Fransisko Goja – San razuma rađa Saturna

Fransisko Hose de Goja i Lusijentes (Francisco Jose de Goya y Lucientes) je rođen u blizini Saragose, u španskom selu Fuendetodos 30. marta 1746, gdje je i kršten, a umro je 16. aprila 1828, godine u francuskom gradu Bordou.

“Goja je jedna od onih figura koje se iznenada, bez veze sa bliskom prošlošću i bez neposrednih posledica, kao neka sudbinska eksplozija iznenadno javljaju u istoriji Španije i u njoj ističu svojom urođenom i neograničenom snagom. To je onaj fenomen koji je filozof Ortega-i-Gaset nazvao španskim “adamizmom”. Geniji te vrste su zaista nalik na Adame koji stvaraju svoje delo kao da je svet tek nastao. On je osim toga i simbol Španije, jer je izrazio bol i gnev španskog naroda u njegovoj borbi za nezavisnost.”¹

Goja je umjetnik koji je čudovišno okrutan, radoznao i plodan. Njegova djela na mnogo načina otjelovljuju novu psihologiju tadašnjeg naroda. Kod Goje se prepliću dva vida romantizma: vizija, istraživanje granica najdubljeg života i uključivanje u istorijsku stvarnost.

“Kolos (1808 – 12) je jedan “deus ex machine”, koji dodiruje najviše vrhove neba i nadrasta horizont naseljen ljudima u bekstvu: ljudsko biće prepušteno je, bez zaštite, uništavajućim silama instikta.”²

Njegova djela prate veoma raznovrsnu tematiku, koju često mijenjaju životne okolnosti, ljubav, ratovi, bolest i tako dalje. Goja je bio sin siromašnog majstora za pozlate, o njegovom ranom periodu života se zna veoma malo. Sa umjetnošću se prvi put susreo u Saragosi, u crkvenoj školi Escuelas Pias. Kao četrnaestogodišnjak dolazi u radionicu Hosea Lusana Martinesa koji ga je naučio osnovne stvari o crtanju. Njegovo skromno porijeklo i siromaštvo mu smetaju da se uključi u umjetničku sredinu, ali njegova upornost i volja mu pomažu da to pobijedi. 1764. godine je pokušao da pohađa Kraljevsku akademiju San Fernando u Madridu, ali pada na ispitu iz kopiranja olovkom. Drugi neuspjeh je doživio kada je pao na ispitu iz obrade istorijske teme. Postoje pretpostavke da je kasnijih godina stupio u školu Fransiska Bajeua, poznatog dvorskog slikara iz Španije. Kasnije Goja, kao veoma mlad putuje za Italiju, gdje dobija pohvale za svoje radove na takmičenju u Parmi. On se odriče svog pravog učitelja, govoreći da su mu učitelji neki veoma cijenjeni španski slikari, a da mu je uzor Dijego Velaskez. Goja je svoju slikarsku tehniku u tom periodu poboljšavao kopirajući slavna djela Dijega Velaskeza.

Skori povratak u Španiju mu donosi i prvu porudžbinu od crkve 1771. godine. Ženi se Hosefom Baje, sestrom uspješnog španskog slikara Franciska Bajea. Goja je radio freske, bakroreze, grafike, a bio je angažovan da izradi nacrte za tapiserije, nacrti su namijenjeni za tapiserije koje će biti u kraljevskoj palati, svidjeli su se kralju, što je zapravo značilo početak Gojinog profesionalnog i društvenog uspona. Izabran je za dvorskog slikara, bio je prvi slikar Karla IV, a 1780. je postao član Kraljevske akademije lijepih umjetnosti “San Fernando”. Velika Gojina prednost je bila ta što je mogao da smjenjuje “službeni” stil sa ličnim, i da radi vrhunska djela u oba slučaja. Veoma je posvećen portretisanju kraljevske porodice, ali dolazi period kada mu bolest polako dolazi, zbog čega odlazi u Andaluziju na liječenje, da bi 1792. bolest učinila da potpuno ogluvi. Zbog toga jedno vrijeme nije slikao, ali se uskoro vraća, i na glasu najveći španski slikar prima nove porudžbine. Goja zatim počinje sa radom na seriji Los Caprichos , koja obuhvata 80 gravira.

