Hegel  (Georg Wilhelm Friedrich Hegel¹) je filozof za kojeg možemo smatrati da je jedan od „najvećih“, ako ne i „najveći“ tj. „najznačajniji“ filozof svih vremena.

Rođen je 27. avgusta 1770. godine u Študgartu (nem. Stuttgart), tadašnjoj prestonici Vojvodstva Virtenberg u Pruskoj, a današnjoj Nemačkoj, u kojem je stekao osnovno i gimnazijsko obrazovanje. Hegelov otac Georg Ludvig bio je viši finansijski činovnik, a majka Marija Magdalena Luisa, ćerka sudije vrhovnog suda, bila je domaćica koja je umrla kada je mladi Georg imao trinaest godina. Hegel, iako nije bio (nem.) Wunderkinder – „čudo od deteta“ kao Lajbnic i Šeling, uvek je bio odličan đak, a tema njegove maturantske besede bila je Zlo stanje umetnosti i nauka kod Turaka.

Nakon gimnazije, sa osamnaest godina odlazi na studije u protestantski internat univerziteta u Tibingenu, gde ostaje pet godina. Prve dve godine studirao je filozofske nauke i nakon odbrane rada na zadatu temu O granici dužnosti promovisan je za magistra filozofije, dok se preostale tri godine bavio teološkim naukama, da bi po završetku postao kandidat teologije. Tokom studija čitao je Kantove spise i bio oduševljen idejama francuske revolucije i romantizma, a postoje podaci da se ponašao i oblačio staromodno za svoje godine. Najbolji prijatelji, koji su pohađali iste studije kao i on, i sa kojima je delio životni prostor bili su mu pesnik Fridrih Helderlin i filozof Fridrih Vilhelm Jozef fon Šeling.

Po završetku univerzitetskih studija Hegel se vraća kući u Štutgart, gde ostaje neko vreme, a pošto nije posedovao osobine potrebne za sveštenika, odlučio je da postane naučnik gradeći akademsku karijeru. U nameri ostvarivanja tog cilja, a u nedostatku finansijskih sredstava, bio je primoran da obavlja posao kućnog učitelja. Tri godine je vršio tu službu u Bernu u Švajcarskoj i u tom periodu čitao je dela ostalih nemačkih klasičara i napisao tekst Život Isusov (u kojem je Hrista shvatio kao sina Marije i Josifa, a čudesne elemente ostavio po strani, da bi se kasnije odrekao ovog dela) i delo Pozitivitet hrišćanske religije.

Nakon toga je, zbog napetih odnosa sa bernskim poslodavcima, aristokratskom porodicom Štajger, napustio ovo radno mesto, pa je uz Helderlinovo posredovanje dobio posao kod porodice Gogel, trgovaca vinima, u Frankfurtu na Majni gde je ostao četiri godine, odnosno do 1801. Tokom ovog perioda došao je do osnovnih ideja svog filozofskog sistema i pokušao da ih uobliči, a početkom l799. godine mu je umro otac, pa je podelio nasleđe sa sestrom Kristinom Luiz i bratom Georgom Ludvigom mlađim, tako da je dobio oko tri hiljade forinti (šest hiljada maraka), što je bio dovoljan kapital da napokon započne akademsku karijeru. Tako je početkom 1801. uz Šelingovu pomoć otišao u Jenu, tadašnje središte nemačke filozofije i duha uopšte, da predaje na univerzitetu, a 1803. postaje (privatni) docent.

Prve godine boravka u Jeni napisao je delo Razlika između Fihteovog i Šelingovog sistema filozofije, kao i disertaciju O putanjama planeta, spis koji je imao habilitacionu funkciju, i u kojem je Hegel nastojao da dijalektički shvati zakone kretanja planeta, smatravši da ih ima sedam. U ovom delu došao je do zaključka da je prazan prostor između Marsa i Jupitera logički nužan, ali se ova tvrdnja svakako ispostavila neosnovanom i netačnom budući da je osam meseci pre ovog Hegelovog spisa već pronađen prvi planetoid između Marsa i Jupitera. U ovoj Hegelovog ranoj misaonoj fazi već možemo primetiti kako je on zaista, kao i Šeling imao interes za filofiju prirode, želeći da je zasnuje kao spekulativnu fiziku, međutim stanovište je mnogih da se u ovoj oblasti ipak nije proslavio, stoga u ovom seminarskom radu treba što objektivnije i nepristrasnije da izložimo ovaj deo njegove filozofije.

Upravo je spekulativna fizika bila jedna od bitnih tematika Kritičkog žurnala za filozofiju koji je Hegel zajedno sa Šelingom uređivao i izdavao tokom boravka u Jeni, u kojoj je držao predavanja i pisao radove o metafizici, logici, prirodnom pravu, a čak je jedan semestar predavao i matematiku.

U Jeni 1802. Hegel objavljuje i Veru i znanje, a 1805. postaje vanredni profesor i zadržava taj status sve do 1808., mada je Jenu napustio već 1806. godine. U toku boravka u Jeni, on se potpuno filozofski emancipovao od Šelinga, iako mu je ovaj prethodno bio mentor, pa je tamo Hegel napisao i svoje prvo veliko delo Fenomenologiju duha. Ovu knjigu, koja je objavljena 1807., Hegel je završio u ponoć čuvene bitke na Jeni u oktobru 1806., u kojoj je Pruska podlegla Napoleonu, a Hegel biva opljačkan od strane francuskih vojnika i primoran da beži, a da mu Gete posredstvom Knebela nije pritekao u pomoć, ostao bi bez hrane i krova nad glavom.

Nakon Jene, Hegel se u proleće 1807. seli u Bamberg i tamo postaje urednik lista Bamberg Zeitung, da bi mu zatim njegov jenski kolega i docnije veliki prijatelj Fridrih Imanuel Nitamer, osim što mu je pomogao u pronalasku tog posla u Bambergu i štampanju Fenomenologije duha, zatim i obezbedio poziciju u gimnaziji u Nirnbergu u koji Hegel odlazi krajem 1808. Tamo prvobitno u viša četiri razreda predaje filozofsku propedeutiku, a 1812. postaje i direktor gimnazije.

Hegel se u Nirnbergu 1811. i oženio, dvaestogodišnjom Marijom Helenom Suzanom Tuher, najstarijom ćerkom jednog senatora, sa kojom je 1812. dobio ćerku Suzanu, a zatim sinove Karla Fridriha Vilhelma 1813. i Imanuela Tomasa Kristijana 1814. godine.² Hegel je bio strog direktor nirnberške gimnazije i jednu školu lošijeg kvaliteta uzdigao je do uređenog zavoda, a uz sve školske poslove i porodične obaveze, ipak je našao vremena da u Nirnbergu napiše i svoje veoma značajno delo Veliku logiku u tri sveske, koja je izlazila kao Nauka logike u tri toma (1812., 1813. i 1816. godine).

