Star Wars – estetski aspekt filmova

Star Wars – estetski aspekt; prvi deo

ESTETSKI ASPEKT 1

POJEDINAČNA ANALIZA STAR WARS FILMOVA

Estetika je filosofska disciplina koja ispituje lepo u umetnosti, istražuje esencijalne preduslove i kriterijume umetničkog doživljavanja kao i smisao, značenje i suštinu umetničkog uopšte. Termin estetika u današnjem značenju prvi uvodi Baumgarten (1714-1762) u svom delu ”Aesthetica”. Budući imanentno filosofija estetika je filosofija u tolikoj meri da svaka estetika koja s pravom nosi svoje ime mora prvo odgovoriti i na fundamentalna filosofska ontološka i gnosološka pitanja da bi uopšte mogla raspravljati o bitnim problemima estetike. Kao i svaka druga samoupitna filosofska disciplina estetika se uvek iznova pita o svom vlastitom predmetu ne smatrajući rešenim čak ni temeljno pitanje definicije svoje oblasti. Predmet estetike je najčešće ili određeno umetničko delo ili subjektivnost umetnika a njen je zadatak da ga ona različitim metodama naknadno što egzaktnije analizira, opiše, objasni, protumači i shvati. Bilo da se oslanja na Maximilian Beckovu objektivističku teoriju (koja umetnički lepo pokušava svesti na prirodno lepo) ili subjektivističku teoriju Dietricha Kelera (po kojoj je lepota izraz odnosa nekog predmetnog svojstva prema pradoživljaju kao arhetipskoj konstanti ljudskog interpretiranja sveta) estetika je ograničena činjenicom da o umetnosti govori iz medijuma koji je umetnosti stran i neprimeren jer umetnost je stvaralaštvo, a estetičko znanje o umetnosti samo post festum kontemplacije o istom tom stvaralaštvu. U nastojanju da ovaj rascep između umetnosti i njenog ne-umetničkog tumačenja prebrodi stil ovog rada često se približava esejističkom mada nikad ne napušta strogo naučne okvire i baziranje na objektivnim činjenicama trudeći se da objektivno valorizuje sve aspekte Star Wars fenomena od inicijalnog advertajzinga i najdiverzibilnijih medijskih inkarnacija (obrađenih u narednom poglavlju) do tabelarnog prikaza njihove post-moderno omažne strukture dubljih psiholoških i teoloških poruka (koji slede) koje nosi sa sobom ovo, na prvi pogled banalno, ultra-popularno savremeno umetničko delo iz oblasti sedme umetnosti.

NOVA NADA NOVOG HOLLYWOODA

PRVI FILM IZ STAR WARS SERIJALA

EPISODE IV – A NEW HOPE (25. maj 1977)

Osnovni podaci o filmu:

Naslov: STAR WARS (aka Episode IV – A New Hope) / Godina proizvodnje: 1977.

Budžet: 11miliona $ / Zarada : 797 miliona $ Ukupan broj specijalnih efekata 365

Lokacije snimanja: Tunis, Gvatemala, Death Valley California i Elstree Studio London

Iako tradicionalno pozorište i moderne kompjuterske igre poseduju zavidan nivo sinkretičnosti, samo film poseduje mogućnost apsolutnog sinkretičkog komponovanja i obuhvatanja svih drugih umetničkih rodova i tako inkorporiravši ih u sebe postaje najomiljenija i najuverljivija od svih umetnosti čak i onda kada predstavlja izmišljene događaje i svetove. Već su braća Luis i Ogist Lumiere 1895. priredivši prvu bioskopsku projekciju zaprepastili parisku publiku u toj meri da je u panici istrčala iz sale u strahu da je ne pregazi lokomotiva sa platna. Slično “Ulazku voza u stanicu” (L’Arrivee D’Un Train En Gare) braće Lumiere film Star Wars George Lucasa (aka “New Hope”) predstavlja svojevrsni Zeitgeist i prekretnicu u istoriji kinematografije i medija uopšte. Novo orijentaciono svetlo (Lumiere = svetlost fran., Lucas od lux, lucis=svetlost lat.) na kraju tunela. Snimljen 1977. godine za svega 11 miliona $ “Star Wars” je bio prvi film koji je zaradio više od 100 miliona dolara za samo prva 3 meseca prikazivanja. Kada uporedimo rezultate ranijih filmskih hitova na blagajnama i zapazimo da je samo 7 filmova u periodu od 1956-1975 dostiglo zaradu od 50 miliona dolara razumećemo o kakvom je uspehu reč. Ovaj film nominovan je za 11 a osvojio 7 oskara. Od 1977. opčinjenost publike ovom svemirskom epopejom ne jenjava. U međuvremenu snimljeno je još pet nastavaka sa do sad ne zabeleženim uspehom (svi se nalaze medju 25. najgledanijih filmova svih vremena).

