Neočekivane posljedice novih tehnologija

Još od dvadesetih godina XX vijeka, filozofi i teoretičari čuvenog Instituta za društvena istraživanja (kasnije poznatijeg pod pojmom Frankfurtska škola) pokušavali su uspostaviti jednu opštu teoriju koja bi integrisala saznanja psihoanalize, analize masovnih medija( tada se uglavnom mislilo na radio) i socijalne psihologije u cilju uspostavljanja i prepoznavanja zakonitosti po kojima ljudsko društvo doživljava preobražaj. To se pokazalo ne samo kao nemoguće, već se, po mišljenju kasnijih stručnjaka iz raznih oblasti ljudskog duha (tu prvenstveno mislimo na ranu Birmingemsku školu) pokazalo i kao prilično amoralno- utopističko stanovište lišeno bilo kakve praktične vrijednosti, jer se, u svijetlu novih okolnosti istorije (užasi holokausta npr) na društveni razvoj i preobražaj prestalo gledati kao na razvoj u hronološkom smislu.

Njihova rana teoretska promatranja svakako da imaju značaj, ali im se prvenstveno zamjera otudjenje od realne ugroženosti osnovnih ljudskih vrijednosti (slobode, jednakosti, solidarnost itd.) usljed puke potrebe da se jedinstvenom teorijom napravi jedna vrsta nemoguće bravure ljudskog duha koja je samoj sebi dovoljna. Ta ugroženost je, po mišljenju filozofa strukturalista i, uopšte intelektualaca okupljenih oko Birmingemske škole, razvijene 60 ih godina XX vijeka,  potaknuta tehničko tehnološkim zamahom nauke u industrijskoj revoluciji i proliferacijom masovnih medija.

Rani teoretičari Frankfurtske škole (Gringberg, Polok, Horkhajmer i dr) su svakako pokrenuli problematizaciju masovnih proizvoda političke ekonomije, ali bez svijesti da praktično značenje nema teorija koja bi obuhvatala univerzalne uzroke (sadržajna dijalektika) i prema tome nudila dinamiku razvoja glavnih društvenih tokova okupljenih oko političke ekonomije, socijalne psihologije i oblasti kulturno -teorijskih analiza masovne kulture, sve i kada bi se pronašao teorijski nad-koncept koji bi ih objedinio.

Tek krajem pedesetih godina, kada se teoretičari, predstavnici ove škole (Horkkajmer, Adorno i dr) ponovo okupljaju u Frankfurtu, nakon što su bili prinudjeni da se usljed nacističke diktature sele po svijetu, oni revidiraju Kritičku teoriju i zaključuju da ne postoji apsolutni subjekt znanja i da su i oni sami dio drustva i da se u mišljenju o društvu subjekt i objekt ne podudaraju. Dalje zaključuju da njihova Teorija nije i ne može biti rezultat napretka misli nego rezultat društvenih procesa koji ljudima treba da vrate vlast nad njihovom sudbinom. Intelektualci Frankfurtske škole tek tu prepoznaju problem nauke koja iskljičivo služi  napretku tehnike, u suštini indiferentne prema univerzalnim ljudskim vrijednostima.

Kako se napustio stav o jedinstvenom sagledavanju razvoja ljudskog društva, teoretičari se parcijalno posvećuju već pomenutim oblastima saznanja kojima se pokušavalo doći do jedinstvene teorije (politička ekonomija, socijalna psihologija i oblast kulturno -teorijske analize masovne kulture). U vezi sa sferom istraživanja iz oblasti masovne kulture i njenog uticaja na razvoj čovjeka i obrnuto, javlja s , šezdesetih godina XX vijeka Birmingemska škola sa ciljem da kritički i multidisciplinarno sagledaju fenomen kulture.

Oni se ne bave uzrocima, već posljedicama koje  su reflektovane u modelima kojima se pomoću kulture pospješuje dominacija u društvu i formiraju  pristupi borbi protiv iste. Došlo se, dakle, do stava da su posljedice tehnologije i masovne kulture toliko nepredvidive i nastaju kao rezultat vrlo složenih dogadjaja, da je mnogo bolje i pametnije voditi aktivnu borbu protiv tih posljedica, nego im tražiti složen, često apstraktan, metodski jedinstveno nesaglediv uzrok.

Teoretičari Britanske škole kulture i identiteta (Birmingemska škola) brišu termin masovne kulture i fokusiraju se na termin medijska kultura, čime brišu razliku izmedju oblasti studija kulture, medija i komunikacija. Medijska kultura postaje teren na kome se odvija bitka za dominaciju i kontrolu nad društvom, i sa tim u vezi se javlja i tijesna veza izmedju medija i moći, jer se kroz medije, logično, formiraju pogledi na svijet, sistemi vrijednosti i oblici ponašanja. Nepredvidivost dinamike razvoja medijske kulture i njena složena priroda uslovljavaju disocijaciju i paradoksalnost unutar pomenutih pojmova pa savremana društva trpe ogroman uticaj razvoja novih tehnologija a pogotovo informacionih.