Nakon toga, uprkos pozivima sa univerziteta u Erlangenu i Berlinu, on ipak odabira Hajdelberg u kojem 1817. izdaje svoje treće značajno delo Enciklopediju filozofskih nauka, kao sažetak svog sistema za studente koji su pohađali njegova predavanja. Ovo delo, kao i ranija, privukla su pažnju pruskih vladajućih krugova na Hegela, a čuveni pruski ministar prosvete Altenštajn se lično angažovao da dovede Hegela za profesora filozofije na univerzitet u Berlin, što se i dogodilo već 1818. godine. U Berlinu 1821. objavljuje svoje poslednje značajno delo, koje je izdato za vreme njegovog života, a to su svakako Osnovne crte filozofije prava. Između 1819. i 1827.

Hegel je putovao u Vajmar gde se susretao Geteom, zatim Brisel, severnu Holandiju, Lajpcing, Beč i Pariz u kojem je drugovao sa francuskim filozofom Viktorom Kuzenom, koji je držao predavanja na tamošnjem univerzitetu o Hegelovoj filozofiji. U oktobru 1829. Hegel je imenovan za rektora Berlinskog univerziteta, ali mu se mandat završio već 1830., jer je bio uznemiren neredom oko reformi u Berlinu te godine. Poslednje godine Hegelovog života Fridrih Vilhelm III ga je odlikovao “Ordenom crvenog orla treće klase” za službu Pruskoj državi.

U avgustu iste godine epidemija kolere stigla je i do Berlina, pa se Hegel sa porodicom povukao u Kreuzberg u kojem je retko izlazio zbog lošeg zdravstvenog stanja, međutim kako je semetar na univerzitetu počeo u oktobru, on se vratio u Berlin pod utiskom da se epidemija u velikoj meri smanjila. Ipak, preminuo je 14. novebra uz poslednje reči: “I nije me razumeo” i lekarsku konstataciju da je kolera uzrok smrti, ali verovatno i duga bolest creva koja ga je pratila tokom života. Dva dana kasnije priređen mu je veličanstven sprovod na Dorotenštat groblju, gde je sahranjen po njegovoj želji pored Fihtea i Karla Fridriha Ferdinanda Zolgera.³

Poslednjih godina profesure u Berlinu, Hegel je držao predavanja iz mnogobrojnih filozofskih disciplina u okviru njegovog sistema. Hegelovi prijatelji, odnosno učenici su ova predavanja objavili posthumno kao dela: Predavanja iz filozofije religije 1832. – Marhajneke, Predavanja iz istorije filozofije 1833-1836. – Mihelt, Predavanja iz estetike 1835-1838. – Hoto i Predavanja iz filozofije istorije 1837. – Gans. Pomenuta četvorica učenika uz Šulcea, Heninga i Ferstera nazivaju se “Sedam Hegelovih apostola”, jer su sa Karlom Rozenkrancom, koji je sastavio Filozofsku propedeutiku 1840. i Hegelov život 1844., i Bomanom objavili Hegelova sabrana dela u osamnaest tomova u periodu od 1832. do 1840. godine, tako da su se njegova predavanja i slava proširili na studente iz čitave Nemačke, ali i na šire evropsko područije.⁴

Iz svega navedenog, trebalo bi da nam je jasno kako je Hegelov značaj bio ogroman, jer je reč o enciklopedijski obrazovanom filozofu, koji je zbog toga bio u stanju da izloži jedan toliko razrađen filozofski sistem, kakav se nije javio ni pre ni posle njega. Kako dubina njegovih ideja, tako i jedinstvo i bogatstvo njegovog sistema čine njegovu naročitu draž, te nije nikakvo čudo što je Hegel za svoje učenike imao veoma značajne ljude, u pravom smislu te reči.

Njegov uticaj u filozofiji je, slično Kantovom, bio ogroman, univerzalan, a jedno vreme je bio takav i toliki, kakav nije imao možda ni ranije ni kasnije nijedan drugi mislilac u istoriji filozofije, izuzev Platona i Aristotela. Saglasni smo sa interpretacijom da je Hegelova ličnost jedna od onih retkih ličnosti kojima je saznanje prava strast i da je takva njegova ličnost u potpunosti koncentrisana u njegovom filozofskom sistemu i upravo nam je zbog toga bio važan ovakav širok biografski pregled.⁵

Nekolicina interpretatora smatra da savremena filozofija ne počinje posle Hegela, dakle sa marksizmom, voluntarizmom, pozitivizmom ili Huserlovom fenomenologijom, već upravo sa Hegelovom filozofijom. Dakle, izuzimajući Hegela, savremena filozofija je u stvari jedan vid par exellence posthegelijanske filozofije i veoma smo skloni da se u potpunosti složimo sa takvim interpretacijama i dodamo da je time istovremeno Hegelova filozofija kruna klasičnog nemačkog idealizma i celokupne novovekovne, odnosno moderne filozofije.

Hegelov filozofski sistem i metoda

Sada je potrebno da izložimo ključne elemente Hegelove filozofije, odnosno tog njegovog „čuvenog“ i kako neki kažu „grandioznog“, a neki čak i „mističnog“ filozofskog sistema i pokažemo kakav je on u svojim osnovama, da bismo kasnije bili u stanju da napravimo izdvojenu interpretaciju Hegelove filozofije prirode kao jednog od osnovna tri integralna celovita dela celine tog sistema. Hegelov filozofski sistem počiva na spekulativno-umskoj rekostrukciji celokupnog misaonog i istorijskog materijala ljudske istorije i označava se kao apsolutni idealizam, jedan sistem uma koji za svoj princip ima apsolutni duh.⁶ U izvesnom smislu, ovaj sistem proizilazi iz Šelingovog sistema, odnosno na neki način predstavlja spoj Fihteovog i Šelingovog. U Šelingovom sistemu idelno i relno⁷ su identični, a po Fihteu idelno je ono što je prvobitno, a relno je samo deo idelnog.

U Hegelovom sistemu idelno, odnosno duh ima primat nad relnim ili prirodom, jer priroda predstavlja samo jedan prolazan stupanj u razviću duha, a na koji način se ona pokazuje kao taj stupanj treba da izloži ovaj rad. Hegel smatra da je u istoriji filozofije njen glavni interes, problem i zadatak bio da se uravnoteže odnosi bivstvovanja (bitka) i mišljenja, odnosno da se supstancija pred-stavi i kao subjekat, a to predstavljanje, koje je osvešćeno jedinstvo – identitet zbiljskog i misaonog uma Hegel naziva filozofskom idejom, koja je svakako jedan od ključnih pojmova njegove filozofije. Sama filozofija treba da pokaže razviće te (apsolutne) ideje u pojam kao ono konkretno (lat. concretus – srastao, povezivanje u zajedničkom rastu) i celovito, jer za Hegela istinito je celina i ono može da egzistira samo obliku naučnog sistema i putem, odnosno u pojmu. Razlog tome je taj što filozofija ne može više da se zadovolji time da bude samo “ljubav prema mudrosti” ili neka težnja ka znanju, nego je nužno da ona bude “zbiljsko znanje”, odnosno mudrost sama.⁸ U prilog tome, treba da istaknemo da Hegel filozofiju određuje kao najviše znanje duha (boga, apsoluta) o samom sebi, odnosno, onog i ono koji i koje misli sebe samog i sebe samo, odnosno koji je duh, jer je um koji sebe zna kao um. U filozofiji ne može da postoji ništa što nema odnos prema apsolutu i svi oblici zbiljnosti su samo načini na koji se apsolut pojavljuje. Filozofija je nauka kretanja duha, kako u njegovim misaonim određenjima, odnosno mometima, tako i u istorijsko-duhovnim fenomenima.⁹

