Opšte o srednjevekovnim gradovima – Središnji krajevi, koji pretežno obuhvataju bosanske, kao i humske zemlje (podrazumijeva se Hum i Zeta, koje po herceg Stjepanu (1435–1466), nose naziv Hercegovina), imaju skromnu baštinu gradova. Za razliku od Hrvatske (u unutrašnjosti) uzrok nisu samo rušenja u najezdi Tatara i turska osvajanja.

Srednjovjekovno uređenje društva u ovim zemljama nije bio pogodan okvir u kojem bi se zasnivali veći gradovi, a nisu se očuvali ni gradovi iz doba Rima i Vizanta. „Sve do sredine XIV veka u izvorima se ne pojavljuje nijedan bosanski grad. … Veliki proces nastajanja gradova, temelja čitave kasnije privrede, društva i kulture, kao da je potpuno mimoišao Bosnu.“ Novi gradovi podižu se sredinom XIV stoljeća, ali većina su utvrđeni „gradovi“, zapravo gradine ili trgovišta.

Urbana baština bosanskih i humskih zemalja ne čuva ostatke većih gradova, izuzev Srebrnice i Jajca. Poslije najezde nomada i seoba nije bilo moćnih feudalnih porodica ili biskupija koje bi sprovodile kolonizaciju stanovništva. U zemljama su postojale oblasti, ali ne kao oblasti državne uprave. Neke su bile feudi, zemljišno vlasništvo oblasnih gospodara, a neke pod neposrednom vlašću vladara. Fragmentirana država nije mogla obrazovati ustanove vlasti koje bi podigle gradove kao svoja sjedišta, a nerazvijeno društvo nije stvaralo gradove kao središta privrednog razvoja i urbanog stanovništva. Za razliku od slovenačkih i hrvatskih zemalja, gradove, odnosno gradine, podiže domaća vlastela i hercozi, pa su njihovi gradovi u relaciji s njihovim bogatstvom i (lokalnim) aspiracijama. Objašnjenje daje Sima Ćirković: „Dvor kao stolno mesto i stalno sedište oblasni gospodari nisu imali, isto onako kao što ga nije imao ni bosanski kralj. Između svojih gradova i dvoraca, iz kojih su se neprestano premeštali i selili, davali su nekima prednost, ali su bili daleko od toga da se za njih stalno vežu i ustale u njima neke centralne službe. Kao što se s kraljem selila kancelarija i kao što je kralj sudio čak premeštajući se iz mesta u mesto, tako su i oblasni gospodari vodili i nosili sa sobom sve što im je bilo potrebno u obavljanju vladarskih funkcija.“ Veliki broj gradina (registrovano 20) nije, u ovim krajevima, prerastao u gradove. Nije slučajno da samo Srebrnica ima strukturu grada i gradsko uređenje; u njoj je razvijena proizvodnja (rudnici), ima gradsko stanovništvo i, pod uticajem Sasa, ustanove autonomne vlasti; jedina među gradovima Bosne naziva se gradom (civitas Srebernize).

Suštinski napredak u odnosu na gradove donosi vrijeme bana, potom kralja, Tvrtka Kotromanića (vladao 1353 –1391), za čije se vlade konsolidovala država. Tvrtko podiže Herceg Novi (kako je kasnije nazvan) na moru kao svoje trgovačko uporište, nove trgove (Foča, Goražde, Prača), jača postojeće (Drijeva), preuzima Kotor i kruniše se (1377) za kralja „Srbljem, Bosni, Pomorju i Zapadnim stranama”. Razvija rudarske centre (Srebrenica, Fojnica, Kreševo) i sa Dubrovnikom zasniva privilegovane odnose. Osamdesetih godina XIV stoljeća okreće se dalmatinskim gradovima, shvatajući da država bez gradova nema perspektivu. Do 1390. uspjeo je da pod svoju vlast pridobije Split, Trogir, Šibenik i otoke Korčulu, Brač i Hvar, ostavljajući im punu municipalnu autonomiju. Iznenađuje da u to vrijeme jedan vladar, proširujući teritorije svoje države, uzima jezik kao njene granice. Tvrtko je umro 1391. – na istočnim granicama države već su bili Turci.

Jajce, utvrđeni „grad“ (XIV st.) na brijegu iznad slikovitog vodopada Plive u Vrbas, u obliku nepravilnog četvorougaonika, sa Medvjed kulom i naseljem ispod njega; ranije rimsko naselje. Za gradnju „grada”, naročito dvora (poč. XV st.), herceg Hrvoje Vukčić-Hrvatinić pozvao je primorske graditelje. U citadeli je očuvan dvor, a u naselju dvospratna nekropola u živoj stijeni, tzv. Katakombe (XV st.) i kasnoromanički toranj crkve sv. Luke, pregrađen u džamiju (1528). Jajce je posljednje prestono mjesto bosanskih kraljeva (1463).

