Novgorod Veliki – arheološko čudo

Novgorod – Već u ranom srednjem veku, počev od IX/X stoleća, istočni Sloveni su imali mnogobrojne gradove. Oni su svoju otadžbinu, koja se širila od Dnjepra i južnih stepa, pa do severnih šuma i obala hladnog Belog mora, nazivali Rusija ili Rus´ (rus. Русь/Рось). Severni narodi – Danci, Sveji, Norvežani su je zvali Gardarika – zemlja gradova. Prva iz letopisa nama poznata ruska dinastija bila je loza Rjurika (vladali 862-879. godine), vikinškog porekla. Ova dinastija se potpuno slovenizovala već u trećoj generaciji, iako su kontakti sa Skandinavijom ostali veoma bliski i duboki, sve do same mongolske najezde. Čuveni Harld Hardrada (vladao 1015-1066. godine), norveški kralj i neuspeli konkurent Viljamu Osvajaču, a istoričarima poznat i kao “poslednji viking”, služio je u gardi kod ruskog kneza Jaroslava Mudrog (vladao 1019-1054); čak je postao i njegov zet.

Kijev je bio prestoni grad rjurikovićke Rusije. Osim tog grada, koji je nosio zasluženo zvanje “majka ruskih gradova”, ruska zemlja je imala dosta važnih gradova. Međutim, glavni takmac Kijevu zadugo je bio – Novgorod. Godine 1054. Rusija je ušla u doba feudalne rasparčanosti koje je potrajalo sve do početka XVI stoleća. U ovo vreme, sve ruske zemlje su preživljavale različitu sudbinu: okupaciju Tatara i Poljaka, feudalne ratove, pa i nemire vezane za nestabilnu kneževsku vlast. Novgorod je verovatno bio grad koji je imao najbolju sudbinu. Tatarska najezda nije došla do novgorodske zemlje, a snažna vojska je pomagala gradu da se obezbedi od pokušaja nemačkih i švedskih krstaša da vrate “šizmatički grad” u krilo katoličke crkve. Već 1196. kneževi Rjurikovići su priznali povlašćeni status Novgoroda. Novgorodsko veće (rus. ВЕЧЕ) je sâmo imalo pravo da bira kneza iz dinastije Rjurjikovića, koji je isključivo imao ulogu vojnog vođe (poput italijanskih kondotera) i za to dobijao određenu platu. U slučaju da knez više nije zadovoljavao, novgorodsko veće je biralo drugog kneza. Grad je funkcionisao kao “trgovačka republika”, poput gradova Ganze, Severne Italije ili Dubrovnika. Ali, za razliku od njih, Novgorod nije posedovao samo manju teritoriju uz gradske zidine, nego je imao i ogromne zemaljske posede –Novgorodsku Zemlju

novgorod-01 — Karta srednjevekovne Rusije: braon bojom je obeležena teritorija Novgorodske Zemlje

Grad od drveta

Drvo se od samog osnivanja Novgoroda koristilo za izgradnju grada i gradskih komunikacija. Zbog čestih kiša i snega ulice su morale da budu popločane. To se radilo na taj način što su graditelji velika brvna stavljali duž ulice i fiksirali ih sa strane manjim kolcima. Kulturni sloj u uslovima novgorodske klime je rastao prilično brzo i drvena kaldrma polako se spuštala u mekano i vlažno zemlište. Zato bi se naredni slojevi – popravke postavljali direktno na staru kaldrmu, ponavljajući isti postupak, otprilike, jednom u deceniji. Otuda ove složene strukture na arheološkim iskopavanjima izgledaju, prosto, kao – naslagana drva. Drvena kaldrma je neprocenjiv izvor za dendrohronološko datovanje Novgoroda.

Dendrohronologija

Dendrohronologija je metoda bazirana na radovima A. Daglasa, koji je radio sa američkom sekvojom. Ovaj naučnik je, pored već poznate mogućnosti da se utvrdi apsolutna starost drveta, dokazao i to da širina poprečnih godova na drvetu zavisi od toga kakva je klimatski bila godina kada je drvo dobilo taj god. Jednostavno: suva i hladna godina – tanak god, topla i dovoljno vlažna – debeo. Kombinacija godova je jedinstvena za nekoliko godina i u istim klimatskim uslovima je potpuno identična za svako pojedino drvo koji je živelo u isto vreme.

Dendrohronologija je izuzetno bitna u novgorodskim uslovima, jer daje tačnu hronologiju svakog sloja, zahvaljujući novgorodskim kaldrmima.