Hegel je u još jednom momentu svoje filozofije bliži Fihteu nego Šelingu, a to je taj apsolutni trinitet duha koji ispostavlja “duša njegovog sistema” – filozofska metoda. Fihteova metoda suprotnosti (trojna metoda – teze, antiteze i sinteze) se kod Hegela pojavljuje dublje i originalanije u vidu spekulativne-dijalektike (od latinskog, u daljem tekstu lat. speculum – ogledalo i lat. – speculari – izviđati sa nekog vidikovca, posmatrati iz daljine ili sa visine, dakle pogodne – is-posredovane perspektive). Fihteova metoda suprotnosti postaje kod Hegela u isto doba metod-om protivrečnosti i suprotnosti, a takođe i metodom razvića putem pojma (nem.) – Aufhebung – ukidanje i ujedno podizanje na viši nivo. Naime, Hegel drži da je suprotnost prvobitno nužnim načinom istodobno i protivrečnost. Ovim se tvrđenjem on usamljeno odvaja u svoj, možemo reći “ekstremni” odnosno “superiorni-racionalizam”, jer se razlikuje od svih prethodnih racionalista, izuzevši ovde možda jedino Heraklitovu koncepciju. Hegel tvrdi, da stav identiteta i stav protivrečnosti nisu osnovni zakoni mišljenja, nego da mišljenje u osnovi ne samo što može, nego i mora da zamisli jedinstvo suprotnosti tj. protivrečnost, a opet sa druge strane protivrečnost teze i antiteze mora da se izbegne. To izbegavanje protivrečnosti jeste stavljanje nečeg novog, nečeg trećeg, a ono je jedinstvo teze i antiteze – njihova sinteza. Dakle, svaki stupanj apsolutnog sadrži u sebi i svoju suprotnost, a to sintezom dobijeno jedinstvo teze i antiteze postaje novom tezom, koja sebi nasuprot stavlja novu antitezu, a ova suprotnost predstavlja novu protivrečnost, koja mora da se izbegne novom sintezom, nakon čega ova pak postaje novom tezom itd., dok se ne dođe do stupnja pojma, koji u sebi imanentno ima protivrečnost i tako predstavlja krajnji oblik jedinstva suprotnosti.¹⁰

Trijada se uspostavlja stavljanjem antiteze nasuprot apstraktno-razumskoj tezi što je negativno-umska strana dijalektike, a razrešavanje tako stavljene protivrečnosti sintezom jeste njena pozitivno-umska strana. Negativna i pozitivna strana dijalektike sačinjavaju um (nem. Vernunft), tj. moć stavljanja i razrešavanja protivrečnosti. Razum (nem. Verstand) je za Hegela pak moć koja ostaje pri čistoj apstraktnoj suprotnosti, koja nije sposobna da suprotne odredbe shvati ujedno. Za razum suprotne odredbe ostaju odvojene odredbe, one koje nemaju nikakve veze među sobom. Na ovakav umski način, Hegelova filozofija se ne izlaže prosto deduktivno u piramidalnoj strukturi, nego je njen sistem jedan krug koji se kretanjem filozofske ideje u sebi samoj i oblikovanjem krugova kao relativno posebnih (filozofskih) disciplina na kraju ispostavlja sličnije formi jedne spirale – filozofija je po sebi i za sebe jedan “krug krugova” (nem. Kreis vor Kreisen).¹¹

Dakle, isključivo pomoću sepkulativno-dijalektičke metode idelno se razvija u množinu svojih momemata i tako osim što je način postojanja zbiljnosti, ona je i put istraživanja te iste zbiljnosti. Skup svih tih spekulatino-dijalektičkoh momenata čini apsotutno biće. U Hegelovoj koncepciji ono ima raznolikost i množinu u sebi samom i to su njegove imanentne odredbe. Ovime se Hegelovo poimanje “apsolutnog” razlikuje od apsoluta kod Šelinga. Po Hegelovom mišljenju, kod Šelinga je apsolutno biće kao iz pištolja izbačeno, ono je noć u kojoj su sve krave crne, dok se u Hegelovom sistemu apsolutno shvata ne samo kao nešto neodređeno-neposredno, nego kao nešto što samo sebe iz te neodređenosti posredovanjem, kao unutrašnjim razvićem – određuje. U takvom samopronalaženju, odnosno samopoimanju kao procesu posredovanja onog izvorno neodređenog i neposredovanog Hegelov apsolut se služi izvesnim “lukavstvom”. Hegel pojmom “lukavstva uma” (nem. List der Vernunft) uspeva da svoju filozofiju održi u jedinstvu, odnosno celovitom spletu, na taj način što um tj. duh posredovano, preko “upotrebe čovečanstva”, odnosno najvišim stepenima našeg samosaznanja, tj. samoproizvođenja – tehnikom, umetnošću, religijom i naravno filozofijom, stiče svest o vlastitoj suštini. Na taj način se “univerzalni subjekt” – apsolutni duh samoreflektuje unutar bivstvovanja svetske istorije.¹²

Apsolutno biće se kod Hegela pojavljuje u svoja tri osnovna stupnja kao apsolutna ideja, odnosno ideja u užem smislu ili ideja po sebi (nem. die Idee an sich), u drugom kao priroda, odnosno ideja van sebe (nem. die Idee ausser sich) i u trećem kao konačni duh, ideju za sebe i kod sebe (nem. die Idee für und bei sich). Složeniji prikaz ovoga iznećemo u nastavku, naime –

Ideju po sebi izlaže Nauka logike kao prvi deo celine sistema kroz njen objektivni deo, odnosno prva dva stupnja 1. Logiku bitka (bića) (bivstvovanja – nem. Sein koja ima osnovne momente kvalitet, kvantitet i meru) i 2. Logiku suštine (nem. Wesen – sa osnovnim momentima suštine, pojave i stvarnosti), dok je poslednji subjektivno-logički stupanj – 3. Logika pojma (nem. Begriff – subjektivitet, objektivitet i ideja). Ideju van sebe, odnosno drugi deo celine Hegelovog sistema proučava Filozofija prirode što je naša centralna tema koju ćemo konačno izložiti u narednom delu rada, dok ideju za sebe i kod sebe posmatra treći i finalni deo celine sistema Filozofija duha u svojim momentima subjektivnog (antropologija – nauka o duši, fenomenologija – nauka o svesti i psihologija – nauka o duhu koji kao teorijski duh ima momente opažanja, predstavljanja i mišljenja, kao praktički duh momentima osećanja, nagona i sreće i finalni oblik jeste slobodan duh), slobodan duh se dalje ostvaruje u objektivnom (kroz apstraktno pravo, moralitet i običajnost) i na kraju dolazi do, već pominjanih, najviših formi apsolutnog duha što su umetnost koja počiva na opžaju, religija počivajući na predstavi i filozofija koja u svojoj osnovi ima isključivo pojam.¹³