Društva se razvijaju i mijenjaju u kompleksnoj i često nepredvidivoj interakciji elemenata medijske kulture i ekonomskih i socijalnih prilika. Preko postrukturalističkih  i teorija determinističko-tehnološke škole (Makluan, Ins), 60-ih godina XX vijeka,  formirali su se stavovi koji su prepoznali drastičnu ulogu medija u razumijevanju stvarnosti. Cio ovaj proces je rezultirao sa savremenim teorijama o postindustrijskom, postmodernom i informacionom dobu koje živimo, ali teorije nastaju post festum, i samo dijagnostikuju, registruju, društvenu (informaciono-tehnološku ) stvarnost, u kojoj su informacioni sistemi, tehnologija, mediji i  zabava profilisani kao osnovno organizaciono načelo savremenog društva, umjesto ekonomije.

II

Uvod u filozofiju medija

Vrlo brzo  približavamo se završnoj fazi čovekovih produžetaka-tehnološkoj simulaciji svesti, kada će kreativni proces znanja kolektivno i združeno obuhvatiti celo ljudsko društvo , jednako kao što smo već produžili svoja čula i živce pomoću raznih medija.[1]

Ovo u svojoj čuvenoj knjizi navodi Maršal Makluan(1911-1980), kanadski filozof determinističko-tehnološke škole, književni kritičar i teoretičar komunikacija. Makluan se smatra začetnikom filozofije medija, a značaj njegovog rada možemo najbolje ilustrovati činjenicom da je ovaj intelektualac predvidio internet čitavih trideset godina prije njegovog otkrića. Makluan je takodje i autor čuvenih krilatica „globalno selo“, „medijum je poruka“, a mladji je  kolega  filozofa Harolda Insa (1894-1952), koji je u Torontu osnovao katedru  koja se bavila filozofijom medija, a ugašena je  smrću Maršala Makluana 1980. godine. Njihov antropološki pristup nazivaju determinističko-tehnološki, što bi značilo da tehnologija mijenja ljude i prilagodjava ih sebi, a ne obrnuto, te da ta činjenica odredjuje njihovu komunikaciju koja je dominantna u odnosu na njen sadržaj.

Nije važan sadržaj medija, kaže Makluan,  već kako mi reagujemo na to.

Postoji mnoštvo teorija o komunikaciji, a fokus našeg interesovanja će se zadržati na teoriji o masovnim komunikacijama (medijima), koju su Ins i Makluan tehnološko-determinističkim pristupom podveli pod filozofsku epistemu. Makluan je teoriju Harolda Insa doveo do krajnosti i zasnovao čuveni koncept „globalnog sela“. Iako svojevremeno popularna, Makluanova teorija je nakon njegove smrti pala u zaborav, da bi se ostvarivanjem njenih „proročkih vizija“ reafirmisala.

Njegova osnovna pretpostavka „medijum je poruka“, bi u najkraćem značila da kvalitet neke informacije kao i njen sadržaj zavise od medija koji tu informaciju posreduje od pošiljaoca do prijemnika. Njegov krajnje deterministički stav nailazio je na mnoga osporavanja, ali je jasno da je njom ipak otvoreno potpuno „novo polje saznavanja“, kako kaže poznati poljski antropolog i istoričar Andžej Mencvel . Po njemu,informacija se ne može pravilno razumjeti, ako se zaobidje specifičnost njenog medija. Mencvel dolazi do značajnog zaključka da  se na ovaj način prešlo sa nivoa vrsta umjetnosti na nivo sistema komunikacije , čime je estetska problematika pretvorena u kulturološku.

Svjesni smo da je sa ekspanzijom medijske tehnologije i tehnologije uopšte, nakon digitalne revolucije, došlo do umnožavanja i usložnjavanja odnosa koje se tiču realnih potreba pojedinca i raznih društvenih grupa za povezanošću i zajedničkim djelovanjem unutar nekog političkog sistema ili cilja. Na nivou grupe, tu se otvorio ogroman prostor za manipulaciju od strane raznih centara moći, a na nivou pojedinca i njegovog odnosa sa tehnologijom došlo je do ispunjenja bojazni koju je još prije Makluana izrazio Harold Inis, a ona se tiče odnosa izmedju prostora i vremena unutar komunikacije.