Vrhunac slave i zvaničnog uvažavanja Goja dostiže 1800, ali ga preterano izbegavanje pravila dovodi i do toga da stvara djela koja ga na dvoru prikazuju u najgorem svjetlu, pa njegov ugled brzo blijedi. Uprkos svemu Goja ostaje dvorski slikar, a 1810. počinje sa radom na jednoj od najpoznatijih serija radova Strahote rata. Goja u tom periodu , tačnije 1814. godine slika svoje veoma poznate slike Drugi maj 1808. i Treći maj 1808. Poslije ove dvije slike Goja slika Golu Maju i Obučenu Maju… za taj period ove slike su bile veoma kontroverzne, pa su obije bile konfiskovane od strane inkvizicije. Nakon toga počinje da radi na seriji radova Tauromaquia (Umjetnost borbe sa bikovima) koju radi do pred kraj života. Na Fransiska Goju bolest ima sve više uticaja, pa počinje sa radom Crnih slika koje su najzagonetnije u ukupnom Gojinom radu. On je ove slike radio u svojoj kući koja je poznata kao Kuća gluvog (Quinta del sordo), kuća se nalazila u selu San Isidoro, što mu je omogućilo odvajanje od svijeta i totalno posvjećivanje sebi i umjetnosti. Još jedan od razloga za preseljenje u ovu kuću je vjerovatno bila Leokadija Vies, mlada i udata žena, koja je bila Gojina ljubav, ona se nastanila kod njega, pod izgovorom da mu je kućna pomoćnica. Crne slike se sastoje od četrnaest slika napravljenih za trpezariju i salon, u tehnici ulje na malteru koja se u to doba često koristila, jer se dugo sušila i omogućavala kasnije izmjene. Mnogi smatraju da ove slike zapravo odražavaju slikarevo duševno stanje, ali, sasvim je moguće da to nije stvar njegovog ludila, već percepcija ludila svijeta.

Analiza oslikanih zidova je pokazala da je prvi dekorativni ciklus za te zidove trebao da sadrži prikaze veselja, ali vjerovatno da je uspostavljanje monarhije u Španiji, odlukom Bečkog kongresa doprinijelo nagloj promjeni na ovim Gojinim radovima. Goja svoju kuću poklanja unuku Marijenu, vjerovatno zbog toga što se plaši represivnih mjera, napušta grad na tri mjeseca, jer želi na taj način da izbjegne osvetu reakcionara. Taj kratak period je proveo u Francuskoj na liječenju, čim mu je malo bilo bolje otišao je u Madrid i podnio molbu za penzionisanje , koju kralj prihvata i nagrađuje ga godišnjom penzijom od 50000 reala. Zatim se ponovo vraća u Francusku gdje 1827. slika jednu od svojih najpoznatijih slika Mljekarica iz Bordoa. Vrativši se u Francusku osamdesetogodišnji umjetnik se ne miri sa krajem, za koji osjeća da je blizu, ali još uvijek misli na voljeni posao i snažno ga osjeća, istrošenog tijela i lucidnog uma, hrabro izdržava posljednje dane života. U noći između 15. i 16. aprila 1828. godine, okružen voljenim ljudima Fransisko Goja odlazi sa ovog svijeta.

Fransisko Goja je sigurno bio jedan od najvećih umjetnika romantizma. Salomon Renak u knjizi “Opšta istorija likovnih umjetnosti kaže:

“Goja bejaše kao nekakav drugi Velaskes u vremenu kada skoro niko u Evropi ne umeđaše više slikati.”³

Slikarstvo Fransiska Goje se ne može odvojiti od uticaja istorijskog konteksta, on na svojim slikama prikazuje nasilje, ubijanje, pokolj, skrnavljenje i druge zločine u kojima su učestvovali Francuzi i Španci tokom Napoleonove okupacije. Takve Gojine slike predstavljaju neku vrstu reportaže. Kod njega zamire veselje preovladavaju tamni, fantastični i iracionalni elementi. Iz Gojinih radova izranjaju slike slabog bića, plijena najluđih instinkata, ludog i površnog čovjeka, slike priviđenja i košmara, Goja na slikama izražava vrlo oštru kritiku društvu, ratu i crkvi. Goja je genije koji kaže: “ imao sam tri učitelja: Rembranta, Velaskesa i prirodu”⁴, a on je imao velikog uticaja na ekspresioniste.

