Prijemčivi Prijedor

Renomirana Galerija Sreten Stojanović, priredila je krajem januara i tokom februara 2023. godine u Prijedoru autorsku izložbu mojih kolaža i crteža. Supruga Marina i ja, odlučili smo da otputujemo na svečano otvaranje postavke. Planirali smo da o istom trošku prevezemo ukupno dvadeset uramljenih radova preko granica tri države: Srbije, Hrvatske, i naposletku – Bosne i Hercegovine. Punih 1000 km do Prijedora i natrag! Čitava avantura, pogotovo ako to činite po prvi put, uz obimnu prateću dokumentaciju. Ovaj tekst nema nameru da detaljno predstavi izložbu. Pre je neka vrsta opservacione putopisne proze, živa slika o gradu koji greje srca stanovnika i po ciči zimi, i skromna zabeleška o ljudima čija nepokorena posvećenost kulturnom pozivu ne poznaje formalne barijere.

Preludijum za Prijedor

Moje kreacije na papiru provele su tri prijatne sedmice podno Kozare u gradu na Sani. Svaki lep grad diči se još lepšom rekom: Prijedorčani su osobito ponosni na svoju Sanu – tvrde da im pored nje more i ne treba. Legenda kaže da su ime koje je krasi osmislili još Rimljani, imajući u vidu njena lekovita svojstva (latinski: sano, sanare = lečiti). Po izlasku iz zagrejanog automobila, suočili smo se sa osvešćujućom hladnoćom. S pravom, najveći broj ljudi povezuje okolinu ovog kraja sa drugačijom, ledenom lepoticom. Planina Kozara, pravi je prirodni biser čitave regije. Osim osvežavajućeg vazduha sa visina, ogroman kulturno-istorijski uticaj Kozare primetan je svuda – brojne institucije, organizacije, i radnje u nazivu sadrže ime ove planinske princeze.

Već prvi prolaz glavnim gradskim šetalištem, podseća nas zašto smo baš ovde. Za razliku od rastućeg broja gradova koji urbano jezgro organizuju u skladu sa potrebama svetskih brendova, u središtu Prijedora mogu se pronaći predstavništva institucija kulture i obrazovnih organizacija. Živa tradicija ima svoje poreklo i prirodni razvoj. Još tokom Austrougarske vladavine, Prijedor je poprimio karakteristike naprednih srednjoevropskih gradova. Veoma brzo postao je značajan privredno-zanatski centar zahvaljujući rimskim putevima i plovnosti Sane. Brzo je formiran dobrostojeći sloj od imućnih gazda i trgovaca. Prijedor se utvrdio kao trgovačko središte sa ubrzanim razvojem, nakon izgradnje železnice koja je povezivala Banjaluku i Zagreb 1873. godine. Godine 1885. osnovano je pevačko društvo „Vila“ – himnu je napisao Aleksa Šantić. Vlast je 1901. godine predložila urbanistički plan po kome je Prijedor izgrađen kao savremeno naselje bez mahala i uskih sokaka. Na početku XX veka grad je imao sva obeležja progresivne sredine. Pododbor „Prosvete“ osnovan je 1902. godine, a negde u to vreme i prva štamparija. Zatim, još tri osnovne škole i zabavište, i ženska zanatska škola. Gimnazija je osnovana 1921. godine. Postepeno se pojavljuju prvi teniski, fudbalski i rukometni klubovi… Opština Prijedor je po veličini i po broju stanovnika danas druga u Republici Srpskoj, a po izdvajanju za kulturu i aktuelnim umetničkim projektima – verovatno prva.

Jedan od impresivnih likovnih poduhvata nije moguće ignorisati, a opstaje već godinama. Veličanstveni produkti ovog programa ponosno krase fasade (z)grada. Prijedor je grad murala kao i naše Kraljevo, ali ne možemo da se otrgnemo utisku da su ovdašnji živopisniji. Posebnu draž imaju dok provejava sneg uoči Svetog Save, a oni nas podsećaju na proleće, ljubav, i vedrije životne teme. Saznajemo da grad već tradicionalno raspisuje međunarodni konkurs za najbolji mural – samo pobednici krase javni prostor! U Prijedoru, koji je već poznat kao grad slikara, zaživljava i tradicija zidnog slikarstva. Iz godine u godinu, grad na Sani obogaćuju novi murali: izazovni, u saglasju sa savremenim svetom, kosmopolitski orijentisani. Ideja lokalnog Udruženja likovnih umetnika jedinstvena je u Jugoistočnoj Evropi. U saradnji sa italijanskim udruženjem „Program Prijedor“, 2013. godine, svečano je ozvaničen konkurs „Prijedor, grad murala“. Projekat se sprovodi u čast Paole de Manjinkor, italijanske umetnice koja je 1998. godine, na zidu Mašinske škole, sa decom iz izbegličkih centara, naslikala najstariji mural u gradu. Nijedno vredno delo na otvorenom nije bilo meta vandala. Prijedorčani vole umetnost. U proteklih stotinu godina odavde potiče stotinu likovnih stvaralaca, od kojih je polovina akademski obrazovana. Najpoznatiji su slikari Radovan Kragulj, Dragutin Mitrinović, Dragan Dragić, Milan Četić, i grafičar Branko Miljuš. Domaćin naše izložbe je galerija Sreten Stojanović, nazvana po vajaru međunarodnog renomea, poniklom upravo iz Prijedora. Savremen izložbeni prostor zauzima zasluženo mesto u samom centru grada, na prelepom šetalištu.