Nemanjića teokratska država

U južnijim i istočnim krajevima, a to su prvenstveno Zeta, Raška i Nemanjića država, urbana baština je oskudna. Samostalne srpske zemlje nastaju na području Zete (IX st.) i Raške, koja u XII stoljeću preuzima borbu za samostalnost i u kojoj Stefan Nemanja, uz oslonac na sveštenstvo, uspostavlja (od 1170) dinastiju koja vlada državom dva stoljeća.

Država je zasnovana kao teokratska, pripada istočnoj (pravoslavnoj) Crkvi, a uspjeva da se oslobodi vazalstva prema istočnom Rimskom carstvu. Matično područje ubrzo postaje ravno Kosovo, bogato rudama i još plodnija Metohija; kasnije, zemlja se proširuje duž Vardara i do Jadrana. Zemlja je bila podijeljena na župe, koje nisu bile upravne jedinice državne vlasti. Dugo vremena, veći značaj u upravljanju državom imaju episkopije. Nema ni gradova koji bi imali autonomiju, osim gradova na Primorju. Za vrijeme Dušana (vladao 1331–1355) država prekoračuje granice „jezičkih teritorija“ i postaje Carevina Srba, Albanaca i Grka. Vladimir Ćorović ističe da je „Dušan bio osvajač, gospodar ne samo Srba, nego i Albanaca i Grka. On sanja o osvajanju Carigrada. U njegovu oblast ušle su zemlje koje nisu imale ničeg zajedničkog sa srpskom prošlošću. … Tolika ekstenzivnost Dušanova bila je samo varka snage i više slabost nego jačina.“ Ostaje upamćeno da nasuprot Dušanu Ćorović ukazuje na Tvrtka: „Njegova Bosna imala je centralni položaj u srpskom i hrvatskom narodu. … Svo područje imalo je samo naš narodni elemenat. … To kazuje da je bio čovek istorijske perspektive.“ Odnose u zemlji opisuje Aleksandar Deroko: „S jedne strane sopstvenici zemlje bili su vladar, crkva i vlastela, a s druge strane bio je seljak koji je obrađivao njihovu zemlju („sebri“). Potpuno slobodnih seljaka, sopstvenika zemlje, tzv. ’baštinika’ bilo je relativno malo.“

Podatke o gradovima u srpskim zemljama nalazimo u knjizi Porfirogenita, koji zapisuje (X st.) da su „naseljeni gradovi: Desnica, Međureč, Drežnik, Lesnik, Crnobuča“. Ti gradovi su najvjerovatnije bili građeni u drvetu i naseljeni rimskim stanovnicima, a njihovi ostaci nisu nađeni, sem Lesnika (Lešak) i Drežnika. U zasnivanju rudarskih gradova značajna je uloga Sasa, koji su bili njihovo matično stanovništvo. Izbor gradova u knjizi podstaknut je, uglavnom, iscrpnom knjigom A. Deroka. Pisac upozorava da se pod „imenom grad nekada nije podrazumevalo veliko uređeno naselje, već utvrđenje koje je služilo za odbranu naseljenog mesta, kakvog trga ili rudnika, stana vladara ili vlastelina …“ Posebno ističe „da je prvobitno svaki takav stari grad bio kula (francuski donjon). To je bila prvo drvena, zatim kamena kula, u kojoj je stanovao feudalni sopstvenik zemlje“, čime se, ponovo, potvrđuje geneza gradnje grada u drvetu.

Urbana baština srpskih zemalja razlikuje se od urbane baštine susjednih zemalja. Država Nemanjića (od 1170. do 1371) ne ostavlja gradove, uz izuzetak Prizrena od vremena Milutina. Barski arhiepiskop Gijom zapisao je 1332. godine: „Ovo kraljevstvo ima malo ili nema skoro nikakvih utvrđenih mesta ni gradova, u njemu su sama sela i zaseoci, bez rovova i bez zidova.“ Pojava da samostalna i bogata zemlja ne podiže gradove u vrijeme kad ih grade zemlje u susjedstvu iznenađuje, jer su gradovi temelji civilizacije, okrilje kontinuirane državne i lokalne vlasti, pretpostavka razvoja privrede i kulture, kolijevka urbanog stanovništva.