Međutim, pre nego što Hegel prelazi na svoj sistem, on hoće i posebno da obrazloži stanovište na osnovu kojeg je moguće apsolutno znanje koje je preduslov za postojanje apsoluta kao apsolutnog duha. On to čini u Fenomenologiji duha, koja predstavlja neku vrstu “teorije saznanja” hegelijanizma, ali ona nije ni čista teorija saznanja, niti “psihologija saznanja”, nego obuhvata istomerno oboje i sažetu filozofiju duha. Fenomenologija je kako neki interpretatori iznose paleontologija i embriologija (ljudskog) duha, koja prikazuje istovremeno putem reda vremena i reda pojma kako njegovu filogenezu, tako i njegovu ontogenezu.¹⁴

Hegelova filozofija prirode

Hegelova filozofija prirode, po rečima mnogih interpretatora, jeste najslabiji deo celine njegovog sistema apsolutnog idealizma, jer u ovom delu celine postoji mnogo dedukcija koje vode do apsurdnih i nemogućih rezultata, odnosno ona u sebi sadrži mnoge stavove koji su neodrživi. Šta je uslovilo takve interpretacije i da li stvari kod Hegela stoje zaista sasvim tako, nastojaćemo da pokažemo u ovom delu celine našeg rada.

Hegel izlaže svoju filozofiju prirode u okviru Enciklopedije filozofskih nauka gde stvari sada treba da počnu tamo gde prestaje čisto mišljenje i gde iz onog mirno logičkog, treba da nastane stanje gde pada kamenje, želuci vare, ljudi se ubijaju kao što kaže Ernst Bloh.¹⁵

Osim u Enciklopediji, Hegel svoju filozofiju prirode izlaže i u Filozofskoj propedeutici u okviru filozofske enciklopedije, a interpretaciju Mirka Aćimovića Hegelove filozofije prirode iz ovog dela navešćemo u fusnosti,¹⁶ jer nam je centralni interes baziran na proučavanje filozofije prirode iz Hegelove Enciklopedije filozofskih nauka, te ćemo već u narednom stavu izneti na koji način on pravi prelaz od logičke ideje ka filozofiji prirode u ovoj knjizi.

Ideja koja opstoji za sebe, razmotrena prema ovom njezinu jedinstvu sa sobom, jest zrenje; a ideja u zrenju priroda. Ona nastaje kada iz apsolutne istine ideje ona odluči da iz sebe slobodnodno otpusti momenat svoje posebnosti ili prvog određenja i dugotnosti jednu neposrednu ideju kao svoj odraz, sebe kao prirodu.¹⁷

Dakle, kako je apsolutna ideja identična sa sistemom svih kategorija, odnosno sa logos–om kod Hegela, ovaj gorenavedeni prelaz od ideje po sebi ka prirodi, odnosno od logos–a ka realnom svetu jeste, ovako postavljen, svakako jedna od najnejasnijih tačaka i istodobno jedna nekonsekventnost njegovog sistema. Naime logos kao sistem svih kategoija logike predstavlja strukturu realnosti, ali ideja još nije realnost, jer u njoj nema ničega što se po svojoj kvalitativnoj strani ne bi moglo svesti na kategorije ideje, a ono što pridolazi ideji u realnosti jeste samo realnost idelnog. Ipak, Hegel pravi razliku između ideje kao čistog misaonog bića i realnosti zato što on prostor i vreme, koji predstavljaju forme realne egzistencije ne smatra za kategorije, a to je možda zato što njegov racionalizam, koliko god bio superioran, verovatno nije u stanju da prostor i vreme predstavi kao kategorije, već kao i kod Kanta oni ostaju čisti opažaji – zorovi. Ono što ideja, kao sistem kategorija, dobija prelazeći u realnost, jeste realizacija njenih logičkih momenata u mnogostruktosti prostora i vremena. Hegel smatra ovaj prelaz treba da shvatimo tako što se ideja ovde otuđuje slobodno sama od sebe i mirno počivajući u sebi, kao apsolutno jedinstvo čistog pojma i njegovog realiteta biva apsolutno sigurna da je već priroda. Iako je Hegel nejasno predstavio prelaz od ideje prirodi, zaista je nesumnjivo da ga on ne shvata kao prelaz koji se desio u vremenu, odnosno ideja, kao carstvo kategorija, nije po njegovom mišljenju postojala pre realnog sveta i u jednom momentu se onda otuđila od sebe i prešla u svet, nego on smatra da je taj prelaz večan, da su ideja i svet promene večiti, kao i sama realizacija ideje. Ideja, prelazeći u prirodu, otuđuje se od sebe i pokazuje se u formi drugotnosti (drugobitka – nem. Anderssein), ali samo da bi se na jedan viši način, kao svesni duh, vratila sebi, a taj prelaz je jedan nužan momenat, kako bi ona uspela da se vrati sebi.¹⁸

Kada Hegel na početku dela o filozofiji prirode u Enciklopediji govori o načinima razmatranja prirode, on iznosti sledeće:

“Praktički se čovjek odnosi prema prirodi kao prema nečemu što je samo neposredno i vanjsko, kao neposredno vanjska i, prema tome, osjetilna individua, ali koja se tako i s pravom vlada kao svrha prema prirodnim predmetima. Promatranje prirode prema ovom odnosu daje konačno-teleologijsko stajalište. U njemu se nalazi ispravna pretpostavka da priroda ne sadržava u samoj sebi apsolutnu konačnu svrhu, nego prema načinima razmatranja pojma, koji je po svojoj prirodi uopće, a prema tome po prirodi kao takvoj imanentan.”¹⁹

Ovaj stav Hegel dodatno podupire jednim naknadnim iz određenja pojma prirode a on glasi: “prirodu treba smatrati za sistem stupnjeva koji se ne proizvode jedan iz drugoga prirodno, nego iz unutrašnje ideje koja sačinjava osnov prirode. Metamorfoza pripada samo pojmu kao takvome, jer je samo njegova promena razvoj, jer je pojam u prirodi delom nešto unutrašnje, a delom egzistira samo kao živa individua, stoga je on samo za nju ograničena egzistentna metamorfoza.”²⁰ Branislav Petronijević smatra da je ovakvo Hegelovo učenje o prirodi, kao posrednom prelaznom stupnju između čiste nesvesne ideje i svesnog duha, predstavlja jednu očevidnu protivrečnost u njegovom sistemu, jer se sa apsolutnom idejom završava dijalektički proces, a sa opet druge strane apsolutna ideja, priroda i konačni duh treba da budu jedna nova trijada, u kojoj se produžava dijalektički proces.²¹