Goja je slikar koji je bio dosta ispred svog vremena, iako možemo reći da je pripadao romantizmu, moramo napomenuti da je bio na pragu modernog slikarstva. Goja je bio veoma ironičan i na njegovim slikama je mala razlika između zastrašujućeg i komičnog, pa kada piše o njemu, Šarl Bodler u Tekstovima o umetnosti kaže:

“U Španiji je jedan jedinstveni čovek otvorio nove horizonte komičnome (…). Tačnije, u Goji nema ničeg posebnog i osobitog (…). Izvesno je da često zapada u okrutnu komiku i uzdiže se do apsolutne komičnosti. Goja je uvek veliki umetnik, a često zastrašuje… Niko se kao on nije usudio da prikaže najveći mogući apsurd.”⁵

Fransisko Goja je radio serije slika, koje su bile određene naslovom, i sve serije su bile veoma značajne. Slike Saturn i San razuma rađa čudovišta su pripadale različitim serijama radova. Saturn pripada seriji slika koje je Goja radio u svojoj kući – Kuća gluvog, a serija se zove Crne slike, dok gravira San razuma rađa čudovišta pripada seriji Los Caprichos (Kaprici), gde Goja prikazuje košmare i oštro kritikuje društvo.

Rad San razuma rađa čudovišta je rađen u tehnici graviranja, u kojoj umjetnik koristi iglu za graviranje, ali i iglu za izradu crteža na voštanoj osnovi koja prekriva metalnu ploču. Ploča se zatim uranja u kisjelinu koja prodire u urezane djelove voska i nagriza metal ispod njega. Na taj način je Goja radio većinu radova iz serije Los Caprichos. Ova gravira je rađena 1797.-1798. godine, dimenzije rada su 21,6 x 15,2 cm, a nalazi se u privatnoj kolekciji. Gojina slika Saturn, naslikana u Kući gluvog, rađena je tehnikom ulje na malteru, što znači da slika nije bila za prodaju i da je umjetnik radio za svoju dušu. Slika je rađena 1820.-1823. godine, a njene dimenzije su 146 x 83 cm. Sve takozvane Crne slike iz Gojine kuće su kasnije skinute sa zidova i prenijete su na platno i sada se nalaze u muzeju Prado u Madridu (Museo del Prado).

Iako pripadaju različitim serijama radova, za ova dva rada možemo reći da imaju obrađenih sličnosti, na njima je zamrlo veselje, dominiraju tamni, iracionalni i zastrašujući elementi. Sami nazivi serija kojima pripadaju mogu nam nešto reći o njima, serija Kaprici se negdje prevodi kao hirovi i košmari, a serija Crne slike se ne odnosi samo na radove kojima dominira tamna boja, već i tamne teme. Mnogi navode da je Gojina bolest, nervni slom, koji ga je doveo do ivice smrti i ostavio bez sluha do kraja života zapravo razlog koji je imao najviše uticaja na teme koje je obrađivao na svojim slikama.

Od 1793. pa nadalje, na njegovim slikama se mogu vidjeti vizije i košmari koje je Goja vidio u svojoj glavi. Nije poznato šta je podstaklo ovu krizu, možda fizičko oboljenje, a možda psihološki faktor. Neki kažu da takve teme nijesu stvar njegovog ludila, već percepcija ludila svijeta. Goja je bio ogorčen na vrijeme u kojem je živio, uznemiruju ga neki oblici egzistencije u savremenom španskom društvu i veliki broj plemića. Uznemiruju ga rat i crkva, tako da se može navesti dosta razloga zbog kojih Goja ne obrađuje vesele teme, već prednost daje tamnom i mračnom. Goja prikazuje ono što je nosio u glavi, želio je da prikaže ono što je vidio zatvorenih očiju i ono što je kao gluv čuo. Te unutrašnje stvari su ga opterećivale baš kao slijepi miševi na graviri San razuma rađa čudovišta. Na ovoj graviri vidimo da je Goja prikazao umjetnika (vjerovatno sebe) kako spava naslonjenih ruku i spuštene glave na čvrsti geomatrijski blok, koji može biti metafora svjetskog reda, dok ga muče noćne more, a na bloku piše naziv slike. Iza njega se nalaze sove i slijepi miševi koji mogu simbolisati ludost i neznanje. Slijiepi miševi su u ovom slučaju simbol nečistote i bluda, dolaze iz pozadine i postaju sve stvarniji i strašniji. U donjem desnom uglu Goja je prikazao mačku koja još od antičkog perioda simbolizuje nesreću i zlo, i obično se dovodi u vezu sa vješticama.

