauke, nova saznanja o svemiru, učinila su da se i iza smirenosti holandskih slikara osjeti snaga beskonačnosti i neprekidno ugroženi sklad konačnog, da se osjeti umjetnost koja je puna odjeka beskrajnih prostora i uzajamne povezanosti svega što posoji. U takvoj Holandiji su stvarali Hals, Lejster, Rembrant, Van Gojen, Heda, De Ham, Sten, Vermer i mnogi drugi velikani ovog perioda.

Jan Vermer (Johannes Vermeer) (1632 – 1675)  je jedan od najboljih i najpoznatijih holandskih slikara ikad. O životu ovog sjajnog slikara znamo veoma malo. Vermer je rođen u Delftu 31. oktobra 1632. godine, u mjestu gdje su se nalazile značajne slikarske škole. Vermeru su, najvjerovatnije prve skolnosti prema slikarstvu usadili slikari Baltazar van der Ast ( koji je bio poznat po slikama cvijeća) , Piter Stenvik i Piter Grunevegen. O njegovom slikarskom usavršavanju se ne zna baš ništa. Jedino se sa sigurnošću može tvrditi da je primljen za majstora u Gildu Svetog Luke 1653. godine. Ovaj esnaf je uključivao slikare svih žanrova, trgovce staklom, proizvođače poluporcelana , trgovce umjetninama i ćilimare. Po pravilu, da bi umjetnik bio primljen u ovaj esnaf, morao je da šegrtuje čak šest godina kod umjetnika koji je priznat od  strane Gilde. Postoje neke naznake da je u Vermerovom slučaju to možda bio Leonart Bramer (1594 – 1674) , ali su stilske razlike između ovog umjetnika i Vermera toliko velike, da je ovu teoriju nemoguće potvrditi činjenicama. Postoji mišljenje da se Vermer obučavao kod slikara Karela Fabricijusa (1622 – 1654) , koji je svoje slikarstvo usavršio u Rembrantovom ateljeu, u Amsterdamu. Fabricijus se preselio u Delft, i bio je član Gilde Svetog Luke. “Dirk van Blejsvik izrazio je zahvalnost Vermeru u četiri stiha u djelu “Opis grada Delfta” (Beschrijvinge der Stadt Delft), nazivajući ga  “majstorom” nasljednikom “feniksa” Fabricijusa.”⁶ Vermer se oženio Katarinom Bolnes 1653. godine. Katarina je bila kćerka bogate Marije Tines, koja se u početku protivila tom braku, ali je kasnije promijenila svoje mišljenje. Marija Tines, je posjedovala brojne slike, koje su Vermeru bile od velike koristi tokom rada, koristile su mu kao pomoć pri stvaranju sopstvenih umjetničkih djela. Neke od tih slika se nalaze naslikane na Vermerovim slikama, jer je on često slikao slike u slici. Ta kolekcija je, između ostalih djela sadržala i sliku Dirka van Baburena Podvodačica , kao i sliku  Hrist na krstu , vjerovatno istu onu koja se pojavljuje na njegovoj slici Alegorija o Vjeri. Jan Vermer je takođe na svojim slikama koristio djelove odjeće koji su pripadali njegovoj ženi, takođe i komade namještaja iz kuće u kojoj je živio. Interesantno je to da je Vermer sa Katarinom imao petnaestoro djece. Vermer je u prosjeku slikao dvije slike godišnje, pa je teško povjerovati da je životne troškove mogao podmiriti samo od slikanja. Holandski slikari ovog perioda su se često bavili drugim poslovima da bi stekli dodatne prihode. Možemo biti sigurni da je Vermer radio i kao trgovac umjetninama, baš kao i njegov otac. Pa je vjerovatno mnogo više novca zaradio od prodaje tuđih slika, nego od prodaje svojih. Vermer je malo slikao za javno tržište umjetnina, većinu svojih slika, radio je za bogate patrone, koji su naročito cijenili njegov rad. “Jasan pokazatelj ugleda koji je Vermer uživao kao stručnjak za umjetnost jeste poziv da potvrdi autentičnost venecijanskih i rimskih slika koje je trgovac umjetninama Gerard Ojlenburg prodao Fridrihu Vilhemu, knezu izborniku Barndenburga, po cijeni od 30.000 zlatnika. Vermer je opovrgao autentičnost ovih slika, rekavši da su “nespretne, površne kopije”.⁷ Rat koji je zahvatio Holandiju, imao velikog uticaja na Vermerov život, taj perod je za Vermera bio katastrofalan, od tada Vermer nije prodao nijednu sliku, Navodi  se da Vermer  zbog rata i velike  količine novca koju je   trošio   na djecu, zapao u  veliku  depresiju, da je u roku od jednog i po dana izgubio zdravlje i umro. Procjene vrijednosti Vermerovih djela, nikako nijesu bile niske, kada se porede sa cijenama koje su ponuđene za druga izložbena djela. Na primjer Vermerova slika  Žena vaga bisere, koja se danas nalazi u Vašingtonu, procijenjena je na 150 zlatnih guldena, što je u to vrijeme imalo veliku vrijednost. Tokom svog najboljeg perioda, Vermer je sigurno bio jedan od najcijenjenih umjetnika u Delftu. Čak se govorili da mu je 1663. godine , plaćeno 600 zlatnih guldena  za sliku na kojoj je bio prikazan samo jedan lik. Vermer obično slika kućne enterijere građanskih domova, sa predmetima koji imaju jaku simboliku, slika žene  koje su zaokupljene svakodnevnim poslovima. Na Vermerovim slikama svjetlost igra veoma bitnu ulogu, na njegovim radovima se može uočiti širenje i rasipanje svjetlosti od njenog izvora. Jasna dnevna svjetlost uvjek prodire sa lijeve strane , kroz prozor, u prostor koji slika Vermer. Njegove slike često prati narativ. On prikazuje realne situacije, koje se nama čine veoma bliskim, a gledajući njegove slike imamo osjećaj prisutnosti, kao da smo tu, da živimo u njegovoj slici. Vermer je bio uzor mnogim mlađim slikarima. Salvador Dali je u njegovu čast naslikao sliku Duh Vermera iz Delfta koji se može iskoristiti kao stol  1934. godine. Dali je na Vermerovoj desnoj nozi naslikao bocu pića i malu čašicu. Upravo to nam može govoriti koliku ulogu piće (najčešće vino) igra u Vermerovom slikarstvu. Mali je broj Vermerovih slika, samo 37, koliko ih je do danas sačuvano,   i nevjerovatna umjetnička vrijednost svake od njih, dovoljno govori o nevjerovatnom umjeću, genijalnosti i veličanstvenosti ovog slikara iz Delfta.