U prevodu, ovo se odnosi na urušen odnos izmedju pisma i govora, u korist ovog prvog. U determinističkom ključu, filozofija je ipak donekle uspjela da predvidi, barem načelno, nepredvidive procese koji uslovljavaju eksplozivni razvoj medija i tehnologije. Ins je, na primjeru procesa industrijalizacije u štamparstvu predvidio zapostavljanje usmene komunikacije, ali se ona nije desila u sferi masovne kulture već na nivou svakodnevne, žive, bazične komunikacije čovjeka sa čovjekom.

Postoje brojni uzročnici toga, a među dominantnijim su svakako proliferacija prostora unutar komunikacije sa pojavom virtuelne realnosti (ili kako ju je Manuel Kastels nazvao – stvarna virtuelnost). Paradoks medija i tehnologije, čini se, leži u činjenici da je misija povezivanja ljudi na najširem planu generisala posebnu vrstu otudjenosti od fizičke realnosti u eri medijski generisanog kapitalizma.

III

Mediji, tehnologija i usamljenost

Pojam medijski indukovane  usamljenosti ili “socijalne distanciranosti”, u odredjenoj mjeri korelira sa filozofijskim pretpostavkama solipsizma, sociološkim pojmovima usamljenosti i samoće, ali u svijetlu činjenica medijski zasnovanog kapitalizma, fenomen zavrjedjuje poseban pristup i moglo bi se reći da posjeduje specifičnosti vezane za novo doba i medijske konstrukte simulakruma zajedništva (čitaj: društvene mreže).

U Evropi se, u skorije vrijeme pojavilo dosta časopisa koji u svojim člancima tretiraju problem usamljenosti:

Kako prenosi Dojče vele, istraživanja pokazuju da sve manje druženja i socijalnih veza utiče na zdravlje ljudi. I, to, kako navode nije samo problem Njemačke. Fenomen je, naime, primećen, od Japana do Amerike, prenosi Tanjug”[2]

Osim organizovanja različitih vrsta pomoći za grupu usamljenika, znajući da su oni posebno mentalno osjetljivi, u Njemačkoj je, kažu dalje u tekstu, čak bila pokrenuta inicijativa u parlamentu za osnivanje odredjenog državnog tijela koje će se preko angažovanih povjerenika baviti pitanjima usamljenosti.

Problem usamljenosti,  danas, prepoznat je kao masovna pojava, posebno u zemljama poznog kapitalizma, odnosno u visokotehnološki razvijenim društvima Zapada, kao i u Kini. S tim u vezi, na tržištu su se pojavile i ponude za sanaciju mnogobrojnih problema sa mentalnim  zdravljem, a jedan od kurioziteta je i psihoterapija koja se odvija u prostoru vrtuelne realnosti (VR)[3].

Uslovno rečeno, pokazuje se da su problematika usamljenosti i različiti psihički poremaćaji koje ona potencijalno izaziva velikim dijelom posljedica postindustrijskog tehnološkog razvoja, a da ta ista tehnologija, istovremeno, nalazi način da putem korišćenja najnovijih alatki razriješi problem koji je bar dijelom uzrokovala.[4]

Razvoj novih medija i digitalnih tehnologija reaktuelizovao je problem usamljenosti u savremenom društvu. Razvoj društvenih mreža i savremenih komunikacijskih platformi otvorio je nove perspektive posmatranja medija i usamljenosti, istovremeno utičući na izmjenu društvenog konteksta tumačenja. Inteziviranje dinamike opštenja, usložnjavanje komunikacijskih kanala te rast medijskih industrija tokom prvih decenija novog milenijuma podvlači potrebu za dubljim razumijevanjem odnosa medija i usamljenosti.[5]

Upravo takvim ,dubljim razuzmijevanje odnosa medija, tehnologije uopšte i usamljenosti u svojoj knjizi “Sami zajedno”, bavi se ugledna američka naučnica Šeri Terkl, čiji se fokus istraživanja bazira, slično seriji Black mirror, koja u suštini i referiše na njen naučni rad,  na društvenim posljedicama upotrebe novih tehnologija. Šeri Terkl je, po mnogo čemu, a posebno po svom insajdersko-istraživačkom postupku vodeći autoritet na polju proučavanja transformacije identiteta pod uticajem virtuelizacije savremenog društvenog života.[6]

Krovna ideja njene studije Sami zajedno je da u osnovi neraskidive veze ljudi i tehnologije leži strah od intimnosti. Za Terklovu kompjuteri i roboti nisu naša orudja već evokativni objekti koji imaju moć da nas podstaknu na samorefleksiju ali i na transformaciju društvenosti u prijelomnom trenutku koji se dešava onda kada nam tehnologija ponudi zamjenu za naše medjusobno uspostavljanje kontakata licem u lice. Tako dolazimo u situaciju da nam digitalne veze i društveni roboti nude iluziju društvenosti bez obaveza koje nosi tradicionalna društvenost.[7]