“Za Goju je san razuma, koji rađa nakaze istovremeno i spavanje i san: on oslobađa od stvarnosti i, u isto vrijeme, u njoj oživljava obnavljajući Kalderonov (Calderon) Život je san.”⁶

Gledajući ovaj Gojin rad možemo vidjeti i njegovu reakciju na krizu tog doba. Ovdje nije baš lako odrediti da li se umjetnik distancira od svih “ljudskih zabluda i poroka” i “nastranosti i gluposti” ili se osjeća kao njihova žrtva. Skoro je nemoguće odrediti je li umjetnik lovac ili lovina. Na margini studije za ovu sliku Goja je napisao:

”Autorova namjera je da protjera uvrežena štetna vjerovanja i ovim djelom o hirovima potkrijepi svjedočanstvo o istini”

Na San razuma rađa čudovišta možemo gledati kao emotivni, nelogični, neracionalni i nesvakidašnji prikaz. Goja nam ovim radom prikazuje i sebe, svoje strahove, misli, otuđenje, nezadovoljstvo, ali i bolest i podsvijest. Mačka koju Goja prikazuje (vjerovatno ris) je noćni lovac, ali je prikazan priljubljen uz pod, kako odmara. Udovi mačke su u istom položaju kao i ruke i noge čovjeka prikazanog na slici (vjerovatno je Goja prikazao sebe). Goja je prikazao noćnog lovca – risa, kako odmara tokom noći, vjerovatno aludirajući na gotovo 15% španskog stanovništva , koje je tada pripadalo plemstvu i na taj način izbjegavalo bilo kakav fizički rad. Može se primijetiti da je Goja kod risa, sova i kod slijepih miševa crtao velike uši, koje djeluju načuljeno, a pritom znamo da je Goja graviru crtao potpuno gluv, i time možda pojačao prikaz lične patnje za nedostatkom čula sluha, a možda govori o nepravdi koja ga je zadesila i napravila razliku između njega i “čudovišta”.

Goja objavljuje svoje pravo da napusti razum, pa se služi maštom da bi izrazio svoja najdublja osjećanja, i svoje misli, kako bi oslobodio svoje demone i posegao za bilo kojim simbolom koji mu zatreba, što nam govori o njegovoj potpunoj slobodi prilikom umjetničkog izražavanja. Mnogi tumače ovaj Gojin rad na različite načine , ali je i Goja davao neke komentare na ovaj rad, jedan od komentara je bio:

“kada razum napusti maštu, ona stvara užase; zajedno, oni čine majku umetnosti i izvor čuda.”⁷

Ova Gojina rečenica obuhvata estetski ideal čitavog romantizma, romantizam ne zaobilazi teme bolesti, smrti, snova, iracionalnosti, tragičnosti, već naprotiv, sve to čini umjetnost romantizma. Goja je direktan i posmatrača uvodi pravo u srž, ali mu istovremeno daje dosta slobode u tumačenju. Ova gravira se može dovesti u vezu sa nekim drugim slikama, koje su nastale prije nje, tako da se u vezu sa ovom slikom dovodi grafika Alberta Direra Melanholija (1514), i Fislijeva slika Noćna mora (1781), koje su možda Goji poslužile kao inspiracija za San razuma rađa čudovišta. Fransisko Goja vjerovatno sebe ugrađuje u svoje slike, kao niko prije njega, na njegovim radovima se može osjetiti njegov duh, njegova bolest, misli, koje su na ranim radovima vesele i bistre a kasnije teške i tamne, možda će neko reći i “bolesne”, od svijetlih boja, kojima često Goja pridaje ironične tonove dolazi do potpuno tamnih, kako je stariji i bolesniji, to su njegove slike strašnije i tamnije.