U antičkoj Grčkoj na vino se gledalo, kao na napitak besmrtnosti. Po Bibliji , vino je prije svega znamen radosti i simbol darova, što ih Bog daje ljudima. Vino je neizostavan motiv i inspiracija pjesnicima. “Opijajmo se ljubavlju , vinom i poezijom”, rekao je Bodler. Uz vino se često vežu ljubav, zaborav, sjećanje, mladost, more, muzika, uspomene, iskrenost, ljepota, mudrost , ali i krv , gorčina, tuga, patnja, nevjerstvo. Na pijanstvo žena i muškaraca se nije gledalo isto. U 17. vijeku ženama je bilo zabranjeno da piju vino, jer je pijanstvo vodilo bludu. Jedna izreka iz tog perioda glasi “Ako žena pije vino kod kuće , treba je kazniti kao preljubnicu”. Vermer obično slika žene, a lajt motiv na njegovim slikama je vino, bokali i češe ovog napitka se nalaze na mnogim njegovim slikama. Česte teme su pijanstvo žena, koje zbog njihovog stanja muškarci iskorištvaju, Vermer je takvim prikazima često aludirao na preljubništvo, i nepoštovanje moralnog kodeksa od strane žena. Teme takvih slika su obično problemi kontrolisanja čulnosti, Vermer njima jasno šalje poruku da ljudi uvijek trebaju biti trezveni i razumni.