Objašnjenje koje smo naveli za skromnu urbanu baštinu u bosanskim zemljama ne može se primjeniti, jer ti gradovi, ma koliko skromni, ipak daju predstavu o razvoju, pa i uređenju, njihovih zemalja. Moguće tumačenje da je Nemanjića država teokratska ne daje pravi odgovor, jer su i istočno Rimsko carstvo, potom Osmansko, takođe teokratske države, a ostavile su bogatu urbanu baštinu. Objašnjenje, stoga, nastojimo da sagledamo u pogledu na svijet osnivača države, Nemanje i njegovih sinova sv. Save i Stefana. Nemanja, kao zatočenik cara Manojla, zbližio se s Evergetidskim manastirom, a pred kraj života se zamonašio. Tipik Evergetidskog manastira sv. Sava preuzima kao tipik manastira Studenice. U ovom crkvenom ustavu sinovi Nemanjini opisuju njegov život „kao monaha“, vide ga kao osnivača države i utvrđuju kult njegove ličnosti i samodržavlje kao oblik vladavine (tipik, str. 36–43, 109, 161). Tipik postaje osnovni akt o uređenju države. Nemanja upravlja državom oslanjajući se na sveštenstvo, nema administraciju, ni vojnih komandanata, vlastela je nemoćna jer nije nasljedna. Tokom vremena i oko Nemanjića se okuplja činovništvo, nasljedna vlastela ojačava, ali se osamostaljuje tek u drugoj polovini XIV stoljeća, od 1354. Dušan donosi zakonik, prvi pravni akt o uređenju države, ali o njegovoj primjeni nema podataka.

Ras, vizantijsko utvrđenje, poč. XI st. postaje povremeno boravište raških župana, zatim Nemanje, sve do Milutina. Bio je njihov refugijalni dvor u burnim vremenima; u vrijeme mira bio je i sjedište raškog episkopa. Ojačan je je zidinama i kulama, a u sjevernom dijelu grada izgrađene su dvije građevine, vjerovatno kao rezidencijalna cjelina. Nedaleko je malo naselje Trgovište iz prve polovine XIV st. Ras sa Trgovištem, crkvom sv. Petra (IX–X st.), manastirom Sopoćani (XIII st.) čine istorijsku cjelinu za koju se vezuje nastajanje srpske države. „Stari grad Ras sa Sopoćanima” upisan je 1979. u Spisak svjetske baštine.

Odnos Nemanjića prema gradovima

Odnos Nemanje i njegovih sinova prema gradovima još jasnije se sagleda u dijelu Studeničkog tipika, u kojem sinovi opisuju borbe Nemanje (sv. Simeona, monaško ime) s Grcima (Rimljanima).

Kao „podvig” nalazimo i slijedeći opis: „Sveti Simeon … pođe sa svojom silom na grad Pernik, i razori ga silom svojom i opusti ga, i grad Stob, i grad Zemen, i grad Velbužd, i grad Skoplje, i grad Leški u Donjem Pologu, i grad Gradac, i grad Prizren, i slavni grad Niš, i grad Svrljig, i grad Ravni, i grad Kozli. Ove gradove razruši i iskoreni do krajnjeg temelja, jer ne ostade kamen na kamenu koji ne razoriše … Povrati Dioklitiju … i u njoj gradove … Danj grad, Sardonikiji grad, Drivost, grad zvani Skadar, grad Svač, grad Lcinj, slavni grad Bar. A Kotor ostavi, utvrdi ga i prenese svoj dvor u nj koji je i do danas. A ostale gradove poobara i razruši … A narod svoj koji je u njima sačuva nepovređen …“ Izuzetak je, vidimo, Kotor i, u ostalim razrušenim gradovima, „narod svoj“. Rušenjem gradova i progonom rimskog stanovništva na ogromnoj teritoriji koju je zaposjedao, Nemanja je, da parafraziramo Jirečeka, urbanu civilizaciju umnogome ne samo vratio na stanje kakvo je bilo prije Justinijana, nego je urbani razvoj ovih krajeva zaustavljen za više stoljeća.

Odnos dinastije Nemanjića prema gradu ostavio je duboke posljedice u istoriji srpskog naroda i države. To vrijeme, i nešto ranije, bilo je doba obnove i izgradnje značajnih gradova evropskih država. Za razliku od svojih savremenika, da uzmemo samo slovenske, poljske i češke vladare, vladari srpske države ne slijede istorijski proces preobražaja srednjovjekovnih ruralnih država u urbane. Na primjer, kralj Kazimir Veliki (vladao 1333–1370), ostao je zapisan u istoriji Poljske kao vladar koji je „našao zemlju drveta, a ostavio zemlju kamena“, koji je kolonizirao napuštene krajeve, brojnim privilegijama podsticao izgradnju gradova (npr. Krakov i Lavov), time i razvoj zanata i trgovine, u Krakovu osnovao univerzitet i kodificirao zakone (Wišlički statut). Ostavština češkog kralja Karla IV (vladao 1346– 1378) još je bogatija; poznat je i po Zlatnoj buli kojom su utvrđene ustavne norme, po shvatanju države u kojoj je kruna nosilac suverenih prava, a kralj samo njihov povremeni izvršilac, posebno po izgradnji Praga koji postaje grad izuzetnih evropskih vrijednosti, a uveliko se gradi veću XI stoljeću.