Petronijević nastavlja stavom da tu protivrečnost priznaje indirektno i sam Hegel kad tvrdi da priroda u svojoj pojedinačnosti predstavlja nešto što se više ne može podvesti pod pojam, što se ne može shvatiti pojmom. Bloh na temu ovoga iznosi da Hegel prikazuje često prirodu kao dete, jer njen problem je što određenja pojma prima samo apstraktno, a izvođenje posebnog izlaže spoljašnjoj odredivosti – ta nemoć prirode postavlja filozofiji granice, a najnepristojnije jeste zahtevati od pojma, da shvati takve slučajnosti – i kako je spomenuto, da konstruiše – dedukuje.²²

“Usled ove nekongruencije prirode sa idejom kod Hegela vlada, iako je priroda jedan konkretan stupanj same ideje, izvesno preziranje prirode, izgleda kao da je za Hegela priroda jedna neprijatna epizoda realnosti za koju bi bilo bolje da ne postoji. Hegel drži da je priroda ideja u formi drugoga, u formi tuđeg bića, a da je spoljašnjost njena osnovna odredba. U ovoj spoljašnjosti odredbe pojma dobijaju izgled ravnodušne egzistencije i usamljene podvojenosti. Stoga priroda u svome biću ne pokazuje nikakvu slobodu, kao ni kod Kanta, nego nužnost i slučajnost. Priroda dalje stavlja momente pojma odvojeno, kao što ih i razum shvata.”²³

Stav 248. iz Enciklopedije o nepokazivanju slobode u egzistenciji prirode nego samo nužnosti i slučajnosti, komentarisao je i Bloh time da tek u Hegelovoj istoriji kao pretežno „unutrašnjoj nužnosti“, slučajnost se za njega smanjuje i da pomoću Hegelove filozofije istorije priroda ne ostaje drugobitak ideje, kao okamenjeni, „nego kamenje viče i uzdiže se do duha“, a istina prirode jeste njena dijalektička istorija razvitka prema čoveku. Bloh takođe navodi da Hegelova filozofija prirode ima mnogo više srednjevekovnog uticaja nego galilejski-njutnovskog u smislu nove nauke.²⁴

U prilog ovako postavljenoj temi Petronijević izlaže da takvim shvatanjem prirode Hegel takođe poriče i teoriju evolucije u prirodi iznoseći:

“Nevešta je pretpostavka starije, a i novije filozofije prirode bila da smatra razviće i prelaz jedne forme prirode u drugu, jedne sfere u višu, za stvarnu produkciju, koju ona, međutim, da bi je učinila jasnijom, stavlja u mrak prošlosti” i dodaje Hegel: “takvih maglovitih, u osnovi čulnih predstava, kao što je naročito takozvano proizlaženje, na primer, biljaka i životinja iz vode, a zatim postajanje razvijenih životinjskih organizama iz nerazvijenih itd., mora se osloboditi misleno posmatranje”.²⁵

Petronijević dalje iznosi da nemoć prirode da konkretno realizuje pojam se kod Hegela manifestuje u teškoćama i nemogućnosti da se na osnovu empirijskog posmatranja postave određene razlike između raznih klasa i redova. Hegel polemiše protiv onih koji obožavaju prirodu time što ona, i pored sve slučajnosti svojih egzistencija, ostaje verna večnim zakonima, i nasuprot tome govori, da u carstvu samosvesti takođe vlada zakonitost, ali pored nje i sloboda. Kako bi potencirao svoje “preziranje” prirode Hegel tvrdi da je duhovna slučajnost ona “rđava dosetka” iz njegove Estetike, pa i samovolja, čak i onda kad ide do zla, nešto beskonačno više, nego zakonito putovanje zvezda ili nevinost biljke – “Jer što je na taj način zalutalo, to je još uvek duh”.²⁶

Kao što je kod Dekarta matematika samo odeća za metodološku disciplinu koju on traži, slično tome i kod Hegela momenti ideje samo prolaze u odeći prirode, sačinjavaju niz samostalnih likova. Međutim, pobliži način njenog napredovanja sastoji se u tome, da se probija pojam, koji je u njoj zatvoren, koji uvlači u sebe koru „vansebitka“, idealizuje, i koliko učini providnom ljusku kristala, sam se pojavljuje. Unutrašnji pojam postaje spoljašnji ili obrnuto: priroda se produbljuje u sebi, a ono spoljašnje čini sebe načinom pojma. To je istina prirode – svest. Hegelova priroda je „prošla“, kako u smislu prolaženja kroz nju, tako i u smislu prošlosti, mrtvi period za ljudsku istoriju – iz prirode same nestala je svaka istorija.²⁷

Nakon interpretacija Hegelove filozofije prirode u celini, valjalo bi izložiti i jedan sažet prikaz same podele Hegelove filozofije prirode. On je deli da tri celine: l. MEHANIKU, 2. FIZIKU, i 3. ORGANIKU, koje odgovaraju momentima pojedinačnosti, posebnosti i subjektiviteta. Zadatak mehanike je da posmatra materiju uopšte, dok fizika, posmatra individualne materije, a zadatak organike jeste posmatranje organizma, onoga što je realizacija subjektiviteta u prirodi.²⁸

U Hegelovoj MEHANICI se dijalektički izvode prostor, vreme i materija. Po Hegelu prostor je apstraktno egzistiranje jednog van drugog, to je čista simultanost koja odgovara samoj osnovnoj razlici prirode od ideje, tj. spoljašnjosti. Tako apstraktno shvaćen, prostor je kontinuiran i u njemu nema još nikakvih razlika. Međutim u kontinuiranom prostoru mora da bude razlike, i prva razlika jesu tri dimenzije. Hegel hoće dijalektički da izvede da ih više od tri ne može biti, i to čini na taj način što shvata tačku kao negaciju prostora, ali kao negaciju koja ostaje još u prostoru. Na osnovu tačke počinje diferenciranje u prostoru. Ipak, ne može se ostati samo pri tački, jer ona i jeste i nije u prostoru, a ova protivrečnost razrešava se time što ona postaje prostorna, tj. time što iz tačke postaje linija. Ova opet negira sebe u površini, a negacija površine je stavljanje površine kao granice tela, odnosno stavljanje trodimenzionalnog prostora. Međutim, negacija mora da ide dalje, jer se i sam prostor mora negirati, negacija celokupnog prostora mora opet biti tačka, odnosno nešto slično njoj, stoga negacija prostora predstavlja tačku koja nije u prostoru, a to je momenat vremena. Tačka u vremenu je promenljiva, nije stalna. Na taj način, vreme predstavlja promenljivu datost pojedinačnog u prirodi, odnsno vreme je samo opaženo postajanje. ²⁹