Slika Usnula djevojka za stolom , naslikana oko 1657. nam prikazuje pijanu djevojku, koja sjedi nasuprot posmatraču , naslonjena na svoju desnu ruku spava za stolom. Na lijevoj strani ove slike se nalazi bokal , na osnovu čega se može zaključiti da je tema ove slike ,ispijanje vina mlade žene. Vino ovoj maldoj , lijepoj dami sa slike daje i dodatno rumenilo na licu.  Sto je prekriven ćilimom , koji je naboran u prednjem dijelu, što označava lijenost i zanemarivanje dužnosti koje žena ima u domaćinstvu. Lijenost se može ogledati i u načinu na koji ova mlada žena rukom  podupire glavu i naravno njeno spavanje , kojem je uzrok pijanstvo. Ako gledamo odjeću ove žene, koja je veoma elegantna, onda možemo zaključiti da je ona najvjerovatnije gospodarica kuće. Prvi put kada je ova slika prodata u Amsterdamu 1696. godine nazvana je Pijana djevojka spava za stolom , a kada je 1737. ponovo prodata, nazvana je  Usnula mlada žena, van der Mera iz Delfta. Ovu sliku karakteriše određena prostorna dubina , vrata iza žene su otvorena, što nam daje mogućnost da zavirimo u sobu iza. Ispitivanje rendgenskim zracima pokazuje da su prvobitno tu postojali  i drugi objekti, koje je Vermer kasnije prekrio bojom. Na početku je pas stajao na vratima, a čovjek u sobi iza. Vermer je dodatno olakšao tumačenje ove slike, time što je uklonio dodatne narative, koje su slici pridavali čovjek i pas u pozadini. Međutim položaj žene na ovoj slici nam nije sasvim jasan, kolko god se činilo suprotno. Glava naslonjena na desnu ruku može predstavljati i melanholiju, kao što je bio slučaj sa Marijom na Vermerovoj slici Hrist u kući Marije i Marte, gdje je Marija na sličan način naslonjena sa svoju desnu ruku. Mada je najvjerovatnije Vermer na ovoj slici htio prikazati lijenost ove mlade žene, na šta može ukazivati i sam naziv slike. “U srednjovjekovnoj teologiji , acedija je smatrana porokom, pa čak i smrtnim grijehom. To je bilo doba kada su vlasti nametale stroga, asketska pravila za rad, zajedno sa normama koje su se prenosile u domaćinstva; smatralo se da žena koja narušava ove norme direktno narušava Božija pravila.”⁸ Količina vina koju je popila žena na ovoj Vermerovoj slici nam vjerovatno ima veze i sa vanbračnom ljubavnom vezom. Jedan o pokazatelja je i čovjek u susjednoj sobi, kojeg je Vermer uklonio, ali to nije jedini pokazatelj. Vermerovo majstorstvo je ogleda i u njegovom prikazivanju slike u slici, što njegovim radovima daje dodatnu vrijednost i značajno produbljuje narativ i tumačenje djela. Još jedan pokazatelj je  slika koja visi na zidu, i koja sigurno nije slučajnost. Ovu sliku je veoma teško uočiti, jer je u vrlo tamnoj sjenci. Moguće je ustanoviti da Vermer upućuje na sliku Cezara van Everdingena na kojoj je prikazan anđelčić ili mali Eros sa maskom. Ta slika nam može dati ključ razumjevanja erotskog konteksta scene koju nam prikazuje Vermer. Na ovoj slici postoji   još objekata koji ukazuju na erotski sadržaj djela. Ova slika uključuje prikazanu i mrtvu prirodu, zdjelu sa voćem, i jaje umotano u platno što može biti simbol nečega skrivenog, i nečega što treba izbjegavati “razuzdanog libida” . Libido možemo prevesti kao požudu, želju, htjenje ili zadovoljstvo. Libido je termin koji je se prvi put pojavljuje u Božanstvenoj komediji Dantea Aligerija , čak nekoliko vjekova prije Vermera. O libidu dosta kasnije piše Sigmund Frojd , po čijoj teoriji libido predstavlja  seksualni nagon, koji je po njemu i glavni pokretač čovjeka. Ova Vermerova slika je upoređuje sa slikom Jana Stena Posljedice neumjerenosti, Jan Sten prikazuje ženu koja se toliko napila da je zaspala. Spavanje znači , kao i na Vermerovoj slici, da ona zanemaruje svoje obaveze, i na taj način je sveti poredak u domaćinstvu narušen. Slični motivi se pojavljuju na slici Lijena služavka Nikolasa Masa. Ovdje je prikazana služavka, koja je opijena vinom zaspala, i zanemarila svoje poslove u kući. Na osnovu toga vidimo da je tema acedije zastupljena i na radovima drugih slikara tog vremena. Na ovoj slici je Vermer stavio jak akcenat na geometrijsku kompoziciju. Na ovoj slici se pojavljuje ono što je tipična karakteristika njegovih enterijera. “ Sobe koje su postavljene paralelno , neki predmet koji se može vidjeti pored zidova u pozadini , i takođe pored stolova koji, poput graničnika, stoje horizontalno u odnosu na ram. Ovo mu je omogućilo da izbjegne iskrivljenost perspektive do koje je moglo doći zbog upotrebe kamere obskure.”⁹ Kamera obskura omogućuje projekciju slike na određenu površinu. Princip kamere obskure je poznat još od klasičnog doba, ali ga slikari koriste tek od 16. vijeka. Mnogi smatraju da je Vermer koristio kameru obskuru kao pomoć pri slikanju svojih radova. Prikazano voće na ovoj Vermerovoj slici, nema tako svježe boje, pa je možda i Vermer htio kazati glasnu baroknu poruku “memento mori” što znači upozorenje smrti. Jabuke  u zdjeli nas  mogu podsjećati na “Evin pad”, iz biblijske priče o Adamu i Evi.   Vermerovo majstorstvo , iako bez nagomilavanja objekata na slici, ( nagomilavanje je jedna od odlika baroka) daje višeznačnost ovom djelu . Na većini Vermerovih slika svjetlost ulazi sa lijeve strane, kroz prozor. Na ovoj slici nam prozor nije naslikan, ali se čini da svjetlost dolazi sa desne strane, a ne sa lijeve. Inače mnoge njegove slike  karakterišu svijtele boje, a na ovoj slici su dosta zastupljene i tamne nijanse. Prikazani namještaj,  bokal, ćilim i drugi objekti su dosta slični onim sa ostalih njegovih slika. Značaj ove slike je ogroman. Vermer je njome opominjao, govorio o vremenu, ženama, moralu i vrijednostima, vjerovatno su ljudi na ovoj slici uočavali ono što mi danas ne možemo uočiti. Ova slika se može na pravi način tumačiti ukoliko na nju gledamo očima čovjka koji je živio u sedamnaestom vijeku, jer su moralni kodeksi i druge norme danas dosta drugačije.  Ali i danas ovo djelo rađeno tehnikom ulje na platnu, živi i nalazi se u Metropolitan muzeju, u Njujorku.