Na svojim tamnim slikama Goja obrađuje prave romantičarske teme, bježi od stvarnosti, ali ipak prikazuje stvarnost, na drugačiji, imaginaran način , koji nikoga ne ostavlja ravnodušnim. On se bori sa vremenom, nepravdom, sa samim sobom.

“U svojoj Quinta del Sordo Goja je sagledao svijet koji je prikazan i lišen smisla. Naseljavaju ga ljudi za koje se – da pozajmimo opis iz Starog zavjeta – može reći da su nastali iz komada gline koja je iskliznula iz Gojinih ruku prije nego što im je udahnuo život.”⁸

Gojine crne misli i Crne slike nas dovode do Saturna (naziv ove slike je negdje Saturn proždire jedno od svije djece). Ovo je jedna od čuvenih slika iz njegove kuće – Kuća gluvog, veoma je vjerovatno da Goja nije davao nazive tim slikama, a ova “crna slika “ na kojoj je Goja prikazao čudovišnog čovjeka, koji proždire drugog , dosta menjeg od sebe, kasnije je nazvana po mitu o Saturnu.

O Saturnu se ne zna mnogo. Ne zna se da li njegov kult potiče od grčkih kolonista, Etruraca ili možda Sabinjana. Sa sigurnošću se zna da je ukorijenjen u Rimu već u doba republike, i da ima svoj hram blizu Foruma. Poistovijećen je sa Kronom, Jupiterovim (Zevsovim) ocem. Sa vlasti je svrgnuo svog oca Urana, kao što je njega svrgnuo Jupiter (Zevs). Kako je Saturnu (Kronu) prorečeno da će ga jedno od njegove djece zbaciti sa prijestola, on svako svoje dijete odmah po rođenju pojede, koje je onda bespomoćno ostajalo u njegovom stomaku. Rea, Saturnova žena, bila je odlučna u namjeri da spriječi svoga muža da pojede svu njihovu djecu, ali se plašila njegove snage. Za pobjedu nad Saturnom, njoj nije bila potrebna snaga, već mudrost i lukavstvo. Reja tada odluči da šesto dijete rodi u tajnosti, a kada Saturn (Kron) bude tražio dijete, da ga pojede, ona će mu dati kamen koji je umotan u pelene, i tako je prevarivši muža, spasila njihovog najmlađeg sina Zevsa, koji će kasnije Saturna smaknuti sa vlasti. Neobično je da planeta Saturn, za razliku od boga, za astrologe predstavlja začaranost. No, nije li ova protivurječnost samo pojavna? Ako je Saturn simbol životnih trzavica, nedaća, nužnih žrtvi, to je zato što je zadužen da čovjeka oslobodi stega, staga instinktivnog života i strasti, ali i stega društvenog života. Saturn je simbol slobode.

I Peter Paul Rubens je 1636. godine naslikao djelo sa motivom Saturna koji jede dijete, i njegova slika se zove Saturn .

“Kako nedužno njegov Saturn izgleda u poređenju sa Gojinim! Tijelo Rubensovog novorođenčeta još uvijek je netaknuto, nema krvi, sve je naslikano lagano i prefinjeno, a prisustvo zvijezda i oblaka odnosi scenu u carstvo mitologije, daleko od stvarnog svijeta. Goja sa druge strane potpuno odbacuje prefinjenost. On radi grubom kičicom i prikazuje taj čin sa surovim realizmom kao da se dešava u posmatračevoj vlastitoj sferi. Vizija užasa.”⁹