Budući da smo svedoci neverovatno dugovečnog uspeha Lucasove sage o zvezdanim ratovima koja je od 25. maja 1977. kad je prvi put prikazana postala najunosnija franšiza u Hollywoodu i prerasla u širom sveta obožavani serijal tako da je premijera najnovijeg nastavka SW serijala ”Revange Of The Sith” 19.maja 2005. oborila je Guinnessov rekord zarade za prvi vikend (sa 108,4 miliona $) a potom i prvu nedelju prikazivanja; u trenutku ovako triumfalnog zaokruženja čitave sage važno je podsetiti se šta je to prvi Star Wars film (a potom i njegove nastavke) učinilo izuzetno dragim narodnim masama širom naše planete.Kako sam autor serijala tvrdi da prevashodno pripada vizuelnom a ne verbalnom načinu kazivanja celuloidnih priča možemo konstatovati da je to zbog toga što nam njegov film ni jednog trenutka ne docira već nam pruža čistu sinematičku razbibrigu. Ali ovakvu razbibrigu nije ni približno lako napraviti. Za nju je potrebna jasna vizija autora i pomoć na stotine profesionalaca vičnih optičkom iluzionizmu. Kako je to davno primetio Orson Wells: -Piscu je potrebna olovka, slikaru četkica a filmskom stvaraocu čitava armija!- Podsetimo se stoga ko je to sve učestvovao na stvaranju prvog Star Wars filma i pokušajmo da kroz predstojeća poglavlja shvatimo šta je to ova odabrana ekipa uradila da unapredi doživljaj naše estetske recepcije filma…

Lucasov izbor filmske ekipe

Režija: George Lucas (do tada snimio dva dugometražna filma “THX-1138” i “American Graffiti”).

Producent: Gary Kurtz (pre toga bio producent Lucasovih “American Graffiti”)

Produkcioni dizajner: John Barry (radio na dizajnu Kubrickovog “Clockwork Orange”)

Direktor fotografije: Gilbert Taylor B.S.C (pre toga radio na Kubrickovom “Dr.Strangelove-u”, ”Hard Days Night-u” Beatlesa, “Repuslion-u” Polanskog i Hitchkokovom “Frenzy”)

Montaža: Paul Hirsch (montirao sve De Palmine filmove od “Hi, Mom!” do “Carrie”),

Richard Chew (montirao Coppolin “Conversation” i Formanov “One Flew Over The Cuckoos Nest”), Marcia Lucas – Lucasova supruga (radila kao montažer za Scorsesea “Taxi Driver”, ”New York New York”)

Specijalna šminka: Stuart Freeborn (radio antologijsku Dawn Of Man sekvencu za Kubrickovu “2001 : A Space Odissey”)

Specijalni vizuelni efekti: Rick Baker (“King Kong”iz 1976.), John Dykstra (“Silent Running” i psihodelične promo fotografije za grupu The Doors)

Muzika: John Williams (autor muzike za Hitchcokov film “Family Plot” i Spielbergov “Jaws”)

Specijalni zvučni efekti: Ben Burtt (ovo mu je bio prvi značajniji projekat)