Ono je to bivanje, nastajanje i prolaženje, bitkujuće apstrahovanje, Kronos, koji sve rađa i sve svoje tvorevine razara. Vreme, kao i prostor isto ima svoje tri dimenzije prošlost, sadašnjost i budućnost.³⁰ Dakle, prostor kao celina predstavlja tezu, vreme antitezu, a njihova sinteza biće sinteza tačke u prostoru i tačke u vremenu, a ta sinteza je mesto. Ipak, jedno mesto pretpostavlja i drugo, te prelazi u njega, pa je tako negacija mesta sinteza množine mesta u A. prostoru i vremenu – kretanje. Kretanje je takva sinteza prostora i vremena da prostor propada u vremenu i vreme u prostoru i na taj način se stapaju.³¹ Kao takvo, kretanje je protivrečnost, a negacija te protivrečnošti je po-stavljanje sinteze prostora i vremena kao B. kretanja – materije. Prema tome iz prostora i vremena izlazi dijalektički materija, koja ima svoju atraktivnu i repulzivnu silu. Hegel dalje po-stavlja težinu kao prvu formu materije, a zatim i njena tri osnovna momenta tromu materiju, udarac i pad, pod kojim navodi zakone slobodnog padanja, Keplerove zakone, Njutnov zakon gravitacije i dr. dolazeći time do C. apsolutne mehanike.³²

U odnosu na Hegelovu mehaniku Bloh navodi da mehaničko kretanje ne iscrpljuje kretanje uopšte – jer kretanje nije obična promjena mesta, nego je ono u nadmehaničkim područijima i promjena kvaliteta. Osim toga, on smatra da u celini Hegelova dijalektičko-kvalitativna filozofija prirode u svojim „smešnim“ izvođenjima pada isto tako daleko iza postignuća mehanike: „veličanstvene parcijalnosti dosadašnje matematičke prirodne nauke, ali je ujedno u svom principu nadilazi.“³³ Dakle, iz perspektive dijalektičkog-materijalizma, Bloh takođe smatra da bilo kakav novi, izuzev demokritsko–galilejskog, odnos prema prirodi još nije otvoren, ali da pouzdano postaje manje udaljen od problema kvaliteta prirode, manje neprijateljski suprotstavljen nego dosad. Ipak, Geteova relacija srodnosti prema prirodi i njenom problmatičnom „subjektu“, kao i njenim kvalitativnim objektiviranjima: ta teorijska mogućnost još nije uklonjena iz svijeta pomoću mehanizma, ali je kvalitativna filozofija prirode ipak za to držala otvoren put. Priroda je golema ukupnost (nem. Inbegriff) pred-čoveka i čoveka pozadine, zbir napola zaostalih, napola prautopijskih sadržaja, odatle i ovde dijalektika. Na samom kraju ovog odeljka Bloh slikovito opisuje:

Odatle priroda kao Ilijada i, premda to Hegel nije htio i nije mogao obistiniti, humanizirana priroda kao moguća pozornica za Itaku, na kojoj se iskrcava historijska Odiseja.³⁴

Nakon izlaganja mehanike i često veoma zanimljive Blohove perspektive, poduprte ilustrativnim komentarima, iznećemo fiziku kao drugi deo celine Hegelove filozofije prirode.

Prelazeći na FIZIKU, u okviru A. fizike opšteg individualiteta i odeljka slobodnih fizičkih tela Hegel dijalektički izvodi svetlost iz težine, postavljajući je kao materiju koja se oslobodila okova težine i prošla kroz faze tela opreke i tela individualiteta. Iz razlike između težine i svetlosti Hegel izvodi razlike između tamnih i svetlih (providnih) tela i tako dolazi do fizikalnih elementa koji se postavljaju kroz zrak, elemente opreke i individualni element – kao vatra, voda, vazduh i zemlja kojima u elementarnom procesu odgovaraju četiri vrste kosmičkih tela, Sunce, Mesec, kometa i planeta, što može da nas asocira na isto ono što Platon radi u Timaju.³⁵ Nakon ovoga, u okviru B. fizike posebnog individualiteta, Hegel izvodi momente apstraktno jednostavne određenosti i kvantitativan odnost prema težini – specifične težine, specifičan način veze materijalnih delova – koheziju, i dve veze materijalnih delova za sebe kao egzistirajuće kvalitete zvuk kao idelno ukidanje i toplinu kao relno ukidanje kohezije³⁶. Ipak individualitet u oblasti neorganske materije javlja se u potpunoj svojoj formi, kao C. fizika totalnog individualiteta tek na osnovu zakona polariteta, po kome se identično diferencira, a diferentno identifikuje, čime Hegel ovde dijalektički izražava Šelingov zakon polariteta – izraz zakona da se istoimeni polovi magneta odbijaju, a raznoimeni privlače.³⁷

Fizika totalnog individualiteta se pokazuje u momentima lika, oposebljavanja individualnog tela (kao odnos prema svetlu, razlika na oposebljenoj telesnosti i totalitet u posebnom individualitetu – elektricitetu), treći momenat je hemijski proces (kao ujedinjenje (sinteza) – 1. galvanizam, 2. proces vatre, 3. neutralizacija, proces vode i 4. proces u svom totalitetu i drugi momenat je rastavljanje (analiza).³⁸ Jednostavnije objašnjeno, ovaj gorepomenuti polaritet se ovde javlja kao l. magnetizam, 2. elektricitet, i 3. hemizam. Magnetizam je najprostija, linearna forma polariteta, tu se polaritet javlja na jednom telu. Viši stupanj polariteta je elektricitet, gde su polovi razdeljeni na dva različita tela i gde se oni javljaju samo na površini tela. U hemizmu su polarno suprotna cela tela. Hemijsko srodstvo tela je posledica njihovog polariteta, tela koja su suprotna traže se i spajanjem se neutralizuju. Individualne diferencije tela postaju s pojmom magnetizma, a u hemizmu individualitet dostiže najvišu formu u neorganskoj prirodi. Treba još napomenuti da se u teoriji boja Hegel slaže sa Geteom i da polemiše protiv Njutna i nakon troga preći na treći i finalni deo celine Hegelovog sistema prirode.³⁹

Pomenutu organiku Hegel, kao finalni deo celine Hegelovog sistema prirodne filozofije zapravo naziva ORGANSKOM FIZIKOM, jer kao što se iz samog pojma može shvatiti, u ovom odeljku se raspravlja o organskoj prirodi. Ovde individualitet dostiže najviši stepen, jer se u individualnome kao subjektivitetu manifestuje pojam. Stoga u organskom svetu postoje idelni stupnjevi razvića.