Vino na Vermerovim slikama nije rijetka pojava. Na nekim slikama Vermer prikazuje proces zavođenja pomoću vina, koji je prikazan sasvim otvoreno i jasno. To je slučaj na Vermerovoj slici Vojnik i nasmijana djevojka. Ovu sliku je Vermer naslikao 1657. godine tehnikom ulje na platnu, ova slika se nalazi u Nju Jorku (Frick kolekciji) a njene dimenzije su 50,5 x 46 cm.  Na toj slici možemo uočiti vojnika koji je djelimično okrenut leđima, sa desnom rukom koju drži na kuku, djelimično vidimo profil ovog čovjeka , koji na glavi nosi šešir sa širokim obodom. Vojnik se nalazi na lijevoj strani slike, u prvom planu. On je okrenut prema nasmijanoj djevojci, sa kojom razgovara. Ova žena na glavi ima bijelu maramu koja je zavezana ispod brade. Pored njenih ruku se nalazi vino, koje ona vjerovatno ispija tokom razgovora sa vojnikom . Položaj njene lijeve ruke nam ukazuje na razgovor između nje i vojnika. Na ovoj Vermerovoj slici , kao ni na jednoj drugoj , prikazana je  ogromna razlika u veličini muškarca i žene, koja je vjerovatno izazvana skraćenom prespektivom sobe. Muškarac je taj koji se nalazi u prvom planu, i on dominira scenom, on je vjerovatno taj koji koristi vino da bi mu se žena potčinila. Postoji vjerovatnoća da će ona ispijajući vino, koje se nalazi ispred nje, postati žrtva mračnih i zlobnih namjera vojnika. Ako poslušamo staru izreku da su “oči ogledalo duše”, onda gledajući u oči djevojke na Vermerovoj slici , možemo uočiti nevinost, naivnost, pa vjerovatno i zaljubljenost koja nije baš sakrivena u njenom pogledu, i vjerovatno da djevojka , koja je obasjana svjetlošću predstavlja otjelotvorenje čistote.  Ona najvjerovatnije  vino uzima na nagovor  muškarca,  koji vino koristi kao afrodizijak, da bi omekšao njen otpor. Sigurni smo da je na ovoj slici prikazana tema zavođenja, u kojoj je posao muškarcu dosta olakšan, ako žena pije. Svjetlost na ovoj slici, kao i na većini Vermerovih slika  , u prostor ulazi kroz prozor koji se nalazi na lijevoj strani. Djevojka na slici je osvijetljena tom svjetlošću , dok muškarac sjedi u dubokoj sjenci, i tu možemu uočiti kontrast boja, između djevojke koja  je veoma svijetla, i vojnika koji je naslikan dosta tamnijim bojama. I ovaj Vermerov rad karakteriše slika u slici, samo je ovoga puta u pitanju mapa, mapa se nalazi na zidu iza mlade žene. Mape su bile velika Vermerova ljubav i imale su poseban značaj u njegovim djelima. Mape su sredinom 17. vijeka predstavljale luksuz, njima je ukrašavao enterijere, mape su takođe ukazivale na visok nivo obrazovanja , jer je kartografija još uvijek bila nova nauka i bila je veoma cijenjena . Vermer je prikazivanjem mape aludirao na političku situaciju ovog vremena. Tako da ova slika na kojoj se nalazi mapa a i vojnik mogla biti aluzija na jedan od ratova koje je vodila Holandija.