Pripovedanje kastingom

Robet Zemeckis, režiser nekih od najznačajnih hollywoodskih ostvarenja u poslednje dve decenije govoreći o energiji i novim značenjima koje glumci unose u njima oživljeni scenario, tvrdi da je dobra režija ustvari dobar kasting. I filmski kritičari se po tom pitanju slažu: “Od samog naslova i trantekstualnih veza glumačke podele gledalac uspostavlja glavnu shematu o žanrovskoj pripadnosti”*[1]. Izbor glumaca (casting) od vitalnog je značaja za privlačenje publike da bi pogledala određen film. Retko koji se režiser može poput Hitchcocka pohvaliti da je sam za sebe brend zbog koga gledaoci u kolonama dolaze u bioskop neovisno od toga ko glumi u njegovim ostvarenjima. Ciljajući na određenog glumca režiser direktno određuje i svoju ciljnu publiku. Nije nimalo sve jedno da li će rolu preuzeti Marlon Brando ili Laurence Olivier pošto svako od njih sa sobom pored svog izgleda i karaktera u ulogu unosi i semiološki lanac svojih prethodnih uloga koji gledaocima služi kao najbolji orijentir na putu od jedne do druge bioskopske predstave. Zbog takvih, naizgled nevažnih a presudnih, stvari Brian DePalma je pretio producentima da će prekinuti sa režiranjem filma “Untouchables” ako ulogu Al Caponea dobije Bob Hoskins mesto Roberta DeNira. Po istom ključu da je u Michael Curtizovoj “Casablanci” mesto Humphry Bogartha glavnu ulogu tumačio Ronald Reagan kao što je prvobitno bilo planirano nesumljivo bi krajnji rezultat bio posve drugačiji film. Potpuno bi drugačije izgledali i “Star Warsi” da su u njima nosioci glavnih uloga bili Christopher Walken, Kurt Russel i Jodie Foster koji su ušli u najuži izbor za uloge Hana Soloa, Lukea i princeze Leie ali su odbijeni u korist troje tada manje poznatih glumaca.

Često izbegavajući da verbalno eksplicira motivaciju svojih junaka i ne dajući im vremena da glume već samo da johnwayneovski reaguju na događaje Lucas primenjuje trik korišćenja već izgrađene gledalačke slike o filmskom i privatnom životu angažovanih glumaca vešto ih utkavši u film. Slede konkretni primeri:

Obi-Wan Kenobia mudrog galaktičkog viteza tumači Sir Alec Guinness (Marko Aurelije u “Fall Of The Roman Empire”, Sigmund Freud u “Lovesick”, doajen Ealing komedija “Man In The White Suit”, ”Lavander Hill Mob”, “Ladykillers”, “Kind Hearts And Coronets” – u kome je igrao čak osam uloga, kao i istorijskih spektakala Davida Leana: “Great Expectations”, ”Oliver Twist”, “Lawrence Of Arabia”, ”Dr. Zhivago” i ”Bridge On The River Kwei” za koji je 1957. dobio oskara).

Glas Darth Vadera je James Earl Jones (upečatljivi glas crnog glumca Lucas je zapazio u Kubrickovom “Dr. Strangelove” u kome ovaj igra pilota koji nosi atomsku bombu, a Zvezda Smrti u “Star Wars-u” upravo predstavlja alegoriju za istu. Earl Jones nominovan 1970. za oskara za ulogu boksera u filmu Martina Ritta “Great White Hope” kasnije će svoj karakteristični glas pozajmiti Simbinom ocu u Disneyevom “Lion Kingu” i ostvariti izvrsnu ulogu negativca u John Milliusovom “Conanu” i Admirala CIA u trilogiji o Jack Ryanu).

Darth Vader: David Prowse (bodibilder koji je igrao Frankensteinovo čudoviste u “Frankenstein And The Monster From Hell” i telohranitelja starog pisca Mr. Alexandera u “Clockwork Orange”).

Grand Moff Tarkin : Peter Cushing (toliko dugo prisutan na filmu da u svom Cv-u ima i saradnju sa Laurelom i Hardyem na filmu “Chump At Oxford” iz 1940. i ulogu Osrica u Laurence Olivierovoj verziji “Hamleta” iz 1948. Svetsku slavu stekao kao protagonista većine legendarnih Hammerovih horora ulogama Dr.Frankensteina i Van Helsinga).

Princess Leia : Carrie Fisher (devetnaestogodišnja ćerka Debbie Reynolds glavne junakinje “Singing In The Rain” i pevača Eddie Fishera koji ju je ostavio kad je Carrie imala četiri godine da bi oženio Elizabeth Taylor. Do tada odigrala samo jednu ulogu u filmu “Shampoo” uputivši u njemu Warren Beattyu čuvenu rečenicu: -Wanna fuck?- Nakon Star Warsa napisala je autobiografski scenario za Mike Nicholsov “Postcard From The Edge”, pojavila se u sporednim ulogama u “Blues Brothersima”,“When Harry Met Sally” i “Austin Powersu” i TV seriji “Sex & City” igrajući samu sebe).