 Sažeta  namjera studije  Sami zajedno,  dijeli idejno polazište nekoliko epizoda serije Black mirror, sa akcentom na prvoj epozodi druge sezone pod nazivom: Be right back. Ova epizoda istražuje fenomen nedostajućeg muža i oca u životu samohrane majke/udovice, koja na periferiji grada živi sa ćerkom, a na osnovu algoritma  istorije njegovog online života bude joj od strane mreže ponudjena online rekreacija ličnosti njenog poginulog muža, sa kojom će moći da kominicira na svom tabletu, telefonu.

Njena tuga, očaj i nostalgija su motivacija  da ona pristane na tako nešto, ali istovremeno, u svijetlu surveilance ekonomije, i  motivacija za podsticanje njene konzumerističke svijesti, pa sve kulminira bizarnim robotom, sintetičko-silikonsko kopijom njenog pokojnog muža, koji joj bude isporučen na kućnu adresu. On je, u stvari, idealna verzija pokojnika, u fizičkom smislu, ali nesposoban da zamijeni ljudsku ličnost u ključu njenih osobenih nepredvidivosti i mana (čitaj: dosljednog, živog karaktera), pa tužni robot završava kao odbačena stvar na tavanu, posjećivan u povremenim sesijama čišćenja prašine.

IV

Društveni (social ) roboti i filozofija robotike

Društveni ili social roboti su sistem vještačke inteligencije koji je dizajniran za interakciju sa ljudima i ostalim robotima. Na raznim poslovima, ovi roboti mogu preuzeti čitave poslovne jedinice kao što su prijem klijenata i mušterija kao i neke osnovne korisničke usluge.

U kući, mogu postati dovoljno funkcionalni da obavljaju poslove bilo koga od ukućana, mogu služiti kao član porodice a njihova pojedina svojstva i karakteristike mogu biti namjenski kreirane ne bi li se robot povezao sa pojedinim članom porodice na poseban način. [8]

Tehnologija robotike se , u spoju sa kibernetikom i informatičkim dostignućima u digitalnoj eri razvila do neslućenih granica. U časopisu Direktna nauka( Science direct) navode kako je poznata njemačka informatičarka i specijalista za socijalnu robotiku i interakciju čovjek-robot, Kerstin Dotenhan vidjela primjenu robota još 2002 godine. Po njoj, roboti mogu ispunjavati poslovne zadatke u kancelarijama, u medicinskoj praksi, zatim u kuhinji, marketingu i zabavi. Mogu imati hobije, pomagati pri rekreaciji, njezi, terapiji i rehabilitaciji.

Sintija Brizil, američka robotičarka, 2003. tu listu dopunjuje sa robotom koji bi mogao da vodi brigu o malom djetetu i njegovom razvoju.[9] Poenta ovih navoda je uvid u robotska “zanimanja” koja sve dublje zadiru u ljudsku intimu, a to je od posebnog značaja za našu priču. Dijapazon različitih primjena informatičko-robotičke nauke ide u smjeru kompenzacije, ali ta kompenzacija, u stvarnosti ljudske ličnosti i njenih potreba kao društvenog bića, otvara komplikovan filozofski-medijski prostor za raumijevanje odnosa ljudi i mašina.

U biti svega je, opet, slično teorijskom disciplinama i radovima raznih istraživačkih škola prve polovine XX vijeka, pokušaj da se dokuči prostor van granica gnoseološke moći, koje su postavljene i stameno drže svoja utemeljenja još u antičkoj filozofiji. U nedostatku moći da se misaono, teorijski dokuči, čovjek, u praktičnoj filozofiji i kompenzujućoj namjeri tehnokratije pokušava napraviti boljeg, jačeg i pametnijeg sebe.

Prostor i pravac tehnološke civilizacije je bočna, a ne vertikalna (spiritualna) proliferacija svijesti, čije su granice dosegle maksimum još u davna vremena, a njihovu ekstenziju, čini se još dugo nećemo dočekati. Podsjetimo, hrišćanstvo kao dominantna religija zapadnog (tehnički najnaprednijeg) svijeta i patrijarhat-kapitalizma uopšte, pripovijeda da je “Bog stvorio čovjeka po ugledu na sebe”, dok čovjek, vodjen sličnim kreativnim impulsom želi “stvoriti mašinu bolju od sebe”.

Robotika očigledno otvara filozofski  prostor u domenu etike više negoli u domenu epistemiologije. Robot “ima” svoju logiku,  ima količinu podataka kojima raspolaže (epistemiologija), ali nema etiku, koja bi mu, kantovski, omogućila da dosegne mirror self, da prepozna sebe van kategorije sopstvenih čula (računarske tehnologije), dosegnuvši metafiziku, čime bi se “kompletirao”, kao filozofsko, ili biće u najužem smislu riječi.

Dominantno gledište je da mašine i čovjeka razdvaja mogućnost uživljavanja u emotivni sadržaj drugog bića (empatija), pa tako roboti bivaju “uskraćeni” za esenciju ljudskosti i njihova sudbina, po svemu sudeći svoj maksimum može utjeloviti u sintetičkom “biću” koje je rekreacija graničnog pozitivnog tipa ličnosti iz spektra anti socijalnih poremećaja, kako moderna psihologija naziva emotivno insolventne ličnosti sa rijetkim talentom da prepoznaju paterne.

To su ličnosti, često autistične, ili sa Aspergerovim sindromom koje se kroz sporadičnu  istoriju pojavljuju kao  genijalci, obično iz domena matematike ili tehničkih nauka. Sjetimo se samo Džona Neša, čuvenog matematičara po kome je Ron Hauard snimio film Blistavi um, 2001. godine. Dakle, “Bog”ili “Priroda”, kako god, već je stvorila “robote” medju nama, i pametne, a i poslušne.

V

Usamljenost i robotika

Šeri Terkl u svojoj knjizi  Sami zajedno, briljantno prepoznaje činjenicu da ne možemo u potpunosti razumjeti svoj odnos sa tehnologijom ukoliko se ne budemo bavili sa unutrašnjom istorijom, koja, po njoj, kombinuje antropologiju, psihoanalizu i studije sjećanja.[10]

Šeri Terkl u usamljenosti, koju, kao problem treba da riješe sintetička vještačka bića vidi paradoks, jer se usamljenost, u svojoj negativnoj konotaciji, kao nedostatak solidarnosti, saosjećanja i zajedništva kosi sa antropološkom pretpostavkom čovjeka kao zoon politicon-a.

Kroz kategoriju i fenomen osjećaja ili stanja usamljenosti, koji su, ekskluzivno, strogo ljudski, i tehnologiju mašina koja se javlja kao surogat ljudskom biću kao jedinom koje je u odnosu usamljenosti aktivno i pasivno legitimisano, vidi paradoks, zanimljivost etičke težine, kojoj studiozno pristupa kroz više socijalno-psiholoških istraživanja. Sprovodi ih na čuvenom univerzitetu za tehničke nauke u Masačusetsu- MIT-u, u  osnovnim školama, vrtićima, i domovima za stare i u privatnim domovima.

Važno je znati da samoća i usamljenost ne ukazuju na istu pojavu, naprotiv. Samoća je najčešće lični izbor: birate je kad se svjesno izdvajate od drugih i vrijeme koristite za stvaranje, odmor, relaksaciju, analiziranje sopstvenih postupaka, planova, želja…Samoća je često blagotvorna za naš organizam, oslobadja od stresa i napetosti,  bistri misli, poboljšava samospoznaju, utiče na izgradnju identiteta i na samopouzdanje.

Za razliku od nje, usamljenost uvijek dolazi nepozvana. To podrazumijeva činjenicu da ste emotivno prazni, da ne možete da uspostavite kontakt sa drugim osobama, da se povlačite u sebe i da zbog toga patite. Medjutim, ona nije uslovljena fizičkom samoćom, što znači da mogu da je osjećaju i oni koji imaju bogat društveni život; narušava kvalitet života i zdravlje, može da izazove depresiju i mnoge druge psihičke probleme. Iako se smatra da se to dešava samo onima koji su usamljenici, može pogoditi i one koji su u vezama. To što živite sami ne znači da ćete se osjećati usamljeno, isto kao što ni velika porodica i brak ne garantuju apsolutnu zaštitu od osjećaja izolovanosti ili čežnje za većom intimnošću. [11]

U predgovoru svoje knjge- Sami zajedno, Šeri Terkl kaže:

Kasnih 1970-ih i ranih 1980-ih, bila sam svjedok trenutka kada smo se suočili sa mašinama koje su nas “provocirale” da drugačije razmišljamo o ljudskoj misli , pamćenju i razumijevanju. Kompjuter je bio evokativni objekat koji je zagovarao samorefleksiju.Za mene je to ostalo zabilježeno u razgovoru koji sam vodila sa trinaestogodišnjom Deborom početkom osamdesetih.

Posle godinu dana studiranja programiranja, Debora kaže, da , kada radi za kompjuterom: …“postoji mali dio tvog uma i to postaje dio kompjuterskog uma. “ Kada se jednom ovo postigne, čovjek može da vidi sebe drugačije. Licem u “lice “ sa kompjuteriom, ljudi su reflektovali ono što su u u ogledalu mašine. Misleći na Deboru (a i u čast Simon De Bovoar), 1984.,  nazvala sam svoju prvu knjigu o kompjuterima i ljudima  “Drugo ja”.[12]

Nakon “Drugo ja”, uslijedila je knjiga “Život na ekranu”, koja se bavila fenomenom virtuelne realnosti. Knjiga je bila puna optimizma koji je ubrzo nakon izdanja knjige splasnuo kada je u svojim istraživanjima otkrila ekstremne oblike otudjenosti od stvarnog života. Pitala se kuda sve to vodi.

Dva pravca su bila jasna do sredine 90-ih: Prvi je bio razvoj potpuno umreženog (onlajn) života. Pristup mreži nije više podrazumijevao da znamo svoje odredište. Brauzeri i program za pretragu, pojedincu su pružali osjećaj beskonačnosti pejzaža. A, mreža je,  prelaskom na mobilnu, bežičnu, prestala da nas veže za jedno mjesto i postala dio naše svakodnevnice u bilo kojem ambijentu. Drugi pravac je bio evolucija u robotici.

Sada su roboti, umjesto da jednostavno preuzmu teške i opasne poslove od nas, pokušavali da budu naši prijatelji. Plodovi ovih istraživanja našli su svoje mjesto u dječijim igraonicama. Do kraja 90-ih, djeca su upoznata sa digitalnim “kreaturama”, koje su zahtijevale pažnju i pažnju davale djeci. Studija “Sami zajedno”, spaja ove dvije niti fenomena digitalne kulture  u proteklih petnaestak godina. ali u svom istraživanju ja takodje posežem i za predistorijom skorašnjih istraživanja.

Da bih ispričala priču o artefaktima koji potpomažu veze, počela sam od ELIZA programa iz 1970-ih, do socijalnih, humanoidnih robota kakvi su Demo i Merc, dizajniranih na MIT-u, 2000-ih. U međuvremenu je bilo mnogo digitalnih “kreatura” kakvi su: Tamagoči, Furbi, Aibo, My Real baby, Kismet, Kog i Paros. Ovaj posljednji je specijalno dizajniran da pravi društvo starijima i ima izgled beba-foke. Zahvaljujem ljudima, a njih ima više od 250, koji su bili uključeni u moje studije o robotima.

Neki su dolazili da “upoznaju” robote na MIT, nekima su roboti nošeni u školu, postnastavne centre ili u staračke domove. Kada sam radila sa djecom, kada god je bilo moguće, omogućavala sam im da nose  robote svojim domovima, na nekoliko nedjelja. Djeca i njihovi roditelji su bili zamoljeni da vode “dnevnike robota “, ili naloge iz kućnog suživota sa Aibo, My Real baby ili Furby robotima[13].

Od važnosti za našu priču su roboti koji su dizajnirani da pospješe društveni život i da se “bore “ sa usamljenošću. To su prije svega roboti, oni najraniji, imena ELIZA, koji su dizajnirani da oponašaju prijatelja u mirnom, psihoanalitičkom tonu, pa prekopomenutih robota koji se koriste u staračkim domovima  zbog nedostatka ljudske radne snage,   do nekih ekstremnih varijanti druženja, u vidu seks robota.

Studija Šeri Terkl, kao najeminentnija naučno-istraživačka gradja na ovu temu, vodi nas od davnih početaka, preko Tamagočija-virtuelnog druga na računaru, do već fizički manifestovanog Firbija (robota kućnog ljubimca). Šeri Terkl kaže da su prvi roboti-igračke, od djece napravile spontane filozofe[14], obzirom da prvi roboti igračke, po zapažanju djece,  nijesu ličili konkretno ni na ljude, ni na životinje, ni na druge mašine.

Obzirom da su roboti za najmladje dizajnirani da njihov odnos sa djecom  bude edukativnog ili zabavnog karaktera, koncentrisaćemo se na par zanimljiviosti iz istraživanja Šeri Terkl u   vezi sa robotima koji “liječe” usamljenost. To se desilo prvo sa robotom AIBO-m, koji je bio robot ljubimac nalik psu. Jako su zanimljiva zapažanja iz ekperimenata koje je sprovela i koja se tiču emotivnog odnosa i stave koji su djeca zauzimala prema novom ljubimcu. Neke njegove funkcije, kao što je npr. “odglumljena” reakcija frustracije zato što ne može da šutne loptu, ili jednostavno činjenica da mora da “odmara” dok se pune njegove baterije činili su da ga većina korisnika doživi kao živo biće.