Tema slike Čaša vina je veoma slična temi na slici Vojnik i nasmijana djevojka. Na slici Čaša vina  figure su prikazane na većoj udaljenosti u odnosu na posmatračevu tačku gledišta. Na prethodnoj slici su likovi prikazani dosta bliže i ne postoji ništa što se nalazi na slici, a da stoji između posmatrača i ljudi koji su prikazani na njoj , dok na slici Čaša vina to nije slučaj. Vermer je na ovoj slici prikazao čovjeka koji stoji  i  pažljivo  posmatra  ženu (kao da joj laska pogledom) koja sjedi na stolici pored njega. Kao i na slici Vojnik i nasmijana djevojka ,na njegovoj glavi se nalazi crni šešir sa širokim obodom, a glava djevojke je prekrivena bijelom maramom, zbog koje možemo uočiti samo dio njenog profila. Ona je elegantno odjevena, lijevu ruku  drži preko stomaka, dok u desnoj drži čašu iz koje pije vino.   Na ovoj slici , kao i na prošloj, možemo reći da muškarac ženi nudi vino , kao afrodizijak, da bi je možda kasnije iskoristio. On desnom rukom drži ručku bokala, koji se pojavljuje kao lajt motiv na mnogim Vermerovim slikama. Na ovoj slici, bokal se nalazi u središtu, tako da ga je nemoguće previdjeti. Sceni koja je prikazana na slici je vjerovatno prethodila zabava uz muziku, koja je doprinijela dobrom raspoloženju, to nam je sugerisano lautom (žičani muzički instrument), koja se nalazi na stolici. I na ovoj Vermerovoj slici je naslikana još jedna slika, dakle slika u slici, ova slika je u veoma tamnoj sjenci, tako da je teško uočiti šta je na njoj prikazano, ali se najvjerovatnije radi o pejzažu, koji se nalazi u zlatnom okviru, što može ukazivati na bogatstvo u raskoš. Soba na ovoj slici izaziva sumoran utisak, za razliku od one na slici Vojnik i nasmijana djevojka . Razlog ovome je činjenica da  je donji kapak na prozoru zatvoren , a preko gornjeg je navučena zavjesa. “ To je vjerovatno aluzija na biblijski  odlomak, “Izreke”, 4,19:Oruđe zla je tamno kao noć. Dakle ovdje se dešava nešto čemu nije potrebna svjetlost. Njemačka enciklopedija , Zedlerov ”Univerzalni leksikon” ( Hale , Lajpcig, 1734, vol.8, col. 339), povezuje mračne sobe sa preljubništvom, i citira biblijsku “Knjigu o Jovu” 24, 15: “Oko preljubnika traga za mrakom:` Niko me neće vidjeti`  mrmlja  on  i  lice zastire velon.““¹⁰ Drugi  prozor,  koji  je  nama  bliže  je djelimično otvoren i može imati moralno značenje, prozor se nalazi tačno nasperm djevojke i njegova svrha je da posluži kao upozorenje . Na prozoru možemo vidjeti motiv , koji predstavlja personifikaciju pojma temperantia  ili umjetnosti ,jedne od najvažnijih vrlina , zajedno sa njenim oruđima, libelom (koja simbolizuje dobra djela) i uzdama  (koje simbolizuju kontrolu nad emocijama) .  Ovaj motiv se  originalno pojavio u „Knjizi  amblema“,  Gabrijela Rolenhagena iz 1611. godine    , natpis na originalnom amblemu je glasio serva modum , što znači biti umjeren. Poruka koju prenosi ovaj amblem, može biti i poruka koju nam Vermer šalje ovom slikom. To da žena na ovoj slici pije vino, je svakako ono na šta prvo trebamo obratiti pažnju. „Žene koje bi se napile od vina smatrane su otjelotvorenjem grijeha i to je centralni motiv u Vermerovim djelima. Prema riječima Jakoba Katsa, čuvenog i omiljenog učitelja iz 17. vijeka, ženama bi trebalo potpuno zabraniti da piju, pošto je alkohol prvi korak ka bludničenju“¹¹  Žena je na ovoj Vermerovoj slici čašu već prinijela usnama, i ova čaša joj prekriva polovinu lica, skoro kao maska. Na čašu vina možemo i gledati kao na masku, ne kao na masku koja prekriva samo dio lica ove mlade žene, već kao masku koja ženi donosi mnogo veće promjene. Maska nije samo čaša, već vino koje je ispijeno iz čaše. Ova slika se nalazi u Herzog Anton-Ulrich muzeju i naslikana je 1659. godine uljem na platnu.