Prvi stepen ove celine jeste A. geološka priroda, kao lik, opšta slika života – geološki organizam, jer je Zemlja, kao zemljište na kome se razvija život, i sama organizam, ali samo organizam po sebi. Stoga, Zemlja ima svoju istoriju, čiji se završni član sastoji u oživljavanju Zemlje, u spontanom proizvođenju najnižih organizama iz neorganske materije. Naime, Hegel smatra da postoji neposredan prelaz neorganskog u organsko, dok više organizme vidi kao nešto što ne postaje na taj način, nego što predstavlja večito realizovanje stupnjeva ideje u prirodi. Hegel je, objašnjavajući razviće Zemlje, došao do onih, već spominjanih, veoma čudnih zaključaka. On dijalektički izvodi razliku između kopna i vode, a zatim se pita zašto se kopno razdvojilo u Stari i Novi svet, pa na to odgovara da ta razlika predstavlja nešto “što nužnim načinom izlazi iz principa suprotnosti”!? Po njegovom mišljenju Amerika predstavlja još indiferentnost, jer nije podeljena, dok u Starom svetu postoji potpuna podeljenost, Afrika i Azija predstavljaju naime suprotnosti, čije je jedinstvo Evropa, a Nemačka je (naravno ) sredina Evrope. Stoga je Evropa središte civilizacije, a Nemačka opet središte evropske civilizacije i najvišeg duhovnog razvića.⁴⁰

Ovo je odličan primer, kako Hegel u nekim momentima svoje filozofije prirode i geografski, dakle i prostorno, a ne samo vremenski želi da što pristrasnije dođe do svog osnovnog stava o tome da je nemački narod onaj koji je predodređen da u okviru njegove filozofije dođe do “kraja ljudske istorije” kao kraja apsolutnog duha. Preostala dva stupnja razvića u organskom svetu su B. vegetabilna priroda i C. životinjski (animalni) organizam. U njima se ideja realizuje na tri načina, l. kao lik (artikulacija), 2. kao asimilacija, i 3. kao proces roda (generacija) koja ima momente roda i vrste, polnog odnosa, bolesti individue i smrti individue iz same sebe.⁴¹ Ovi momenti predstavljaju osnovne procese života, davanje forme, održavanje forme hranjenjem, repredokciju i smrt, a naravno i njih Hegel dovodi u vezu dijalektički. Artikulacija je odnos individue prema sebi, asimilacija je odnos individue na drugo nešto, na nešto van sebe što nije organizam, generacija je odnos individue na nešto drugo, ali što je njoj ravno. Najviši proces organskog života jeste svakako generacija, proizvođenje jedne individue drugom.⁴²

Ipak, ovaj proces sadrži protivrečnost rđave beskonačnosti (lat. regressus ad infinitum), jer se red generacija produžuje u beskonačnost. Stoga priroda mora, negirajući ovu protivrečnost, da negira samu sebe, i na taj način iz prirode mora da postane duh. Takođe, treba da izložimo da Hegel, govoreći u ovim pasažima Enciklopedije o odnosu između vrste i individue, pravi nekoliko pesimističkih primedaba u odnosu na život individue, tvrdeći kako je nesigurnost individualne egzistencije nešto što proizlazi iz negativiteta ideje koja se individualizira, i kako je slučajnost koja vlada u prirodi uzrok što se svako organsko biće, pa i čovek, oseća nesigurno i nesrećno. ⁴³

U odnosu na celinu organike Bloh komentariše da se kod Hegela jasno vidi razlika između mehanizma i organizma u onom živom, odnosno da se život ne može zamisliti u analogiji prema mašini, jer on započinje kao samokretanje i parcijalno samoodređenje, a za gorepomenuti dijalektički proces izvođenja kojim Hegel objašnjava mnoge stvari u svojoj filozofiji prirode kaže da on iako se nekada tako čini, ipak taj način pretvaranja kvantiteta u kvalitet nije fantastički, nego svakako dijalektički i poredi ga sa morem kao živim procesom koji je uvek spreman, da pređe u život.⁴⁴

U finalnom razmatranju, u okviru ovog dela celine rada treba da iznesemo interpretacije u vezi sa odnosom prirode i duha kod Hegela. Kao i tokom cele interpretacije ovog dela celine Hegelove filozofije, Branislav Petronijević se odnosi veoma kritički, navodeći da prelaz od prirode ka duhu nije jasan i da Hegel upotrebljava često spoljašnje analogije, da bi dijalektički izveo taj prelaz. Petronijević to objašnjava time što ideja, koja se realizuje u prirodi u proizvođenju individua, dolazi u protivrečnost sa svojim pojmom. Individua, time što proizvodi druge individue, teži da održi vrstu, negira, dakle, sebe da bi stavila vrstu, opšte. Međutim, ovo po-stavljanje opšteg biva samo time što se stavlja individualno, a to je protivrečnost koja može da se izbegne samo na taj način što će se ideja realizovati na jedan nov način koji neće više biti vremenit nego večan, a to je kao duh, kao ideja koja zna za sebe.⁴⁵

Prva Hegelova određenja duha iz Enciklopedije nam govore da samopounutrašnjenjem (nem. Selbstverinnerlichung) priroda ne dolazi do zasebitka, svesti o samom sebi, nego da je ona ono što leži iza duha, a da je on ono apsolutno prvo, jer je duh postao istina prirode, a jedino je njegova bit formalno sloboda.⁴⁶

Blohovi zaključni komentari ovoga bi bili da je Hegel pokušao da celu svoju filozofiju prirode razvije objektivno-logički, kao filozofiju dijalektički određenog prelaza od jednog načina opstanka materije u drugi, jer stvari ne misle, dakle treba ih misliti. Takvo određenje je i svrha filozofije prirode, dakle da duh nađe svoju vlastitu suštinu, a to znači, pojam u prirodi, svoju suprotnu sliku u njoj. To se ispostavlja kao oslobođenje prirode, jer i ona je po sebi um, ali tek pomoću duha taj um kao takav izlazi iz nje u egzistenciju.⁴⁷

Na kraju opet će nam poslužiti Blohove misaone ilustracije da stvar još slikovitije dočaramo:

Duh posjeduje izvjesnost, koju je imao Adam kad je ugledao Evu: To je meso mog mesa; to je kost moje kosti“. Tako je priroda nevjesta, s kojom se duh ženi.⁴⁸

Za finalnu i najupečatljiviju Blohovu interpretaciju ovog prelaza navešćemo stav u kojem on smatra da Hegel nikako ne želi smrt, osim možda sasvim metaforički kao neku vrstu prelaza iz biologije u psihologiju kao višu “evolutivnu” istinu filozofije prirode od biologije, što je svakako za Hegela jedino duh, za koji Bloh kaže da Protej⁴⁹ pred njim prirodu otpušta i to maestralno ilustruje:

Cilj je prirode da samu sebe ubije i da probije svoju koru neposrednog, osjetilnog, da sebe sagori kao Feniks, i da iz te spoljašnjosti izađe podmlađena kao duh.⁵⁰

 

Zaključna razmatranja

U zaključku složićemo se sa najumerenijim interpretacijama Hegelove filozofije prirode, a prva od njih jeste stav Mirka Aćimovića:

Spekulativna je to sadržina filozofije prirode kada se dokaže postojanje formi duha u prirodi, jer napokon filozofija prirode i jeste, prema Hegelu misaono posmatranje prirode.⁵¹

Osim gorenavedene, poslužićemo se i interpretacijom Vladimira Filipovića, koji navodi da je Hegel imao zanimljiva i originalna prirodno-filozofska opažanja, koja su bila povezana sa tadašnjim rezultatima prirodnih nauka, pa je stoga jasno da je Hegel odlično poznavao te nauke, ali je i vrlo često izvodio, najblaže rečeno veoma smele zaključke na osnovu njih.