Istorija svjedoči da se zahvaljujući gradovima stanovnici srode s državom. Gradovi generiraju vitalno stanovništvo, ekonomsku snagu zemlje, kulturu naroda. Narodi koji u Srednjem vijeku nisu izgradili gradove i počeli stvarati gradsko stanovništvo zaostali su u istorijskom razvoju. Nemajući gradove stanovnici srpskih zemalja nisu se mogli ukorijeniti u svojoj državi. Bez gradova bili su vezani samo za parče zemlje, dabome, ako su njeni vlasnici, a u srpskim zemljama to nisu bili. Bez kuća, palata i zanata u gradovima, stanovništvo u selima se lako odlučilo na seobe. Ni crkvena arhitektura u Srba nije se ukorijenila u gradovima, pa je i ona doživjela „seobe“ od Kosova do Morave, potom od Morave do Srema. Bez gradova srpske zemlje su, sve do XIX stoljeća, ostale i bez gradskog stanovništva. A ono je bilo pokretačrazvoja, nosilac civilizacije. Za razliku od susjeda na Jadranu i na sjeveru, koji se, veću drugoj polovini Srednjeg vijeka, uveliko bave zanatima, trgovinom, manufakturom i uspostavljaju institucije, srpski narod dočekao je osmanska osvajanja rasut, bez gradskih središta. Ostavši bez gradova zemlja i narod nisu mogli očuvati državni identitet.

Novo Brdo, jugoistočno od Prištine, u blizini velikih nalazišta srebra, zlata i olova; pominje se kao trg (1326); u XV st. izrasta u najbogatiji grad srednjovjekovne srpske države. Uz Srebrenicu, postaje najveće privredno središte Despotovine, ali nije sjedište ni regionalne, ni državne vlasti. Arheološkim istraživanjima otkriveni su ostaci monumentalne katedrale (trobrodna bazilika), „saške“ crkve, temelji više crkava i brojne stambene zgrade grupisane u četvrti; imao je kovnicu (kuju se „novobrdski groševi“), carinarnicu, bolnicu. Grad je pokrivao površinu od oko 130.000 m2 i mogao je imati 8–10 000 stanovnika. Na brijegu su očuvane snažne zidine utvrđenog velikog i malog „grada“ koji je bio i refugijum njegovih građana. Sasi, Srbi, Dubrovčani, Kotorani, Cincari, Arbanasi, Grci čine ga, u to vrijeme, multietničkim gradom. Matično stanovništvo grada naziva se „valtursi“ (rudari) i „purgari“ (Burger, građanin), koje uglavnom čine Sasi; vlast u gradu bila je uređena pod njihovim uticajem i gradom upravlja vojvoda i dvanaestočlano vijeće. Poznat je novobrdski zakonik, koji je donjeo 1412. despot Stefan Lazarević; njegov veći dio uređuje rudarstvo, a manji je „gradsko pravo”. U gradu je živjela velika dubrovačka kolonija. O bogatstvu grada pričale su se priče; da se tu srebro i zlato vadi iz zemlje kao plugom. Grad uspjeva dva puta da se odupire turskoj opsadi, ali ga Turci osvajaju 1455. godine. Opstaje kao hrišćansko-turski grad, a opustio je krajem XVIII st.

Despotovina u sjenci države Nemanjića

Razdoblje Nemanjića države završeno je poslije unutrašnjih sukoba i smrti posljednjeg Nemanjića (cara Uroša, 1371). Arhitektonska baština tog vremena svjedoči da je, nakon osmanskih osvajanja, granica zemlje pomjerena prema sjeveru, ka Moravi.

Južno od Save i Dunava, tokom devedeset godina, život nastavlja srpska srednjovjekovna država, u vazalnom odnosu s Ugarskom i Osmanskom imperijom i pod formalnom vlašću Vizantije, koja vladaru Stefanu Lazareviću daje titulu despota, u Carigradu 1402. godine. Despotovina je postojala do pada Smedereva (1459). Pod uticajem Ugarske evoluira ka feudalnoj zemlji sa novim slojem bogate vlastele; prestaje da bude teokratska država. Razvoj privrede i nova uloga države označavaju vrijeme gradnje gradova i početak stvaranja gradskog stanovništva.

Despotovina je opstojala devet decenija. Izgradila je državu koja u baštini ostavlja četiri značajna grada, Novo Brdo koje ima sopstvenu municipalnu upravu, Smederevo koje gradi po uzoru na Carigrad i Beograd i Kruševac kao prestonicu. Stvorila je novi arhitektonski izraz u izgradnji manastira (Ravanicu, Resavu, Kalenić), podigla značajna utvrđenja (Stalać, Koznik, Maglić, Užički grad), sa Novim Brdom i Srebrenicom se upisala u velike evropske proizvođače srebra. Nastupalo je novo vrijeme u razvoju države – stabilizovale su se državne teritorije, počelo je da se gradi urbano društvo, ostvarila je ekspanziju rudarstva i trgovine. Dubrovčanima je dala poseban status u vođenju trgovine i njihove sporove vodio je sud koji imenuje Malo vijeće Dubrovnika, a sačinjavaju ga predsjednik koji se naziva „konzul“ i dva člana, sudije. Sudeći prema arhitektonskoj baštini ona je otvarala novo istorijsko razdoblje u razvoju srednjovjekovne srpske države. Ipak, u istoriji, neopravdano je ostala u sjenci države Nemanjića. Osmansko osvajanje Balkana prekinulo je ovo otvaranje. Tek u XIX stoljeću, znatno kasnije nego ostale evropske zemlje, srpska država počinje da se preobražava iz seljačke u urbanu, zasniva državne i municipalne institucije i započinje urbanu istoriju.

Sjeverno od Dunava, u Vojvodini, ostala je skromna baština gradova, za razliku od baštine manastira koje su Srbi, nakon seoba, podigli u Sremu.

Bogatija baština gradova nalazi se na jugu, u Makedoniji, koju su ostavili istočno Rimsko carstvo, bugarska i srpska država. Kao rimsko-vizantijski gradovi već su navedeni Skopje i Strumica, posebno Ohrid kao znameniti slovenski grad.Urbana baština na jugu južnoslovenskih zemalja pripada vrijednijim gradovima koji nisu dovoljno istraženi. Ona svjedoči o gradovima koji nose obilježja relativnog kontinuiteta, izuzimajući gradove koje je rušio Nemanja. Naime, poslije pustošenja varvara, istočno Rimsko carstvo obnavlja ove gradove u vrijeme kad obnavlja i gradove na Jadranu. U ovim, međutim, ne nalazimo očuvan gradograditeljski red; regionalni gospodari su se mijenjali, nije bilo municipalne tradicije, ni rimskih građana i gradograditeljski kontinuitet nije ni imao ko da čuva.

Baštinu gradova jugoistočnih krajeva sagledali bismo potpunije ako bismo joj priključili baštinu srednjovjekovne Bugarske. Njena urbana, vjerska, stambena i ostala baština od Vidina (na Dunavu), preko Preslava, Trnova, Pernika i Plovdiva do Melnika (na jugu), kao i Serdike (Sofije) i drugih gradova dalje na istoku, te arhiepiskopije u Ohridu, komplementarna je s baštinom susjednih južnoslovenskih zemalja, ne samo u Srednjem vijeku, nego i u doba Turaka. Saznanja o arhitektonskoj baštini južnoslovenskih zemalja bila bi zasnovanija da smo je sagledali u cjelini, ali to ostaje neostvareni projekt.

Urbanabaština južnoslovenskih zemalja u Srednjem vijeku komparativno prezentirana daje izvanrednu, vjerovatno i neočekivanu, sliku. Na relativno maloj teritoriji baština gradova iznenađujuće je različita. Od Ptuja, Maribora, Zagreba i Siska, preko Kopra, Zadra, Splita, Dubrovnika i Kotora, do Jajca, Srebrenice, Beograda, Niša i Skopja, steklo se bogatstvo različitosti, nepoznato na nekom drugom evropskom području. Ako bismo im tražili zajedničko obilježje to bi bilo da, u velikoj mjeri, slijede razmještaj gradova Starog vijeka. Kao i drugi gradovi u Evropi prošli su opštu kataklizmu rušenja i pustošenja. Nisu ih gazile samo horde osvajača; bili su to i ratovi nomadskog i urbanog svijeta, ne manje i ratovi za osvajanje teritorija. Osvajači su uzimali „pravo“ prva tri dana, koje je vojnicima dozvoljavalo da pljačkaju, siluju, ubijaju, pale, bez ograničenja. Za osvajače grad je bio opasniji od vojske neprijatelja.

Beograd, rimski kastrum na platou grebena, u zagrljaju Save u Dunava, na mjestu gdje se balkansko pobrežje spušta u Panoniju; ruše ga Huni 378. i 441, potom Avari i Sloveni (VI st.), Vizantija obnavlja, a vremenom ga naseljavaju Sloveni. Od VII st. proširuje se na padinu prema Dunavu, ostavljajući tragove utvrđenog zbijenog naselja uskih ulica. U XI i XII st. gradi se izvan zidina i postaje značajno mjesto na putu prema Istoku. Povremeno je bugarski i ugarski. U vrijeme despota Stefana Lazarevića (vladao od 1389-1427) postaje prestonica Despotovine, trgovci dobijaju privilegije, grad se naseljava i smatra se da je mogao imati 40–50.000 stanovnika; iz tog vremena očuvan je dio Gornjeg grada (citadela) sa Južnom kapijom.

Opšte o srednjovekovnim gradovima

U prethodnim opisima baštine gradova dovoljno je rečeno o njihovoj strukturi, karakteru, građevinama i o okolnostima u kojima se razvijaju. Mi ćemo se ovdje zadržati samo na tri markantna područja koja nam omogućuju da dođemo do opštijih zaključaka. Svakog istraživača fascinira, recimo prvo, područje jadranskih gradova. Uglavnom nastavljaju život ili se grade na urbanoj osnovi koja je podudarna s onom iz Starog vijeka. To su autonomni gradovi i imaju statute kao rezultat municipalne uprave. U svima nalazimo očuvanu lođu, vijećnicu ili knežev dvor i trg za okupljanje građana.

Drugo područje je na sjeveru u novoosnovanim državama. U njima počinje gradnja novih gradova koji se u suštini ne razlikuju od baštine gradova srednjoevropskih država. Veliki broj dobija privilegije grada od vladara zemalja. Svi, uglavnom, imaju očuvane gradske vijećnice. Međutim, baština gradova ovog područja izmiče pravednijoj ocjeni zbog hordi Tatara koji su rušili zatečeno, ali su zadugo onemogućili da se nastavi i ono što je bilo ostvareno. U trećem području, na jugu i istoku baštinu gradova teško je odrediti; na njemu nema stabilnog državnog okvira, ni pravih graditeljskih mogućnosti. Grade se i novi gradovi, ali to su „gradine”. U području u kojem, poslije Justinijana, nije bilo nasljednika da obnove stare, gradovi su „umirali”: Sirmium, Viminacium, Iustiniana Prima, Herakleja i drugi. U baštini nema trgova i vijećnica; o municipalnoj upravi ni traga.

Navedene činjenice vode nas ka značajnom zaključku. Tamo gdje je konstituisana municipalna ili državna vlast tu postoje uslovi za opstanak ili gradnju gradova. Postojanje gradova svjedočastvo je o postojanju stabilne municipalne i/ili državne vlasti.

O nastanku novih gradova u Srednjem vijeku baština nema dovoljno podataka, jer se ocjene zasnivaju uglavnom na ostacima koji su očuvani u kamenu. Međutim, opravdano je prihvatiti da grad često ima istoriju stariju od njegovih kamenih ostataka, odnosno da je, u svom ranom razdoblju, građen u drvetu. Na osnovu očuvane baštine mogli bismo reći da, izuzimajući gradove na Jadranu, gradnja gradova ima obilježje svojevrsne „reurbanizacije“. U urbanoj baštini nalazimo gradove čija se gradnja, kako to saopštava Đurđe Bošković, oslanja na antičku baštinu i kao primjer, navodi Split, Stari Grad, Budvu, stari Bar i dr. „S druge strane”, ističe dalje, „dobar broj gradova, u unutrašnjosti zemlje, rađa se upravo u toku Srednjeg vijeka. To je naročito slučaj s gradovima vezanim za upravne centre (Prilep, Kruševac, Smederevo i dr.) ili značajne rudnike (Novo Brdo, Brskovo, Srebrenica, Olovo i dr.). Ali kod ovih nalazimo sasvim nov sistem urbanog uređenja, radiokoncentrični, u korelaciji sa mrežom puteva i topografijom njihovog smještaja.“ I Mamford opisuje dva slična tipa gradova, a dodaje i treći: gradove koji su nastali kolonizacijom; građeni su često u kvadratnoj osnovi i središnji prostor je ostavljen za trg ili javnu namjenu. Dabome, navedeni tipovi gradova samo su orijentacija, jer gradovi, kao i ljudske zajednice ne mogu se sistematizirati.

Baština srednjovjekovnih gradova bitno se razlikuje od one koju nam ostavljaju Helada i Rim. Oni grade grad sa više životnih žarišta, na primjer, forum za javni život, terme za odmor i kulturni život, arenu za igre, dotle hrišćani podižu grad s jednim žarištem, za vjerski život i ono dominira gradom. Heleni i Rimljani ideju o društvu ostvaruju u ideji o gradu. Za hrišćane ideja o društvu oslanja se na vjersko učenje i grad se ostvaruje spontano, jer je svijet na zemlji prolazan. Ipak, srednjovjekovni grad nije zbog toga anarhična skupina građevina i kuća. Egzistencijalne potrebe zajednice određivale su položaj grada, grubi razmještaj građevina (trg, crkva, vijećnica i dr.), porodičnih kuća i glavne puteve. Grad je ostajao dio ljudske prirode. Održavao se na isti način kao što se održavala i srednjovjekovna zajednica stanovnika grada.

Srednjovjekovna baština gradova ovog tla nesumnjivo ima značajnije mjesto od onog koje joj se daje.

Smederevo na ušću Jezave u Dunav, blizu rimsko-vizantijskog naselja Vinceia, pominje se u XI st., veći značaj dobija u XIV, a despot Đurđe Branković (vladao 1427–1456) gradi utvrđeni grad na Dunavu, kao prijestonicu. Prvo je izgrađen Mali grad, vladarev dvor, sa donžon kulom (1428–1430), a potom i Veliki grad (1430–1439). Grad trougaone osnove, između dvije rijeke, sa vodenim opkopom s treće strane, površine preko 10 ha, rijedak je primjer utvrđenog grada u ravnici u to vrijeme. Njegove snažne zidine, debljine 4,5 m, visine 10 m, sa 19 kvadratnih kula visokih preko 20 m, građene su po uzoru na carigradske. Izuzetan graditeljski poduhvat obavljen je u kratkom vremenu uz kulučenje naroda. Neposredno poslije završtka gradnje Turci ga osvajaju (1439), Srbi vraćaju, ali ponovo gube 1459. Smederevo nije tvrđava, nego je, uz Dubrovnik, najveći utvrđeni grad na ovom tlu. Grad je mogao imati 6.000 do 8.000 stanovnika. U Velikom gradu bile su podignute drvene stambene zgrade, trgovine i magaze, kao i vojni logor, ali se ništa nije očuvalo (za vrijeme Turaka u gradu je bilo oko hiljadu kuća). Život grada nije trajao ni dvije decenije, što je bilo malo vremena da stanovnici steknu imovinu i da grade kuće u kamenu, pa su očuvane samo zidine grada.

Novi vijek otvara dva različita istorijska poglavlja

Početak Novog vijeka vezuje se u Evropi najčešće za pojavu renesanse u Italiji (sredina XV st.), za pad Carigrada (1453), otkriće Amerike (1492). Na tlu južnoslovenskih zemalja pad Carigrada i renesansa otvorili su različita istorijska poglavlja. Baština koja ih obilježava podijeljena je društveno, vojno, vjerski, privredno i kulturno na dva različita i suprotstavljena svijeta, na svijet Osmanske i svijet Habzburške imperije. Na jugoistočnim područjima Osmanska imperija ruši kontinuitet sa helensko-rimsko-vizantijskom civilizacijom i zamijenjuje je islamskom civilizacijom i arhitekturom. Na zapadu i sjeveru romanika, gotika, renesansa i barok slijedili su helensko–rimsku civilizaciju i arhitekturu.

Zapadna Evropa je ukinila institucionalnu spregu vladara i crkve, a na njenom jugoistoku, teokratsku imperiju na izdisaju zamjenila je nova teokratska imperija u usponu. Zid kojim se Osmanska imperija ogradila prema evropskom razvoju ostavio je osvojene južnoslovenske zemlje u Srednjem vijeku. Habzburška imperija je uređenjem države, privredom i kulturom bila jedan od protagonista Novog vijeka. I pored suštinskih razlika u društvenom uređenju ove dvije imperije zajedničko im je obilježje da svoj razvoj i osvajanja oslanjaju na gradove. Podjela ovog tla o kojoj svjedoči baština Novog vijeka ne slijedi podjele koje su obilježile baštinu Srednjeg vijeka. Srednjovjekovna podjela bila je ostvarena Ahenskim mirom (812, između cara Karla Velikog i cara Mihajla Rangabe) i u njoj su regionalni vladari imali vid autonomije ili vazalstva. Podjela između Osmanske i Habzburške imperije ostvarila se ratovima i u njoj nije bilo regionalnih vladara. Stvorena situacija svodi se na brutalnu činjenicu. Područje koje su naselili Južni Sloveni postaće granično područje između Zapada i Bliskog istoka na kojem će se naredna dva, tri ili pet stoljeća voditi, bez milosti, bitka za teritorije. Južnoslovenskim narodima oduzeto je pravo da se razvijaju kao i ostali narodi Evrope.