Dočekali su nas ljubazni domaćini, Nena i Slavica. U startu smo doživeli neobično iskustvo: nakon promenade, isti deo puta preko zaštićene pešačke zone prešli smo automobilom! Vlast pokušava da umetnicima olakša posao. Brzo i lako, dopremljene radove preneli smo iz vozila parkiranog tik ispred galerije.

Zahvaljujući raspoloženoj i neumornoj Neni, obišli smo instituciju od presudnog kulturnog značaja – Muzej Kozare. Iz potrebe da se sakupe i očuvaju tekovine NOB-e i sećanje na Kozaračku epopeju, muzej je započeo sa radom još 1954. godine. Najveći deo istorijske zbirke i čine eksponati i dokumenti iz ovog perioda. Imajući u vidu već kreiranu bogatu umetničku scenu, od početka 60-tih godina prošloga veka počinje da se formira likovna zbirka Muzeja Kozare upravo delima prvih prijedorskih slikara Popovića, Švrakića i Četića, kao i vajara Sretena Stojanovića. Konstantan priliv kvalitetnih kreacija obezbeđuje upravo likovna kolonija Sreten Stojanović, koja se održava od 2005. godine na Mrakovici, a čiji je organizator Muzej Kozare u saradnji sa Opštinom Prijedor. Muzej kroz dobru praksu dobavlja i dela mladih i perspektivnih lokalnih stvaralaca, s namerom da i na taj način pospeši funkcionisanje umetničke scene.

Početkom šezdesetih godina prošlog veka formira se i arheološka zbirka. Slučajni nalazi lokalnog stanovništva na teritoriji sela Čarakovo i Zecovi bili su prvi arheološki eksponati. Saznajemo i da se u selu Zecovi, sedam kilometara južno od centra grada, nalaze ostaci nepoznatog utvrđenja iz bronzanog doba. Istraživanja su dokazala su da je područje grada bilo naseljeno još pre gotovo 5.000 godina.

Sonata za Stojanoviće

Ono čime se Muzej Kozare najviše ponosi jeste Spomen kuća porodice Stojanović. Restaurirana je iz temelja i otvorena za posetioce 2007. godine. Žena, Ustanak, Sloboda, Portret dr Mladena Stojanovića, i Autoportret su prva dela vajara Sretena Stojanovića otkupljena za zbirku Muzeja. Skoro pedeset godina kasnije ovi radovi dospeli su u poseban legat u sklopu Spomen kuće. Stalna postavka likovnih i vajarskih dela, zahvaljujući porodici Stojanovića, bogatija je danas za 160 primeraka akvarela, crteža, skica, reljefa, skulptura i bista.

Obilazeći postavku, saslušali smo skoro neverovatnu priču o modernoj porodici s početka XX veka – prota Simo i popadija Jovanka izrodili su u ovoj kući ukupno pet kćerki i četiri sina. Uprkos teškim istorijskim okolnostima, obrazovanje dece postavljeno je kao prioritet. Iako porodica nije bila previše bogata, sva preživela deca dospela su do studija — ćerke Georgina, Persida i Jelisaveta završile su učiteljsku školu, Mladen i Draginja su studirali medicinu, Sreten likovne umetnosti, Milica filozofiju i Velimir pravo.

Našoj javnosti najpoznatiji je Sreten Stojanović (1898 — 1960): akademski skulptor, crtač, akvarelista, teoretičar, likovni kritičar, pedagog i dekan Likovne akademije u Beogradu. Njegoš, Karađorđe, Filip Višnjić, Branislav Nušić, Maksim Gorki, Milutin Milanković, Đakometi – sve ove velikane pretočio je u statue ili biste naš velikan vajarstva u XX veku. Sretenov ponosni Karađorđe krasi park na Vračaru ispred Hrama Svetog Save i Narodne biblioteke, a moćna Njegoševa sedeća figura plato ispred zgrade Filozofskog fakulteta u samom centru Beograda. Sreten je isprva studirao u Beču, pod pokroviteljstvom dobrotvora. Aktivno ga okupiraju i društveno-politička previranja, uoči sloma Austrougarske monarhije. U revolucionarnom raspoloženju vraća se u Bosnu, gde učestvuje u borbi za oslobođenje. Po završetku Velikog rata, ponovo se posvećuje umetnosti i odlazi u Pariz, na studije kod Antoana Burdela. Lazar Trifunović opisuje ga kao „zgodnog i galantnog mladića, sa obaveznim šeširom na glavi, koji se dobro uklopio u boemske krugove Monparnasa“. Učestvuje na izložbama nezavisnih umetnika u Parizu 1921. godine. Od 1922. godine živi i radi u Beogradu. Pravi atelje, postaje jedan od predstavnika naprednih umetničkih shvatanja i učestvuje u osnivanju grupe „Oblik“. Izlaže na samostalnim i grupnim izložbama, piše likovnu kritiku (prvi ovde ozbiljno raspravlja o skulpturi)…. Stojanović je jedan od prvih profesora na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu. Bio je redovni član Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU). Osećaj za monumentalnost iskazuje i na spomeniku svom bratu i narodnom heroju Jugoslavije, Mladenu Stojanoviću u Prijedoru, a naročito na spomenicima izvedenim posle Drugog svetskog rata na Iriškom vencu (Sloboda iz 1951) i u Bosanskom Grahovu. Njegova dela čuvaju se danas u Narodnom muzeju, Spomen-zbirci Pavle Beljanski, Muzeju savremene umetnosti, Muzeju grada Beograda, Muzeju pozorišne umetnosti, Narodnom muzeju Čačak, Umetničkoj zbirci SANU…  U memorijalnim kompleksima Beograda, Vojvodine, Crne Gore i Republike Srpske postavljene su neke od Sretenovih najznačajnijih monumentalnih kompozicija. Uz Tomu Rosandića, Petra Palavičinija i Ristu Stijovića ubraja se u protagoniste savremene skulpture na ovim prostorima.

Saznajemo da je u Prijedoru poznatiji Sretenov brat, Mladen Stojanović (1896 — 1942): lekar, humanista i revolucionar, jedan od organizatora ustanka na Kozari 1941. godine i narodni heroj Jugoslavije. Predstavljao je svojedobno progresivnu pojavu u svakom pogledu. Kao veliki ljubitelj svetske književnosti, pored nemačkog i francuskog jezika koje je naučio u srednjoj školi, kasnije je savladao engleski, italijanski, i ruski jezik. Čini se da je moderan duh svetskih metropola, poput Beča gde je studirao medicinu, sa lakoćom prenosio u gradić na Balkanu. O tome svedoče i za to vreme napredni medicinski instrumenti i aparati, koji se danas mogu videti unutar ordinacije u okviru porodične kuće, gde je od 1929. godine sprovodio privatnu lekarsku praksu. Siromašne sugrađane lečio je besplatno, pa je brzo stekao široko poštovanje stanovnika Prijedora i šire okoline. „Najveća mi je nagrada zahvalne oči bolesnika, koje se pridižu i u život vraćaju”, govorio je. Najugroženijima je pružao i novac za put. Saznajemo da je kao veliki ljubitelj sporta godine 1932. osnovao Tenis sekciju Prijedor, jedan od prvih klubova tog tipa u Kraljevini Jugoslaviji. Samostalno je obezbedio i kompletnu opremu za fudbalski klub „Rudar”. Opet, bio je aktivan član i rukovodilac Kulturno-umetničkog društva „Zmijanje”. Na jednoj od fotografija iz tog sretnog perioda, zatičemo ga iza volana modernog sportskog kabrioleta, nasmejanog pored majke.

Pored sličnih kreativnih i konstruktivnih dostignuća braće Stojanović, živog kosmopolitskog duha, lako je smetnuti s uma da su mladićko doba Sreten i Mladen proveli u vrtlogu globalnih političkih previranja. Uoči balkanskih ratova, 1912. kao učenik gimnazije Mladen se uključio u tajnu omladinsku nacionalno-revolucionarnu organizaciju „Narodna odbrana”, a nedugo potom je postao i član „Mlade Bosne”, i jedan od aktivnih vođa mladih u Tuzli. Nakon Sarajevskog atentata i početka Prvog svetskog rata, oba su brata uhapšena. Mladen je 1914. osuđen na 15 godina zatvora, ali je 1917. amnestiran i pušten.