Žena i dva muškarca je još jedna Vermerova slika na kojoj vino igra bitnu ulogu. Ova slika iz 1660. godine, dimenzije 78 x 67 cm, je slikana tehnikom ulje na platnu. Tema ove slike je očigledno slična temi na slici Čaša vina. Na ovoj slici nije prikazan jedan, već dva muškarca. Zavođenje na ovoj slici izgleda još intezivnije. Muškarac koji se nalazi u središtu slike,koji pretpostavljamo da je dao ženi vino, naginje se i razgovara sa ženom. Ona je obučena u elegantnu crvenu haljinu, i izgleda prilično stidljivo i nesigurno, za razliku od žene na slici Čaša vina, koja je već prinijela čašu usnama i ispija vino.  Žena sa slike Žena i dva muškarca ,kao da traži odobrenje od nas, Vermer je svojom sjajnom tehnikom učinio da se i mi osjećamo prisutnum, kao četvrta osoba na ovoj slici, učinio je da ne budemo samo pasivni posmatrač, već da dio sebe unesemo u ovu sliku. Nekada je efekat pića na slici mogao da izazove melanholiju, što pretpostavljamo da je slučaj sa čovjekom koji sjedi u pozadini, sa glavom naslonjenom na svoju desnu ruku, što nas ponovo asocira na melanholiju. Boja tkanine kojom je prekriven sto u pozadini  je  plava, a do plave boje se u tom periodu veoma teško stizalo, što predstavlja dodatnu vrijednost slike. Na stolu se nalazi prikaz mrtve prirode, oljušteni limun na slici, nalazi se na srebrnom poslužavniku pored bokala ( bokal je lajt motiv na Vermerovim slikama) postavljenog na bijelu tkaninu, što može značiti da i ova slika nosi poruku memento mori, ili upozorenje smrti. Muškarac u centru slike, vjerovatno ima ulogu posrednika, i to u odsustvu muža. I ovo je slika u slici, na zidu se nalazi portret muškarca , najvjerovatnije gospodara kuće, a njegov pogled je usmjeren ka ženi, što sigurno nije slučajnost. „ Ono što se ovdje odigrava je začetak tajne ljubavne veze, clam et absente marito , ili „tajno i u odsustvu muža“ , što je fraza koja se koristila u pravnim spisima tog vremena koji su se bavili preljubom“. ¹²  Na ovoj slici Vermer je naslikao isti prozor, kao na slici Čaša vina. Ponovljeni motiv je učinio da i ova slika nosi poruku „budi umjeren“, koja se nalazila na originalnom amblemu sa motivom, koji je prikatan na prozoru. Vino na Vermerovim slikama je sigurno predstavljalo ljubavni napitak. „Jan Baptista van Helmont je rekao da ovaj napitak čini da životni sokovi prostruje.“¹³

Slika Podvodačica iz 1656. koja se nalazi u Gemaldegalerie Alte Meister ,u Drezdenu, ima dimenzije 143 x 130 cm i naslikana je tehnikom ulje na platnu. Na ovoj slici Vermer takođe prikazuje vino, ali čini se da ovdje vino ne igra baš bitnu ulogu, ono tu dođe usput, da nas dodatno opemene. Na ovoj slici Vermer prikazuje prizor iz bordela. Bordelske slike su u tom periodu bile veoma cijenjene kao potkategorija u holandskim slikarskim žanrovima. Bordelske teme na slikama u velikoj mjeri vode porijeklo od prikaza bludnog sina , koji sjedi u krčmi i rasipa novac. Na ovaj motiv se može gledati kao na upozornje posmatraču slike, kako je ljudima u javnoj kući lako uzeti novac. Motiv ispijanja vina je jedan od elemenata i ove slike. Na ovoj slici su prikazane četiri osobe. Bokal sa vinom se nalazi na desnoj strani slike ,  mlada žena , koja se takođe nalazi na desnoj strani , u lijevoj ruci drži čašu vina. Jedan od muškaraca na ovoj slici, koji je prikazan skroz desno, u lijevoj ruci drži čašu pića. Tema ove slike kaže da se sve može kupiti, uključujući i ljubav. Možemo pretpostaviti da je mlada žena na slici i ranije pila, zbog rumenila na obrazima, koje je tu vjerovatno zbog alkohola. Ona pruža desnu ruku, da uzme novčić od čovjeka obučenog u jarko crvenu boju, koji se nalazi iza nje. Na ovoj slici se nalazi još starica, koja stoji između dva muškarca i zadovaljna, pomno posmatra mladu djevojku. Prikazivanje  vina na  ovoj  slici  sigurno  ima  ulogu   upozorenja   na  posljedice   konzumiranja            alkohola, jer on smanjuje opreznost i na kraju pijanca može dovesti do prosjačkog štapa. Ono što je interesantno za ovu sliku, je to da mnogi smatraju da je čovjek kojeg je Vermer na ovoj slici prikazao skroz lijevo, onaj koji u lijevoj ruci drži čašu vina, zapravo on sam. Postoji mogućnost da je na ovoj slici prikazan Vermerov autoportret. Ukoliko je to tačno, onda se na slici Podvodačica nalazi jedini autoportret umjetnika. Vermer je sebe prikazao i na slici Slikarska umjetnost (1666 – 1673), ali je na ovoj slici okrenut leđima.