Goja nam ne daje simbole poput zvijezda i oblaka koji bi ovu sliku bez sumnje vezali uz mitološku priču, zbog toga se Gojina slika može tumačiti i nezavisno od mita, možda Goja i nije imao namjeru da prikaže Saturna, jer ne postoji podatak da je on ovoj slici dao naziv koji je nama poznat i koji je vezuje uz mit. Na ovoj slici je tešto uočiti svojstva koja se pripisuju mitskom Saturnu, osim duge kose, koju je Goja naslikao svom “čudovištu”. Saturn se uvijek prikazuje sa srpom u ruci, što Goja nije uradio, a dijete ne izgleda baš poput djeteta, pa je sasvim moguće da Goja ovo djelo nije slikao u potpunosti inspirisan mitom. Goja je naslikao čudovišnog čovjeka (za kojeg možemo reći i da je div) u stojećem položaju, savijenih koljena, koji obijema rukama čvrsto, oko struka drži čovjeka, čija lijeva ruka je u njegovim ustima. Goja je naslikao “čudovište” koje proždire čovjeka niz kojeg se sliva krv, glava i desna ruka čovjeka nijesu naslikane, vjerovatno iz razloga jer su ranije pojedene. Čudovište (Satrun) je prikazano izbuljenih očiju koje gledaju u neodređenom pravcu, u tom pogledu možemo primijetiti ludost, ali i stah. Ova slika je puna užasa, iracionalnosti i ludosti, pa možemo reći da dovoljno govori sama za sebe. Boje na ovoj slici su veoma tamne, pozadina je skroz crna, tako da naspram nje Saturn izgleda svijetlo, dok je, naravno najsvjetlija tačka na ovoj slici žrtva koju Saturn proždire. Ova slika izgleda tako kao da Goja želi da joj podari zaseban život, koji će izraziti njegova najdublja osjećanja, a istovremeno postići željeni cilj i njom ne prikazati samo dio sebe. Kao što “čudovište” proždire svoju žrtvu, možemo reći i da tama iz pozadine “proždire čudovište” , pa nam to govori da je sve prolazno i da sve može biti poraženo i pogubljeno.

Goja “čudovište” (Saturna) nije naslikao nimalo precizno i nije linijom podijelio tamno od svjetlijeg, zbog čega mnogi Gojinog Saturna smatraju za ekspresionističko djelo. Na Saturna se može gledati, kao na simbol vlasti, moći i neprijateljske vojske koja svakodnevno “proždire” nedužni narod, a znamo da je Goja često obrađivao ratne teme, naročito u seriji slika Strahote rata. Saturn može simbolizovati i bolest koja polako ubija ljude, a između ostalih i Fransiska Goju. Ova mračna, tmurna i zastrašujuća slika vjerovatno odražava Gojinu depresiju i zdravstvene probleme. San razuma rađa čudovišta i Saturna možemo povezati tako što ćemo raći da je san Gojinog razuma rodio monstruma, a to je Saturn. Ova dva djela, ovog nevjerovatnog genija su produkt njegovih misli i njegove mašte, on slika da bi izbacio iz sebe sve te crne misli, sve monstrume, Saturna, sove, slijepe miševe i tako dalje. On bježi od svijeta u Quinto del Sordo (Kuća gluvog), a svojim slikarstvom se suočava sa sobom, i u toj borbi jedan dio sebe prebacuje na platno, zid, metalnu ploču ili papir. Kada govorimo o Saturnu , svjedoci smo očiglednog “sna razuma”. Gojini snovi su mračni, tumorni, strašni i surovi, ali su iskreni i istiniti, gađaju u srž, njegovi snovi su naša stvarnost. Goja sanja, a san razuma rađa Saturna.

Za P.U.L.S.E: Amar Mulabegović

Tekstovi o slikarstvu na portalu P.U.L.S.E

¹Fernand Hazen Editeur, Istorija slikarstva, Nolit , Beograd, 1973. god. str. 211.

²Grupa autora, Opšta istorija umetnosti, Narodna knjiga- Alfa, Beograd, 2003. god., str.379.-380.

³Salomon Renak, Apolo – Opšta istorija likovnih umetnosti, srpska književna zadruga, Beograd , 1997. str. 366.

⁴Gabriele Crepaldi, Art Book Goja,Verzalpress, Beograd, 1999. str. 114.

⁵Gabriele Crepaldi, Art Book Goja,Verzalpress, Beograd, 1999. str. 126.

⁶Grupa autora, Opšta istorija umetnosti, Narodna knjiga- Alfa, Beograd, 2003. god., str.379.

⁷Grupa autora, Opšta istorija umetnosti, Narodna knjiga- Alfa, Beograd, 2003. god., str.380.

⁸Rose Marie i Rainer Hagen, Goja, Daily Press, Podgorica, 2007. str. 76.

⁹Fernan Kont , Mitologije sveta, Dereta, Beograd, 2008. str. 95.

Bibliografija: