Kontroverzni položaj deteta u distopijskom društvu u filmu „Mamica“ Ksavijea Dolana

Od samog početka prikazivanja „Mamice“, septembra 2014. godine, film je privukao veliku pažnju i stručne javnosti i publike, nagrađen je brojnim nagradama, od kojih svakako treba napomenuti nagradu na Kanskom festivalu za najbolji film. Dolan (Xavier Dolan) radnju filma smešta u kontekst društva budućnosti u kojima je na snazi kontroverzni zakon koji omogućava roditeljima dece sa problemima u ponašanju da brigu o njima prepuste institucijama, bez sudskog procesa. Ovaj institucionalni aranžman utiče na razvoj dinamike odnosa između deteta i majke i detetov unutrašnji svet.

Film počinje scenom u kojoj se gledaocima objavljuje da je u Kanadi stupio na snagu zamišljeni zakon „S-14“, prema kojem roditelj/i imaju „moralno i zakonsko paravo“, da bez sudskog procesa, prepuste brigu o detu sa problemima u ponašanju institucijama. Ovo pravo je moguće iskoristiti u slučaju postojanja rizika od nanošenja štete fizičkom ili mentalnom zdravlju, ali i u slučaju kada se roditelj/i nalaze u teškoj finansijkoj situaciji. Porodica protagonista filma pripada obema kategorijama, koju čine obudovela samostalna majka majka Dajen (Anne Dorval) i njen sin Stiv (Antoine-Olivier Pilon).

Nije puka slučajnost to što ovaj izmišljeni Zakon pogađa upravo jednoroditeljsku porodicu. Naime, film reflektuje stvarnost u kojoj su jednoroditeljske porodice pod većim rizikom od materijalne deprivacije. Lošiji finansijski položaj jednoroditeljskih porodica u odnosu na dvoroditeljske, proizilazi prvenstveno iz rizične ekonomske pozicije samih majki na tržištu rada, sa kojima živi većina dece, i njihovih niskih i neredovnih primanja. U scenama u kojim Dajen kasni na posao zbog čega dobija otkaz, potom nervozno lista oglase za posao, ili pokušava da prevodi tekst, iako nedovoljno kompetentna za taj posao, vidimo s kojim problemima se suočavaju same majke na tržištu rada, posebno one koje odlikuje niže obrazovanje i koje potiču iz niže klase. Posledice finansijskih problema porodice protagonista filma kulminiraju u scenama u kojima majka namerava da stupi u ljubavnu vezu sa advokatom, kako bi obezbedila sinu advokatsku odbranu na sudu. Materijalna deprivacija, socijalna izolacija i samoizolacija jednoroditeljskih porodica koja je prisutna u manjoj ili većoj meri u svim društvima, neraskidivo je povezana sa diskurzivnim praksama koje su označavale, ili čak i dalje označavaju, ove porodice kao „društvene anomalije“, „pretnje po društvo“, „socijalne probleme“, a njihove članove kao „amoralne“ ili barem neadekvatno socijalizovane i neuklopljive u dominantnu kulturu i društvo. Usled značajno nižeg ekonomskog kapitala i diskriminativnih diskurzivnih praksi, ove porodice se susreću sa nemogućnošću povezivanja sa socijalnim institucijama, nedovoljnom prihvaćenošću u sredini i samopovlačenjem usled stigmatizacije koja dovodi do osećaja odbačenosti. Sve navedeno posebno utiče na decu koja odrastaju u jednoroditeljskim porodicama, preciznije na odnose koje ostvaruju sa drugim članovima u porodici, ali i na ponašanje i odnose koje ostvaruju iznad porodičnog konteksta, kao i na njihov subjektivni doživljaj sveta i jastva.

Ovako zamišljenim Zakonom, Dolan na samom početku sugeriše da finansijska situacija porodice predstavlja bitni činilac koji utiče na to da li će se roditelj/i odlučiti za institucionalno smeštanje deteta ili će uspeti samostalno da iznađu načine da se suoče sa problemima u ponašanju svoje dece. Film gledaoce eksplicitno suočava sa pitanjem koliko pozicija roditelja u društvenoj strukturi utiče na sudbinu dece sa problemima u ponašanju, ali još važnije, implicitno gledaocima postavlja pitanje u kojoj meri društveni položaj porodice i odnosi koji se u njoj odvijaju mogu uticati na nastanak problematičnog ponašanja dece.

Kod glavnog junaka filma, Stiva, nakon smrti oca, dolazi do pojave različitih oblika delinkventnog i antisocijalnog ponašanja, nakon čega mu je ubrzo, dijagnostikovan ADHD i poremećaj vezivanja. Svedočenje o ovom redosledu događaja, upućuje na to da se film polemički odnosi prema pitanju da li život u jednoroditeljskoj porodici, bez oca, samo sa majkom koja se suočava sa finansijkim poteškoćama, indukuje probleme u Stivovom ponašanju? Šire gledano, ovim pitanjem se kroz filmsku naraciju problematizuje odnos između psihičkog poremećaja deteta i šireg društvenog konteksta.

Zbog problema u ponašanju dečak je premešten u specijalnu školu, u razgovoru između službenice i njegove majke, saznajemo da je Stiv podmetnuo požar u kome su jednom dečaku nanete teške opekotine, te da će zbog toga biti izbačen i iz ove institucije. U ovom razgovoru jasno se odražava nejednakost u moći između roditelja, tj. majke, i službenice. Nejednakost u odnosima moći između nastavnika/službenika i roditelja posebno snažno je izražena u sceni u kojoj službenica govori o Stivovoj dijagnozi (ADHD i poremećaj vezivanja), što ide u prilog kritički obojenom mišljenju antipsihijatrijski usmerenih teoretičara da dijagnostikovanje predstavlja, zapravo, rutinski, represivni proces u kome oficijelna društvena ustanova besprizivno konstituiše i lingvistički i socijalno i emocionalno, devijantni fenomen koji označava kao duševnu bolest.Majka, razapeta između moći i bespomoćnosti, u ovom razgovoru istovremeno izražava strah i zabrinutost, ali i aroganciju. Strah i zabrinutost proizilaze iz osećaja odgovornosti, koji je izrazito naglašen, u uslovima delovanja ideologije familizma, koja roditelje, posebno majku, tretira kao jedine nosioce prakse vaspitanja, zanemarujući odgovornost koju imaju društvene institucije. Majka arogantno diskredituje efikasnost ustanove i trivijalizuje ozbiljnost problema, usled preplavljujućeg osećaja zbunjenosti i bespomoćnosti u kontaktu sa institucijom koja monopolizuje znanja o normalnom (ponašanju i stanju deteta).

Majka: Šta ćemo mi sada?

Službenica: Ne postoji „mi“.

Majka: Znate šta ja mislim. Ne vi i ja. Moj sin i ja. Nisam ja glupa.

U ovoj sceni je ilustrovana kritika škola i popravnih domova, kao institucija koje nisu dovoljno senzibilisane za različitost individualnih prilika u kojima deca odrastaju i za subjektivnost njihovih doživljanih svetova. Regularna škola ne(dovoljno) praktikuje individualizovani pristup u radu sa decom čije ponašanje koje odstupa od školskih normi i podrazumeva kršenje ustanovljenog kodeksa ponašanja, već da ih šalje u druge specijalizovane institucije (poporavne domove i specijalne škole). Deca sa problemima u ponašanju se šalju u drugi tip institucionalizovanog okruženja, koji je odvojen od sveta odraslih, ali i od sveta vršnjaka, u kojem su prostori strože nadgledani, dok je praktično eliminisana mogućnost pregovaranja. Segregacija dece i mladih koji pohađaju specijalne škole i vaspitno-poravne domove, proizvodi stigmatizaciju i za posledicu ima usvajanja identitet delikventa i/ili mentalo obolelog kod onih koji se nađu u ovim ustanovama.

Nakon požara, Stiv biva izbačen iz specijalne škole i vraćen majci na staranje. Prostor privatnog je ovde oslikan kao prostor koji izmiče pravilima i shema klasifikacije koje proklamuju institucije. Stiv je suočen sa formalnim institucionalnim preprekama pri uključivanju u regularni obrazovni sistem, ali i sa preprekama pri uključivanju u neformalne vršnjačke grupe (prvenstveno u vidu anticipacije odbacivanja). Povlačenjem deteta sa problemima u ponašanju u okvir porodične intime i izolovanosti, u fokus dolazi kompleksan odnos između sina i majke. Ukoliko bi se filmu pristupilo iz frojdovske perspektive, moglo bi se reći da okosnicu problema u odnosu između Stiva i Dajan, predstavlja to što nije došlo razrešenja Edipalnog kompleksa, usled preranog gubitka oca, te je Stivova želja za majkom opstala u statusu realne žudnje. Ritam dinamici odnosa između Stiva i Dajan, daju dečakova stalna strepnja da ga majka ne voli i njegove borbe i nadmetanja za njenu ljubav i pažnju.

Stivovo odrastanje se odvija u nekoj vrsti socijalne izolacije, sa bitno izraženim strahom i nesigurnošću majke, koji se manifestuju kroz kolebljivost njenog vaspitnog delovanja. Mogućnost da iskoristi pravo koje pruža novi Zakon, predstavlja stalno prisutnu misao majke koja lebdi nad svim problemima i izazovima koji se javljaju u njenoj interakciji sa Stivom. Za majku Zakon ujedno predstavlja i (trenutačno) rešenje problema, ali i poraz, priznanje njenog ličnog neuspeha. Suočena sa narastajućim brojem problema u interakciji sa sinom i pritisnuta tužbom u kojoj se traži odšteta za dečaka u iznosu koji ne mogu da plate, Dajan se odlučuje da iskoristi pravo koje pruža novi Zakon, tj. da smesti sina u azilarnu instituciju. Uz pomoć komšinice, majka, bez njegovog znanja, Stiva odvodi u azilni smeštaj. U scenama prisilnog smeštaja, i onima koje nakon toga prikazuju izgled institucije i dečaka u ludačkoj košulji pod dejtvom lekova, gledaoci se suočavaju sa radom jedne totalne institucije. Prinudna hospitalizacija je prikazana kao čin institucionalnog nasilja nad pojedincem, gde on biva lišen svih individualnih obeležja i sveden na objekat disciplinovanja. Apokaliptična vizija azilarnog smeštaja za decu sa problemima u ponašanju, šta više diskredituje stvarnost detinjstva i specifičnog dečijeg iskustva i doživljaja vlastitog života.

U završnim minutima filma Stiv koristi trenutak nepažnje medicinskih tehničara i počinje da trči niz hodnik psihijatrijske klinike u pravcu zatvorenog prozora. Poslenji kadar filma se završava njegovim trkom, dok u pozadini odzavanjaju stihovi pesme Lane Del Rej (Choose your last words/ This is the last time/ Cause you and I, we were born to die ). Dolan ostavlja upitane gledace nad simbolikom Stivovog skoka – da li je Stiv autentčni revolucionar, koji je motivisan bekstvom od totalne institucije, bektvom za ponovnom majčinom ljubavlju ili pak bekstvom za (novim) detinjstvom.

Za P.U.L.S.E Milica Resanović

Tekstovi o filmu na portalu P.U.L.S.E

  distopija, Društvo, Film, Milica Resanović