Mladen je učestvovao i u Aprilskom ratu. Organizovao je oružani ustanak na Kozari. Sudbonosnim preokretom, lekar zabrinut za narodno zdravlje još od svojih školskih dana, okončao je herojsku epopeju kao pacijent – ubijen je u partizanskoj bolnici. Za narodnog heroja proglašen je 7. avgusta 1942. godine. Brojne ulice, škole, domovi zdravlja, i druge ustanove širom bivše Jugoslavije nosile su ime Mladena Stojanovića. Čak 41 ulica u Srbiji zove se po njemu. Film Doktor Mladen snimljen je 1975. godine. Glavnu ulogu tumačio je slavni glumac Ljuba Tadić, koji je za izvedbu nagrađen Zlatnom arenom na Festivalu u Puli. Saznajemo da je Prijedor za vreme Jugoslavije predstavljao omiljenu lokaciju za filmske ekipe. Odavde potiču i dobro znane bioskopske priče: Kozara, Partizanska eskadrila, Turneja, Sveti Georgije ubiva aždahu, i Neprijatelj.

Naše putovanje oplemenili su predusetljivi i srdačni ljudi kao najveće blago Prijedora. VD direktora galerije, gospodin Aleksandar Drinić, obezbedio nam je smeštaj u komfornom apartmanu u prelepoj zgradi pozorišta. To nam je omogućilo da provedemo nekoliko sadržajnih dana u prijemčivom gradu i upoznamo se iz prve ruke, kako sa njegovom istorijom, tako i trenutnim životom koji vri i u tržnim centrima, kafićima, restoranima…

Galerija „Sreten Stojanović“ postoji i uspešno radi preko 20 godina. Osnivač je grad Prijedor uz pomoć međunarodne saradnje sa italijanskim gradom Trentom i nemačkim gradom Hamburgom, dok je njen idejni tvorac i prvi direktor akademski slikar Predrag Marjanović. Kada smo policajca upitali za lokaciju, pokazao nam je rukom niz šetalište, uz reči: „ne možete da pogrešite, tamo vam vazda ima nekog“. Zaista je tako. Družeći se u galeriji, upoznali smo brojne kulturne stvaraoce, akademike, ljude od pisane reči, i to ne samo iz Prijedora. Svi oni rado provode vreme u savremenom izložbenom prostoru. Voljno i orno, razgovor je obogatio i gospodin Marijan Munjiza, poznati likovni kritičar i filozof. Gospodin Munjiza za “umjetnost, kao poseban oblik ljudskog ispoljavanja i stvaranja”, tvrdi da je “najmanje “zahvalna” i na neki način “najteža” za procjenu i vrednovanje”.

U uvodnoj besedi za katalog Četvrtog međunarodnog bijenala radova na papiru 2022. godine, još jednog glasovitog likovnog okupljanja u organizaciji Matičnog muzeja Kozare uz podršku Grada Prijedora, Gospodin Munjiza o pozivu procenitelja likovnih vrednosti kaže:

“Bavljenje ovim „nezahvalnim poslom” podrazumijeva poznavanje „likovnog jezika” kao što neko poznaje „jezik muzike” ili „jezik matematike”. Problem je što većina likovne publike „ne govori i ne razumije taj jezik”… Individualizam koji oduvijek kao osobina pripada umjetnosti i umjetnicima sada je postao još važniji kao znak raspoznavanja zbog pojave ogromnog broja umjetnika i praksi koje donose, a sa tom pojavom stiže i potreba poznavanja biografije autora, psihološko „profiliranje“, sve da bi se bolje „razumjelo i tumačilo” koristeći ta saznanja kao „dodatak“ onom podrazumijevajućem znanju „likovnog jezika”.”

Počastvovani smo činjenicom da je izložbu otvorio priznati mislilac koji rezonuje duboko a zaključke izražava lako.

Mnogo smo toga još doživeli, doznali, ili naslutili – što u kratkom tekstu nije moguće navesti. Velik je broj sitnih i krupnih dešavanja, svetlih i mračnih aspekata bivstvovanja koji raduju ili brinu stanovnike jednog grada, a koje putnik treba da otkrije samostalno. Svako ko želi da doživi jedan grad dužan je da uživo dodirne tanano tkanje tradicija i emocija, čime barem privremeno i sam postaje deo tog neponovljivog spleta sudbina.

Za P.U.L.S.E Jovan Pavlović

Tekstovi o slikarstvu na portalu P.U.L.S.E

  galerija, Jovan Pavlović, Prijedor, Slikarstvo