Han Solo: Harrison Ford (do tada igrao u Lucasovim “American Graffitima”, Coppolinom “Conversationu” i upravo snimio ulogu Colonel G. Lucasa u “Apocalypse Now” koji je Lucas odbio da režira i koji će Coppola dovršiti tek 1979. Nakon toga zadrzaće status super stara ponovo zahvaljujući Lucasu naslovnom ulogom u scenaristički njegovoj ”Indiana Jones” trilogiji koju će režirati Spielberg. Zapaženu ulogu ostvario je u Ridley Scottovom kultnom ostvarenju “Blade Runner”. Nominovan za oskara 1985. za “Witnessa” Peter Weira.).

Chewbacca : Peter Mayhew u to vreme drugi najviši čovek u Engleskoj (igrao Minotaura u “Sinbad And The Eye Of The Tiger”).

R2-D2 : Kenny Baker (još davne 1939. igrao s braćom Marx u “At the Circus”. Kasnije snimio sa David Lynchom “Elephant Mana” i Mike Hodgesom “Flash Gordona”).

C-3PO : Anthony Daniels (pozorišni glumac koji je u to vreme bio poznat po ulozi engleskog ambasadora u Tom Stopardovom komadu “Rozenkranc i Gildestern su mrtvi”).

Luke Skywalker: Mark Hamill (snimao soap opere za TV pre i pozajmljivao glasove za crtane filmove posle. U filmu “Jay And Silent Bob Strikes Back” Kevina Smitha parodirao je sopstveni lik iz Star Wars sage. Jedini film vredan pomena u kome je kasnije sudelovao bio je “Big Red One” Sama Fullera).

Jedinstveni početak filma

Najavna špica : 20^th Century Fox logo uz fanfare Alfreda Newmana iz 1954., Lucasfilm logo. Maglovita vremensko prostorna odrednica filmskog zbivanja: A long time ago in the galaxy far, far away…*[2] Ova prostorna i vremenska neodređenost samo doprinosi bajkovitosti. Uostalom šta bi više pojasnilo reći “Pre 170000 godina u Vordarijanskoj rubnoj galaksiji 850 kvadriliona svetlosnih godina dalekoj od Mlečnog puta”? Ništa, a samo bi se izgubilo na pričanju priče. Dovoljno je reći jednom davno negde daleko… Brend čitavog serijala STAR WARS logo – žuta slova na crnoj podlozi u kontrazumu plutaju kroz zvezdano nebo uz glavnu temu John Williamsa, podsećajući na žuti logo na zvezdanoj pozadini u špici TV serije “Star Trek” iz 1966. Umesto uobičajenog credit & cast lista dobijamo prolog u screen crawlu. Sledeći epsku tradiciju Kalevale, Ilijade i Odiseje Lucas nam sumira prethodan zaplet u kratkom tekstu koji se žutim slovima koja plutaju kroz svemir piramidalno odmotava odozdo na gore, u tradiciji Republic serijala direktno aludirajući na jedan od njih – “Flash Gordon Conquers The Universe”, da bi nakon toga mogao odmah da pređe na akciju. Prolog nam otkriva da je ovo četvrta od predviđenih šest epizoda. S obzirom da je ovakav postupak presedan u dotadašnjoj istoriji kinematografije nalazim za shodno da celokupan tekst prologa, koji je dodat na predlog Lucasovog prijatelja Briana De Palme, ovde navedem: Episode IV A New Hope.

It is a period of civil war. Rebel spaceships, striking from a hidden base, have won their first victory against the evil Galactic Empire. During the battle, Rebel spies managed to steal secret plans to the Empire’s ultimate weapon, the DEATH STAR, an armed space station with enough power to destroy an entire planet. Pursued by the Empire’s sinister agents, Princess Leia races home aboard her starship, custodian of the stolen plans that can save her people and restore freedom to the galaxy…* [3] Uvodni roll up prolog tzv. crawl bio je već dugo ne korišteno obeležje holivudskih filmova iz tridesetih godina. I najgledaniji film te ere “Prohujalo s vihorom” (Gone With the Wind) iz 1939. počinjao je upravo njime. Ako bi taj prolog uporedili s ovim iz Star Warsa mogli bi smo pronaći dosta sličnosti u bajkovitoj egzaltaciji događaja iz američkog građanskog rata (1861-65).