Od drveta se pravila ne samo kaldrma, no i većina zgrada u Novgorodu. Zahvaljujući velikim prostorima i velikoj količini drva u Novgorodskoj Zemlji čak su i seljaci imali velike kuće, opasane ogradom od debelog i visokog kolja. Ovako velike kuće su igrale važnu ulogu u uslovima oštre i hladne zime. Sibirski seljaci su zadržali ovaj način izgradnje kuća sve do početka XX veka. U ovim uslovima stambena jedinica se pravila na sprat, a štale i ambari su se gradili dovoljno blizu kuće, s tim da se čitava ovako izgrađena okućnica pokrivala zajedničkim krovom naslonjenim na ogradu. Kamen i malter su upotrebljavani isključivo pri izgradnji spoljnog utvrđenja i glavnih crkvi, dok je ogromna većina zgrada bila od drveta. Međutim, loša strana ovakvog izbora građevinskog materijala bili su – česti požari. Vatra je uništavala pojedine ulice grada skoro 20-50 godina. Stihija obično ne bi razorila sve do temelja i ljudi su, pošto bi požar konačno bio ugašen, samo zatrpavali zemljom ostatke starih zgrada, a zatim pravili nove, na istom mestu. To je, naravno, još više obogatilo arheološku stratigrafiju kompleksa Velikog Novgoroda.

Novgorodska Zemlja je bila uglavnom pokrivena gustom šumom i donosila je krzno i med. Šume i močvare su bile bitne i za organizovanu proizvodnju gvožđa. Ovaj metal se pravio od močvarskih ruda, uz upotrebu drvenog uglja. Razvijeni zanati i razgranata trgovinska mreža bili su temelj novgorodske privrede. Zanatska proizvodnja uglavnom je bila orijentisana na potrebe pijačne prodaje, ali i izvoza. Novgorodske pijace su bile pune trgovaca iz severnih germanskih zemalja, sa Bliskog Istoka i Vizantije. U ovaj grad stizali su fino italijansko staklo i tanka kineska svila. Glavni izvozni artikli bili su med, vosak, krzno, lan i lanena tkanina.

Grad zanata i trgovaca

Od gvozdenih proizvoda, trgovci Novoroda su izvozili katance (slika 2), kao i oružje: dugačke mačeve i lagane i čvrste pancirne košulje od prepletenih čeličnih karika.

novgorod-02 — Omiljeni izvozni proizvod novgorodskih zanatlija – gvozdeni ključevi i katanci.

Zlatarski zanat je primao je uticaj vizantijskih i persijskih majstora, a dao je više remek-dela za crkvene i profane potrebe. Naročito popularna zlatarska tehnika bila je tehnika tzv. pregradnog emajla. U ovoj tehnici na poleđinu zlatnog predmeta su se lemile tanke zlatne žice – pregrade. Između njih se stavljala staklasta boja – emajl; zagrevanjem, emajl se topio i šarene boje su zauvek ostajale na površini zlatnih ogrlica, naušnica, prstenja, omota crkvenih knjiga i ikona. Osim emajla, majstori su koristili i tehniku filigrana i crnjenja. Nakit su nosili i muškarci. Zanimljivo je da su Novgorodsku elitu, koja je uglavnom i upravljala gradom preko veća, nazivali trista zlatnih pojasa, po skupim i upadljivim predmetima muškog nakita – kaiševima od zlatnih kopči

novgorod-03 — Zlatne kopče za muške pojaseve.

Od stakla su zanatlije uglavnom pravile nakit – perle i narukvice, svetlo i tamno plave, crne, žute, zelene i braon boje. Proizvođeno je, u manjoj meri i stakleno posuđe, ali ono zbog svoje skupocenosti nije bilo u širokoj upotrebi

novgorod-04 — Raznobojne perlice, čest proizvod novgorodskih staklara.

Grnčarski zanat je davao tzv. narodno suđe – lonce, zdele, krčage, svetiljke i umivaonike. Grnčarsko kolo se naširoko koristilo već od X stoleća. Od tog istog vremena bila je u upotrebi i opeka koja je bila pravljena u obliku kvadra osnove 30 x 30 cm i visine 2.5 cm. U Novgorodu je nosila grčki naziv plinfa. Građevinari su znali i za crep. Za ukras u građevinarstvu su koristili šarene keramičke pločice, pokrivene emajlom.

Grad čudnih novčića

Stanovnici srednjevekovnog Novgoroda poznavali su monetarni promet. Kao specifični novac, koristili su “grivne” – male srebrene poluge utvrđene težine. Ovo nije sasvim neobično, jer su u to vreme i drugi ruski gradovi u upotrebi imali slične predmete u funkciji novca. Tako, Kijevske “grivne” su bile u obliku izduženog šestougla , dok su novgorodske imali oblik štapića. Za manje transakcije, koristili su stanovnici Novgoroda odsečene (rus. otrubleni) komade grivne (otuda i današnji naziv za rusku monetu – rublja), a za svakodnevnu trgovinu koristili su sitne kovanice, koje su pravili od spljoštenih odsečaka srebrne i bakrene žice.

novgorod-05 — Srebrna šestougaona “grivna” – osnovna moneta srednjevekovnog Kijeva.

Čudnovata arheološka otkrića svakodnevnice

Sada je trenutak da pristupim tom fenomenu lokaliteta Novgorod, koji nam daje pravo da ovo nalazište nazovemo arheološkim čudom i da ovaj grad-spomenik postavimo rame uz rame sa Pompejima i Herkulanumom. Grad Novgorod je bio izgrađen na vlažnom i močvarnom tlu. Zemljište je toliko zasićeno vlagom, da je, zahvaljujući upravo tome, truljenje organskih materijala u njemu bilo izuzetno sporo. Baš zato, dugotrajna arheološka iskopavanja ovde znaju da iznedre retke predmete koji sigurno ne bi preživeli tolike vekove u suvljem zemljištu drugih gradova. Nalzi kao što su drvo, koža, pa i tkanina iz XI stoleća nisu retkost u novgorodskom arheološkom kompleksu!

Kožne cipele i čizme, kao i obični opanci, bili su popularni kod svih stanovnika drevnog Novgoroda.

novgorod-06 — Potpuno očuvana koža cipela iz XI veka, arheološki nalaz iz Novgoroda.

Takođe, tkanina jedanaestog stoleća se dobro sačuvala i nije istrulila kroz vekove

novgorod-07 — Očuvani komadi originalne tkanine iz XI veka, Novgorod.

Možda i najbitniji za arheološko proučavanje srednjevekovnog Novgoroda su drveni proizvodi. Naime, arheološka iskopavanja na različitim naseljima često ne uspevaju da otkriju detalje koji svedoče o svakodnevnici ljudi iz prošlosti. To je upravo stoga što većina ovakvih nalaza dugotrajnim boravkom u zemlji – propadne. U srednjevekovnom Novgorodu, drvo se široko koristilo u svakodnevnom životu običnog čoveka, što nam daje jedinstvenu mogućnost da pratimo ovaj život u svim detaljima.

U najstarijim slojevima ovog naselja otkriveni su predmeti drevnog slovenskog kulta – paganski idoli. Oni predstavljaju i jedinstvena materijalna svedočanstva o prehrišćanskoj religiji Slovena. Posebno važan kuriozitet predstavlja još jedna arheološka informacija: samo nekoliko kilometara od Novgoroda otkriveno je i pagansko svetilište koje je bilo posvećeno bogu Perunu.

novgorod-08 — Drveni idoli iz Novgoroda, retka arheološka svedočanstva rane slovenske religije.

U kasnijim slojevima, na relikvijama sve više dominira pravoslavna simbolika, ali i ona se često nalazila pod uticajem drevnih tradicijskih uzora. O tome svedoči česta pojava solarnih znakova i tropleta.

Ljubomorna žena, aljkavi đak… otkuda to znamo?

Za razliku od katoličkih zemalja, crkvena služba i crkvene knjige bile su na jeziku koji je bio izuzetno blizak i dobro razumljiv običnom narodu. Zahvaljujući tome, ali i drevnoj prehrišćanskoj tradiciji pismenosti tzv. crta i reza, narod je u čitavoj Rusiji sve do mongolske najezde (a u Novgorodskoj Zemlji i mnogo duže – do kasnog srednjeg veka) bio pismen! Pismenost nije imala eksluzivno sakralni značaj, već se široko koristila i za obične, svakodnevne potrebe.

U srednjevekovnoj Rusiji, kažu istorijski izvori, za pisanje se koristila brezova kora. Međutim, do početka arheoloških iskopavanja u Novgorodu, nije bio poznat nijedan primerak narodne srednjevekovne pismenosti u svakodnevnoj upotrebi. Tek 26. jula 1951. godine arheolozi su otkrili prvo takvo “brezovo pismo”

novgorod-09 — Izuzetno arheološko otkriće iz Novgoroda – brezova kora sa očuvanim pismenima, tzv. “brezovo pismo”.

Od tog vremena pa sve do danas, pronađeno je više od 700 ovakvih natpisa na brezovoj kori. Najstariji zapis “brezovim pismom” koje je do sada pronađeno potiče iz XI stoleća, a najmlađe iz sredine XV veka, kada je u širu upotrebu ušao – papir.

Kako se to pisalo na brezovoj kori? U ovu svrhu korišćeno je posebno “pisalo”, koje se pravilo od gvožđa, bakra ili kosti

novgorod-10 — Četiri primerka “pisala” od kosti i metala, Novgorod, XI vek.

Međutim, zašto “pisala” imaju gornji kraj proširen i zaravnjen? Arheolozi su otkrili objašnjenje i za ovo: novgorodski trgovci ili zanatlije nisu koristili samo brezovu koru za beleženje. Naime, za svakodnevno beleženje trenutno važnih informacija, pravili su drvene daščice, sa udubljenjem. Njih su nazivali cera. Udubljenja u daščici su punjena voskom. Kada bi se on ohladio, na njegovoj glatkoj i mekanoj površini su istovetnim “pisalom” beležili svoje zapise, a u slučaju potrebe napisano su brisali sa drugom tupom površinom pisala.

novgorod-11 — Cere, drvene daščice nalivene voskom, korišćenje za svakodnevno pisanje.

Cere su koristili i mali Novgorođani i to – za svoje prve časove pisanja. Kao što sam već spomenuo, pismenost je bila raširena u svim slojevima novgorodskog društva. Tragove različitih poslova običnih ljudi sačuvala su “brezova pisma”. Seljaci su se dopisivali sa svojim gospodarima u gradu o razmerama dažbine, trgovci su beležili svoje trgovačke operacije, beležili su posuđeno i nevraćeno, građani su beležili podsetnike za kupovinu na pijaci, sudije u sudnici su se tokom saslušanja dopisivali o načinu vođenja istrage… “Brezova pisma” su sačuvala i svedočanstva oemocijama običnih stanovnika grada. Očuvani su tako vanredni tekstovi, kao što su ljubavna pisma zaljubljenih. Fantastični kuriozitet predstavlja jedna žalba gnevne supruge na bezobraznu svekrvu “koja je poslala drugu ženu njenom mužu dok se nalazio van kuće, na poslovnom putu“! Do našeg doba je došla i obična azbuka, koju su prepisivali đaci u školi. Kao i moderni učenici, oni nisu bili baš uvek naročito vredni. Na primer, jedno od takvih školskih ispisivanja azbuke prekinuto je na pola reda, a dalje je mališan naslikao velikog konjanika sa kopljem u ruci. I drugi dečji crteži su, takođe, prisutni među “brezovim” tekstovima.

novgorod-12 — Dečji crtež konjanika na brezovoj kori (levo); Detalj crteža (sredina); Fragmenti smotanog “brezovog pisma” (desno).

Tokom iskopavanja 1973-1982. godine arheolozi su istraživali kuću i dvorište sveštenika -ikonopisca Oliseja Grečina koji je živeo i radio krajem 12. i početkom 13. stoleća. Pronađeno je više komadića brezove kore sa imenima, poput onih koje i danas ostavljaju vernici u crkvi, kada naručuju službu za pomen duši ili za zdravlje svojih bliskih. Kod Oliseja Grečina su pronađene i narudžbine za slikanje, koje su pomogle da se dokaže upravo njegovo učešće na radu na freskama crkve Sv. Spasa na Neredici, čuvene po svojim izuzetnim predstavama.

Nije “brezovo pismo” samo spomenik kulture i bitan istorijski izvor: ono je dalo i unikatnu mogućnost filolozima da istražuju ruski jezik ranog srednjevekovlja. Zanimljivo je da je u Novgorodu već u XI veku počeo da se formira dijalekat staroruskog jezika koji se prilično razlikovao od vladimirsko-suzdaljskog dijalekta (koji je, prema stručnjacima, kolevka savremenog ruskog). Novgorodski dijalekat je, što je kuriozitet, udaljeniji od spomenutog vladimirsko-suzdaljskog dijalekta nego svi drugi jugozapadni dijalekti, koji su se kasnije razvili u ukrajinski i beloruski jezik! Navešću jedan primer za to: na severoistoku i na jugozapadu Rusije govorilo se štoili šta, dok su Novgorođani izgovarali co. Ovo, pored ostalog, konačno daje nove i vredne podatke za proučavanje etnogeneze ruskog naroda.

I pesma i igra, a i druge zabave

“Brezova pisma” nisu jedini izvor za proučavanje kulturnog života stanovništva srednjevekovog Novgoroda. Instrumentalna muzika je bila prisutna na veseljama i proslavama kao i u svakodnevnom životu. Svirali su je profesionalni muzičari, amateri, pa čak i deca. Dosad je pronađeno četiri vrste muzičkih instrumenata – gusle, gudoki, flaute i metalne drombulje – vargani (slika 13). Gusle su obično imale 5 žica, a svirale su se sa svih 10 prstiju leve i desne ruke. Gudok je obično imao 3 žice i njega su svirali sa povodcem. Gudok je potpuno identičan fidelima koje su svirali u francuskim, italijanskim, engleskim i nemačkim gradovima i selima tog doba. Debeli deo vargana su držali u ustima tako da je jezičak virio iz usta. Duvanjem duž vargana dobijao se zvuk, a ritmičkim štipkanjem jezička se menjao zvuk.

novgorod-13 — Srednjevekovni muzički instrumenti iz Novgoroda: gusle, gudok i vargan.

Najstarije gusle su nađene u slojevima iz XI veka. Ovde se arheologija dobro dopunjava sa svedočanstvima folkloristike. Guslarska muzika, naročito epske pesme uz gusle, su preživele po selima bivše Novgorodske Zemlje sve do XX veka, kada su polako prešle u folklorne ansamble. Folkloristi XIX i XX veka su sakupili veliku količinu takozvanih bilina (rus. былина od glagola быть – nešto što se stvarno desilo, nasuprot skaskama, tj. bajkama).

novgorod-14 — Pozorišne maske putujućih glumaca iz srednjevekovnog Novgoroda.

Biline

Biline, poseban opus ruskih epskih pesama, opisuju živote i podvige srednjevekovnih vitezova Ilije Muromca, Dobrinje Nikitiča i Aljoše Popoviča, kao injihovog kneza zvanog Vladimir Krasno Sunce. Ovaj opus bilina opisuje događaje X-XIV veka. Biline kasnijeg vremena opisuju događaje XIV-XVI veka: podvige i život uspešnog i poštenog trgovaca Sadka, uškujnika(rečnog pirata) Vasje Buslajeva i poznatog avanturiste Hotena Bludoviča. Biline sadrže junačke, mitske i humorističke motive i služe kao bitan izvor za kulturnu istoriju srednjovekovnih ljudi.

Osim slušanja bilina, srednjovekovni Novgorođani su voleli i pozorište. Putujući glumci su davali predstave na pijacama i trgovima za vreme vašara i praznika. U Novgorodskoj Zemlji je pronađeno više različitih maski za glumu , koje su ovi histrioni pravili od brezove kore ili kože.

Slobodno vreme u srednjovekovnom Novgorodu ljudi su provodili ne samo uz muziku i pozorište, nego i različite društvene igre. Arheolozi su otkrili više kockica za igre na sreću, kao i figurica za šah i dame, pa i celu šahovsku tablu!

novgorod-15 — Figurice za igre na sreću i potpuno očuvana šahovska tabla.

Kraj Zemlje Novgorodske – početak Rusije

Novgorodska republika je imala sudbinu tipičnu za većinu trgovačkih republika. Sve je išlo dobro dok je bilo pravde i zajedničkog učešća u gradskom veću svih slojeva društva. U XV veku socijalna diferencijacija je toliko porasla da su učešće u upravljanju gradom potpuno zauzeli najmoćniji (čitaj: najbogatiji) građani. Ovo je unelo u novgorodsko društvo pukotinu koju su vešto iskoristile agresivnije komšije. Moskva se već davno bavila okupljanjem svih ruskih zemalja i sudbina Novgoroda je bila neizbežna. Osim brojnih simpatizera ideje ruskog jedinstva pod vlašću Moskve, moskovski knez je imao u rukama i drugi moćni instrument – trgovinu žitom. Žito je bilo preko potrebno za čitavu Novgorodsku Zemlju, koja nije imala dovoljno svog hleba. Moskva je od 1328. godine postala i crkveno središte svih ruskih zemalja – sedište ruskog mitropolita. Godine 1478. Veliki Novgorod je konačno bio pripojen Moskovskoj kneževini. Zvono novgorodskog veća – simbol nezavisnosti grada – bilo je skinuto i odneto u Moskvu . Ovaj čin je bio izveden bez ratne konfrontacije, mada su još čitavih sto godina moskovski kneževi morali surovo da se bore sa lokalnim separatizmom.