Međutim, Hegelov najveći interes nije ni u logici, ni filozofiji prirode, već svakako leži u području duhovnih nauka. Čovek, iako u Hegelovoj filozofiji prirode stavljen u sferu animalnog sveta, ipak je označen kao tačka koja se iz svoje drugotnosti, kao prirode vraća u sopstvenoj samosvesti kao duh. Čovek nije nužno duhovno biće, ali jeste oblik samooslobođenja individuuma od prirode koja izuzev čoveka ima oblike nesvesne slučajnosti, odnosno drugobitka (nem. Anderssein) tj. bitka izvan sebe (nem. Aussersichsein) odnosno antiteze ideje koja se kao sinteza pojavljuje tek u obliku duha kao slobode, odnosno čovekove druge prirode.⁵²

Za P.U.L.S.E  Vuk Trnavac

Literatura

Aćimović, M., “Ideja spekulativne fizike”, u: Arhe III, 5-6/2006.

Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975.

Filipović, V., Klasični njemački idealizam, Matica Hrvatska, Zagreb, 1962. 

Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987.

Hegel, G. W. F., Fenomenologija duha, BIGZ, Beograd, 1974.

Hegel, G. W. F., Filosofijska propedeuktika, Grafos, Beograd, 1975.

Perović, A. M., Istorija filozofije, Katedra za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i “Vrkatić” Novi Sad, 1994.

Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982.

https://en.wikipedia.org/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel, poslednji ulaz 10.09.2018.

1 Kurzive za vlastita imena ili strane reči, kao i potpune kurzive za doslovno citiranje i svi boldovi – V. T. Ostali kurzivi posle kojih ide referenca – onako kako ih je autor, odnosno izdavač u izvornoj literaturi pred-stavio.

2 Treba napomenuti da je Hegel još 1807., pre odlaska u Bamberg dobio svog prvog, vanbračnog sina Georga Ludviga Fridriha Fišera sa svojom tadašnjom gazdaricom Kristinom Burkhard, koju je muž bio napustio, a koja je u međuvremenu umrla pa je dete bilo u sirotištu sve do 1817., kada se pridružio Hegelovom domaćinstvu u Hajdelbergu. Georg Fišer je poginuo u Džakarti u ratu u Indoneziji, služeći Holandskoj vojsci iste 1831. godine, kad je i sam Hegel umro, sa neznanjem o pogibiji svoga sina prvenca. Osim ovoga, zanimljivo je dodati da je naredne 1832. godine Hegelova sestra Kristina Luiz izvršila suicid utapanjem. Preostala dva sina su živela dugo, Karl je bio istoričar, a Imanuel teolog. Oni su zaštitili očevo nasleđe i produkovali izanja njegovih dela i na taj način pronosili slavu svoga oca.

(https://en.wikipedia.org/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel, poslednji ulaz 10.09.2018.)

3 https://en.wikipedia.org/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel, poslednji ulaz 10.09.2018. i Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 453-457.

4 Uporedi (u daljem tekstu Up.) Perović, A. M., Istorija filozofije, Katedra za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i “Vrkatić” Novi Sad, 1994., str. 253. i Predgovor dr Milana Damnjanovića u: Hegel, G. W. F., Filosofijska propedeuktika, Grafos, Beograd, 1975., str. 7-8.

5 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 457.

6 Perović, A. M., Istorija filozofije, Katedra za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i “Vrkatić” Novi Sad, 1994., str. 253.

7 Koristimo termine idelno kako bismo ideju razlikovali od ideala i relno, kao što to čini i prof. dr Milan Kangrga.

8 Hegel, G. W. F., Fenomenologija duha, BIGZ, Beograd, 1974., str. 3-11.

9 Up. Perović, A. M., Istorija filozofije, Katedra za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i “Vrkatić” Novi Sad, 1994., str. 255-260.

10 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 459-460.

11 Up. Perović, A. M., Istorija filozofije, Katedra za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i “Vrkatić” Novi Sad, 1994., str. 260-261.

12 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 459.

13 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 460-461.

14 Up. Isto, str. 460.

15 Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975., str. 153.

16 U okviru filozofske enciklopedije u Propedeutici prirodna nauka je drugi deo, posle logike, priroda je određena kao apsolutna ideja u formi drugobitka uopšte, u formi indiferentne spoljašnje predmetsnosti i konkretnog upojedinjenog ostvarivanja svojih momenata; ili, priroda je apsolutna suština u određivanju neposrednosti u odnosu prema svome posredovanju uopšte: postajanje prirode jeste pretvaranje u duh; stoga prirodu valja posmatrati kao sistem stupnjeva koji nužno proizilaze jedan iz drugoga, prema unutrašnjoj ideji koja leži u osnovi prirode. (Aćimović, M., “Ideja spekulativne fizike”, u: Arhe III, 5-6/2006., str. 68. i Hegel, G. W. F., Filosofijska propedeuktika, Grafos, Beograd, 1975., str. 177-178. – stavovi 449 i 450.)

17 Up., Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 201.

18 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 487.

19 Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 205.

20 Up. Isto, str. 208.

21 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 487.

22 Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975., str. 164.

23 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 487.

24 Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975., str. 157 i 164.

25 Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 488.

26 Isto, isto.

27 Up., Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975., str. 171.

28 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 488.

29 Up. Isto., str. 489.

30 Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 215-217.

31 Isto, str. 219-221.

32 Isto, str. 222-238.

33 Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975., str. 163.

34 Isto, isto.

35 Up. Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 239-250.

36 Isto, str. 251-263.

37 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 489-490.

38 Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 264-296.

39 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 490.

40 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 490.

41 Up. Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 297-299.

42 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 490-491.

43 Up. Isto, isto. i Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 300-323.

44 Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975., str. 169. i 162.

45 Up. Petronijević, B., Istorija novije filozofije, Nolit, Beograd, 1982., str. 491.

46 Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 327-329.

47 Bloh, E., Subjekt – Objekt: Objašnjenja uz Hegelovu filozofiju, Naprijed, Zagreb, 1975., str. 163-164.

48 Isto, str. 164.

49 https://en.wikipedia.org/wiki/Proteus – grčki bog kojeg Bloh koristi kao ilutraciju objašnjavajući Hegelovu filozofiju prirode.

50 Isto, str. 169.

51 Aćimović, M., “Ideja spekulativne fizike”, u: Arhe III, 5-6/2006., str. 67. i Hegel, G. W. F., Enciklopedija filozofskih znanosti, Naprijed, Zagreb, 1987., str. 205., stav 246.

  Fenomenologija duha, Filozofija, Hegel, Vuk Trnavac