“Gone With The Wind” otpočinje sledećim klizećim tekstom: There was a land of Cavalier and Cotton Fields called The Old South…Here in this pretty world Gallantry took it’s last Bow. Here are last to be seen of Knights and their Ladies Fair of Masters and Slave… Look for it only in books for it is no more than dream remembered. Civilization Gone With the Wind…* [4]

Postmoderni kolaž prepoznatljivih filmskih kodova

Da bi uštedeo na pripovedanju i dobio više prostora za čistu akciju Lucas je u mimetičkom diskursu Star Wars-a upotrebio sve dostupne konvencionalne mitološke stereotipe posežuci za inspiracijom od svetog pisma do westerna, arturijanskih legendi i zen priča. I ne samo to Lucas je uspeo da u svom filmu maštovito reciklira neke od važnijih sineastičkih dela i prikaže ih u novom ruhu. Prva i osnovna inspiracija za njegovu avanturu, kako i sam priznaje, potiče iz Kurosawine “Skrivene tvrđave” (Kahuki Toride No San-Akunin 1958.), kao i ključni likovi : stari general, princeza i dve sluge iz čije perspektive pratimo avanturu. Sluge Takei i Matashichi kod Lucasa su zamenjene C-3POm i R2-D2om. Druga bitna inspiracija za čitav Star Wars serijal je Coppolina “Apocalypse Now”. Rečenica o prelasku kapetana Kurtza na tamnu stranu postala je ideološka referenca Lucasove opere, i ne samo to u poslednjem nastavku otkrićemo da je Darth Vader ispod maske isto tako ćelav kao i Kurtz a primitivni domoroci, u ovom slučaju ne Vijetnamci već medvedići Ewoksi, pobediće moćnu i tehnološki naprednu galaktičku imperiju.

Ništa manje paralela možemo povući i između Lucasove sage i Coppoline “Godfather” trilogije. Luke Skywalker prevazilazi porodičnu patologiju i pomaže svome ocu da se iskupi za prethodna nedela za razliku od Michael Corleonea koji joj podleže i postaje gori od svoga oca… I Vito Andolini (Don Corleone) i Anakin Skywalker (Darth Vader) imaju po devet godina kad nas prequeli vrate na početak njihove životne priče. Vito gonjen krvnom osvetom iz mestanca Corleone sa Sicilije beži u New York gde postaje vodeći gangsterski bos, slično Anakinu koji napušta pustinjski planet Tatooine i odlazi na Coruscant – planetu velegrad da postane najmoćniji Jedi. Vito se vraća na Siciliju i ubija Don Cicchoa da osveti svoju majku, a Anakin se vraća na Tatooine i osvećujući svoju majku ubija pustinjske ljude.

Lucas je na početku snimanja Star Warsa rekao da želi da napravi nešto između “Odiseje u svemiru” (2001: A Space Odissey) i “James Bonda”. Pogledajmo kako ovaj cross-over u filmu funkcioniše. Najimpozantniju elipsu u trajanju od nekoliko miliona godina iz “Odiseje” u kojoj u jednom trenutku vidimo preistorijskog majmuna Gleda-Mesec (Moon-Watcher) koji baca kosku u vis a u drugom svemirski brod, Lucas instantno derivira u majmuna Chewbaccu Wookie-a koji pilotira svemirskim brodom. Sledeća “pozajmica” iz “2001.” je način putovanja kroz hipersvemir svetlosnom brzinom koji svetlećim ispresecanim linijama aludira na Kubrickovu scenu Jupiter and Beyond. I sam glas negativca Darth Vadera deriviran je iz scene u kojoj zadihani David Bouman odšrafljuje memoriju HAL-9000 koji mu se obraća sve dubljim i dubljim glasom. Vader se u filmu oglašava upravo dubokim glasom isprekidanim otežalim disanjem kroz masku. Takođe je i rečenica “I got a bad feeling about this”*[5] koja se ponavlja u svim filmovima Star Wars serijala preuzeta iz scene “Odiseje u svemiru” u kojoj David Bouman i Frank Pool komentarišu grešku HAL-a 9000. Kao što vidimo Lucas se na više mesta poigrava s Kubrickom, ali Star Wars-i su ne samo Odiseja već i Ilijada u svemiru.

Pored “Odiseje u svemiru” Lucas je pred početak snimanja Star Warsa prikazao čitavoj svojoj produkcijskoj ekipi još tri filma čiji je vizuelni stil želeo da pronadje odjeka i u njegovom ostvarenju: Trumbullov “Silent Running”, Fellinijev “Satirycon” i Leoneov “Once Upon A Time In The West”.