Dijeleći ratovima Balkansko poluostrvo i uređujući mu istoriju više od pola milenija, Osmanska i Habzburška imperija doživjele su da se istorija poigra s njima. Sahranila ih je krajem iste, 1918. godine. Jednu kao iznemoglog „bolesnika s Bosfora“, a drugu uvjerenu da je još imperija.

Osmanska imperija. Turci dolaze iz Altajskih ravnica Sibira i Mongolije i na Bliskom istoku zasnivaju hanat. U Arapskoj islamskoj imperiji nalaze pribježište, primaju islam i udahnjuju novi život u islamski svijet. U XIII stoljeću ta imperija je na izdisaju i Bliski istok postaje zemlja nezavisnih emira. Jedan od njih, Osman (1288–1326), poznat je u istoriji kao osnivač Osmanske imperije; titulu sultana uzima 1299. Najveću ekspanziju Imperija ostvaruje u XVI stoljeću. Zaposjeda Siriju, Palestinu i Egipat. Pod Sulejmanom Velikim (vladao 1520–1566) osvaja i Arabiju, Mezopotamiju, Tripolis i Alžir, zatim veliki dio Ugarske s Budimom (1541), a Beč napada uzaludno (prva opsada 1529, odbijen 1566). Islamska civilizacija podrazumijeva teokratsku državu u čijem okrilju izrasta svojevrstan društveni i državni poredak, „zatvoren“ u vjerskom učenju. Ona preuzima vrijednosti vizantijske, persijske i arapske civilizacije, ali izvorni duh imperije ostaje religiozni i vojnički; norme društvenog i ličnog života, državno uređenje, pravo, pogled na svijet, temelje se na kuranu. Svjetovnu i vjersku vlast objedinjuje sultan (padišah). Njegova vlast je neograničena, predstavnička tijela ne postoje, sudstvo je zasnovano na šerijatskom pravu, slobodna misao nema mjesta za razvoj. I vojska je u vjerskoj misiji. Zemlja je, u osnovi, vlasništvo sultana (miri). Spahije–timarnici i pripadnici vojničkog staleža dobijali su zemlju u posjed, timare, bez nasljednog prava; uživali su samo rentu (timar je ukinut 1834). To je bitna razlika između evropskog (nasljednog) i islamskog feudalizma. Zemlju obrađuju kmetovi, među kojima je niži hrišćanski sloj, raja. Na Balkansko poluostrvo Imperija naseljava tursko stanovništvo, a domaće, beneficijama, dijelom islamizira. Tokom stoljeća ukupno stanovništvo prihvatilo je novi način života. U doba cvijetanja Osmanske imperije vladao je red, prestala su ratovanja regionalnih velmoža, netursko stanovništvo živjelo je u zajednicama, Sloveni, Grci, Jermeni, Jevreji zadržali su svoj jezik, vjeru i običaje. Imperija je bila multietničko i multikonfesionalno društvo i to vrijeme njene stabilnosti mnogi nazivaju „Pax Ottomanica“. Karakter vlasništva zemlje i društveni odnosi bili su uzak okvir za razvoj građanskog društva i industrijalizaciju proizvodnje koji su nastupali. Utemeljena na vjerskom učenju turska država se sporo mijenja i ne nalazi odgovor na izazove društvenog razvoja; postaje, kako je Tojnbi naziva, „zaustavljena civilizacija“.

Skoplje (turski od 1392), podignut na Vardaru, u podnožju starog grada, čuva izuzetne džamije, među kojima dvije najstarije na ovom tlu, sultana Murata (1436) i Isak-begovu (1438), zapovjednika grada, koji je podigao medresu i konake, zatim Isabegovu (prije 1469) i Jahja-pašinu (1503–1504). Velika čaršija, koja se gradila stoljećima po graditeljskom redu (i prije Turaka), u osnovi je očuvana. Sredinom XVII st. imala je 2.150 dućana i magaza razvrstanih po esnafima (očuvano oko 1.000). Grad ima 70 mahala, 45 džamija, četiri hana, bezistan, nekoliko hamama. Grad je stradao kad ga je osvojila austrijska vojska (1689) i spalila po naređenju vojskovođe Pikolominija. U XIX st. je sjedište kosovskog vilajeta. Pravoslavna crkva sv. Spasa podignuta je poč. XVIII st. U XIX st. je sjedište kosovskog vilajeta.

Prethodni nastavak

Danas online

Autor: Branislav Krstić

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

  Arhitektura, Feljtoni