Za ovog robota je inače zanimljivo da je prvi čije su se funkcije i ponašanje mogli programirati po želji i projekciji vlasnika. Mogućnost “dresure”, je , po istraživanju Šeri Terkl, bila presudna u dosta slučajeva da se odredjeni ljudi vežu za svoje robote-ljubimce. Vezivanje djece i mladih za robote ljubimce je nešto što u budućnosti pretenduje da se promijeni, ali najinteresantniji slučajevi u ovoj studiji su oni koji tretiraju odrasle individue koji preferiraju društvo robota, sa razlogom. [15]

Upravo u jednom takvom slučaju iz studije Sami zajedno, možemo sažeti naš aktuelni podnaslov, a možda i jedan dublji nivo fenomena odnosa čovjeka i mašine, kome smo do sada , u radu, i težili:

Vesli (64) vidi svoju egocentričnost kao nerješiv problem. On zamišlja pomoć i društvo robota kao način da prestane da povrjedjuje druge. Razveden tri puta, Vesli zamišlja da če robot naučiti njegovu psihologiju, način na koji upada u depresijui i kako je prevazilazi. Treba mu robot koji će razumjeti njegove” faze”, koji ga neće kritikovati ….Vesli kaže:

“Želim od robota mnogo toga što želim i od žene, ali mislim da mi robot, u određenom smislu može dati više. Kada je žena u pitanju, tu su i njene potrebe koje treba razmotriti   …To je nevolja u koju upadnem. Ako me neko voli, on brine o mojim usponima i padovima. A to mi stvara toliko mnogo pritiska”.

Njemu se ideja o robotu svidja jer u prisustvu robota može da se ponaša prirodno, robot ne može biti povrijedjen njegovim mračnim raspoloženjima. On čak razmatra i mogućnost sa “dvije žene”-jedna prava a druga-robot. [16]

Osnovna verzija Veslijeve fantazije je bila u izradi u vrijeme pisanja ove knjige. Radi se o Roxxxy, (2010-) prvom svjetskom seks robotu. Roxxxy ne može da se kreće, iako ima elektronski toplu kožu i unutrašnje organe koji pulsiraju. Roxxxy ipak može da razgovara, i dizajner ovog robota Daglas Hajns predusretljivo kaže:

“Seks ide do jedne granice, posle koje želiš da popričaš sa nekim”[17]

VI

Budućnost robotsko-ljudskih odnosa

Za projekcije budućnosti robotsko-ljudskih odnosa, u prvom redu bitna je jedna stvar koja je još uvijek ne nivou mita. Radi se o robotskoj jedinstvenosti. Koji je to momenat u budućnosti kada će roboti postati samosvjesni? Koja je to prekretnica? [18], pita se Šeri Terkl.  U propitivanju o budućnosti , naučnica kaže: “Pitanje budućnosti nije da li će djeca voljet svoje robote više nego ljubimce ili čak roditelje.

Pitanje glasi: Šta će ljubav biti? I šta će značiti to postizanje još veće intimnosti sa mašinama? Jesmo li spremni da vidimo sebe u ogledalu mašine i ljubav samo kao našu predstavu o ljubavi? [19]

Budućnost robotsko ljudskih odnosa, po procjenama teoretičara, a i ljudi koji i sami proizvode ili dizajniraju robote idu u smjeru koji je nekada bio čista naučna fantastika. Neće biti “čistih “njih ni “nas”, dolazi generacija komplementarnih bića. Generacija kiborga.

VII

Vjerovatno da su svi ljudi koji su ikada živjeli imali iliziju da je njihovo vrijeme nekako “sudbonosno”. To i jeste djelimično tačno, obzirom da svi živimo u “zadnjem vremenu”. Solipsistička filozofija  uči vrlini, kontempliranju, kreativnom impulsu izolovanosti. Usamljenost je paradoks modernog, hiper povezanog društva.  Ljudi imaju pravo na virtuelnu društvenost, na surogat.

Drugi opet kažu da je surogat znak, trag da je istina nekad bila tu. Pojavljuje se i strah od gubljenja individualnosti, strah da će nam mašine preoteti svijet, civilizaciju. Javljaju se njuejdžeri, razni religijsko-filozofski konstrukti koji panično pokušavaju da uspostave i vrate čovjeka na davno izgubljeni trag. Filozofije su se javljale i propadale. Države isto. Generacije rodjene 80-ih godina XX vijeka imaju sreću da su dovoljno stare da zapamte analogno i dovoljno mlade da savladaju informatičko-digitalno doba.

Ratovi i dalje bjesne. Ruše se stari spomenici, i postavljaju novi. Afrika je i dalje najsiromašniji kontinent i tamo djeca svakodnevno umiru od gladi. Zagađujemo prirodu, izmišljamo neprijatelje, lažiramo demokratiju. Varamo, uništavamo se, ali i pravimo dogovore, proizvodimo umjetnost, čitamo, poneko nešto i napiše. Neko napravi robota.

Zamislimo tu robotsko-informatičko-kiborgsku renesansu i prihvatimo je kao evolutivnu činjenicu. Svaka faza civilizacije ima svoj kraj u adekvatnoj kataklizmi. Potop je, po najstarijim pričama “udavio” Sodomu i Gomoru. Sve je ostalo duboko, u dubinama podsvijesti. Pandemija kovida bi bila adekvatna kazna za …pervertiranu svijest informatičkog doba? Virus…rješenje je medij vakcine koji prenosi informaciju o porijeklu i vrsti virusa kako bi se na vrijeme pripremili. Na digitalno sintetičke ekstenzije? Mašine, mašine, mašine! Dobro, ugodili smo uobrazilji! Uozbiljimo se, prevelika je čovjek hrdja, epski rečeno,  da bi mu mašine  mogle nauditi. Čini se obratno. Žalimo robote!

za P.U.L.S.E  Milo Vučinić

Literatura

Mac MacLuhan, Marshall: Razumijevanje medija: mediji kao čovjekovi produžeci; Zagreb : Golden marketing – Tehnička knjiga. 2008.

Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY, 2011

Jadranka Božić, Današnja visokotehnologizovana kultura u psihosocijalnom ključu, Zbornik radova“ Филозофија медија: Медији и усамљеност,” пос. изд., књ.

Дивна Вуксановић,  Mediji, usamljenost i otudjenje, Zbornik radova“ Филозофија медија: Медији и усамљеност,” пос. изд., књ.

[1] Mac MacLuhan, Marshall: Razumijevanje medija: mediji kao čovjekovi produžeci; Zagreb : Golden marketing – Tehnička knjiga. 2008.

https://sr.wikipedia.org/wiki/Mar%C5%A1al_Makluan#Makluhanov_%C4%8Detvorolist , pristupano u julu 2021

[2] „Usamljenost postala veći problem za zdravlje od pušenja“, dnevni list Politika, Beograd , 20.10. 2019. na stranici : http://www.politika.rs/sr/clanak/440204/Svet/Usamljenost-postala-veci-problem-za-zdravlje-od-pusenja, pristupano jula 2021.

[3] „Virtuelna realnost (VR) u psihoterapji-Budućnost je stigla“, na stranici : https://www. psihocentrala.com/poremecaji/anksioznost-fobije-panika-i-somatizacija/virtuelna-realnost-vr-u-psihoterapiji-buducnost-jestigla/?fbclid=IwAR3b2B9NtLMmfmfxAAuwPcfW9jBBNQUP6_VhkEyS9lanhmemP5nwsU6rrVk, pristupljeno 31.07.2021

[4] Дивна Вуксановић,  Mediji, usamljenost i otudjenje, Zbornik radova“ Филозофија медија: Медији и усамљеност,” пос. изд., књ. ,стр. 147

[5] Jadranka Božić, Današnja visokotehnologizovana kultura u psihosocijalnom ključu, Zbornik radova“ Филозофија медија: Медији и усамљеност,” пос. изд., књ. ,стр. 15

[6] Jadranka Božić, Današnja visokotehnologizovana kultura u psihosocijalnom ključu, Zbornik radova“ Филозофија медија: Медији и усамљеност,” пос. изд., књ. ,стр. 19

[7] Isto

[8] https://searchenterpriseai.techtarget.com/definition/social-robot, pristupano jul 2021

[9] Vidjeti na https://www.sciencedirect.com/topics/computer-science/social-robot , pristupano jula 2021

[10] Jadranka Božić, Današnja visokotehnologizovana kultura u psihosocijalnom ključu, Zbornik radova“ Филозофија медија: Медији и усамљеност,” пос. изд., књ. ,стр. 15

[11] Jadranka Božić, Današnja visokotehnologizovana kultura u psihosocijalnom ključu, Zbornik radova“ Филозофија медија: Медији и усамљеност,” пос. изд., књ. ,стр. 17.

[12] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY 2011, page xi

[13] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY 2011, page xii, xiii

[14] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY, 2011, page 30

[15] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY, 2011, page 65

[16] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY, 2011, page 65

[17] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY, 2011, page 66

[18] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY, 2011, page 25

[19] Sherry Turkle, Alone together, Basic books, NY, 2011, page 138

Tekstovi o društvu na portalu P.U.L.S.E

  Black Mirror, Društvo, Informatika, Mediji, Milo Vučinić, robotika, tehnologija