Vermer je jedan od najvećih holandskih umjetnika ikada. Njegova originalnost, tehnika, njegova sjajna vještina, nevjerovatni način korišćena svjetlosti i sjenki i savršeni realistični prikazi su ovog umetnika uzdigli do zvijezda. Vermer nam  daje sliku jednog vremena i ljudi tog vremena, njegove slike  nam govore mnogo. Nekada je slučaj da iz jednog umjetničkog djela više saznajemo o ljudima , životu i vremenu, nego iz bilo kog drugog istorijskog, filozafskog ili naučnog zapisa. U ‘’vremenu  spektakla’’ i  vremenu  slika, čovjeku treba  nešto  više, nešto što će duhovno da ga nadgradi i proširi vidike. Vermer je naslikao veoma malo slika , a sve su istovremeno remek djela ,što nam dovoljno govori o njegovoj genijalnosti. On nas upoznaje sa ženama na njegovim slikama i njegova umjetnost nas opija poput vina. “Vino je tečna ljubav”, kaže Bela Hamvaš, pa dignimo onda čašu “ljubavi” u ime zvijezde iz Delfta, koja će vječno sijati.

Za P.U.L.S.E: Amar Mulabegović   

Tekstovi o slikarstvu na portalu P.U.L.S.E

¹  Jansonova istorija umetnosti,  Mono i Manjana , 2010. god.  548. str.

² Vil Djurent, Početak doba razuma, Narodna knjiga, Alfa, 1996. god. 262. str.

³ Arnold Hauzer, Scijalna istorija umetnosti i književnosti, Kultura , Beograd,1966. god. 415 str.

⁴ Vil Djurent, Istorija cvilizacije – Početak doba razuma, Narodna knjiga, Alfa, 1996. god. 262. str.

⁵ Arnold Hauzer, Scijalna istorija umetnosti i književnosti, Kultura , Beograd,1966. god. 423. str.

⁶ Jansonova istorija umetnosti,  Mono i Manjana , 2010. god  574. str.

⁶ Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 8. str.

⁷ Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 13. str

⁸ Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 27. str.

⁹ Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 28. str.

¹⁰ Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 36. str.

¹¹ Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 31. str.

¹² Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 36. str.

¹³ Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god. 36. str.

Literatura:

Norbert Schneider, Vermer , Daily Press, Podgorica, 2007. god.

Jansonova istorija umetnosti,  Mono i Manjana , 2010. god.

Vil Djurent, Istorija civilizacije Početak doba razuma, Narodna knjiga, Alfa, 1996. god.

Arnold Hauzer, Scijalna istorija umetnosti i književnosti, Kultura , Beograd,1966. god.

Fernand Hazen Editeur, Istorija slikarstva, Nolit , Beograd, 1973. god.

Grupa autora, Opšta istorija umetnosti, Narodna knjiga- Alfa, Beograd, 2003. god.

Internet

  Jan Vermer, Slikarstvo