Trijumf prirode nad mašinama u Star Warsu rezonira sa ekološkom space-age pričom “Silent Runninga” u kojoj botaničar pokušava da spase poslednje primerke zemaljske vegetacije od uništenja. Galaktička Imperija je izgleda trebala reflektovati dekadentno stanje Rimske Imperije za vreme Neronove vladavine prikazane u “Satiryconu” a postoji i izrazita sličnost u kostimima Satirycona i napadnoj šminki prequel trilogije. Iz Leoneovog westerna Lucas preuzima glavnu muzičku temu koju će uz minimalne varijacije preoblikovati u čuvenu Darth Vaderovu “Imperial March” koja će se pojaviti u kasnijim nastavcima.

Budući poklonik avangardnog filma Lucas je vizuelnu inspiraciju za svoju zvezdanu sagu crpeo i iz eksperimentalnih kratkometražnih ne narativnih filmova kanadskog režisera Arthura Lipsetta naročito njegovog ostvarenja “21-87” iz 1963. godine. Lipsett je spašavao u montaži odbačene kadrove iz raznih dokumentaraca i inkorporirao ih u svoje minijature vizuelne poezije. Lucas je Lipsettovom filmu odao poštu u Star Warsu brojem ćelije u kojoj je na Zvezdi smrti zatočena princeza Leia: 2187!

Još jedan kanadski režiser, Norman McLaren, bitno je uticao na Lucasa svojim eksperimentima u kojima je putem pixelacije animirao žive glumce u svom filmu “Neighbours” iz 1952. utrvši put za Lucasov pionirski rad na digitalizaciji filmskih efekata. McLaren je naime bio prvi koji je oblike koje je želeo da animira na platnu ucrtavao direktno na 35-tomilimetarsku traku grebući svelte linije po crnoj filmskoj traci. Na isti način je eksperimentisao i sa zvukom šarajući po tonskoj pisti optičkog tona trake.

Treći vizuelni eksperimentator koji je znatno uticao na Lucasa bio je režiser Jordan Beson sa svojim kaleidoskopskim prikazima zvezda snimanim iz planetarijuma u filmu “Allures” 1961.

Serijalu filmova o Jamesu Bondu, ponajviše “Goldfingeru” Lucas duguje postavljanje sata koji odbrojava minute do uništenja pobunjeničke baze od strane imperijalne Zvezde Smrti. U “Goldfingeru” Bond zaustavlja paklenu mašinu na 007 sekundi pre eksplozije dok u Star Wars-u Luke Skywalker uništava Zvezdu smrti u poslednjoj sekundi pre no što ova uništi pobunjeničku skrivenu tvrđavu. U “Goldfinger-u” možemo naći i junaka po imenu Solo kao i u Lucasovom filmu.

Lik Han Soloa nosi sa sobom sve prepoznatljive kaubojske kodove tipičnog junaka westerna i ne samo svojim ponašanjem već i odelom neodoljivo podseća na Kriss Kristofersonovog Billy The Kida u Sam Packinpahovom filmu iz 1973.

Uvodna scena u kojoj džinovski Star Destroyer progoni sićušni svemirski brod posveta je Spielbergovom prvencu “Duel” u kome čitav film ogromni kamion kroz bespuće progoni kola.

Ime ključnog svemirskog broda u serijalu Han Soloovog “Milenium Falkon” izuzetno podseća na naziv prvog John Hustonovog filma “Maltese Falcon” kao što i debeli Bogarthov poslodavac iz tog filma Sydney Greenstreet izuzetno podseća na Soloovog poslodavca mlohavog Jabba the Hutta. Nimalo slučajno glavna naznaka koju je Lucas dao Fordu prilikom izgradnje Soloovog lika bila je : “Make him like Bogarth.”

Besomučno mačevanje, samo Darth Vaderovo ime (Dart) (Ani) i koncept maske uopšte oslanja se na film o Dumasovim musketarima “The Mask Of D’Artanian”. Naravno i rečenica koja se moze čuti u svim delovima sage “May The 4S be with You” donekle evocira musketarski poklič “All 4 1 and 1 4 all!”.

Sam Darth Vaderov preteće crni kostim s maskom i plaštom inspirisan je kostimom koji nosi David Carradine u ulozi Frankensteina u Roger Cormanovom “Death Race 2000” iz 1975. dok Vaderov karakter najviše podseća na konfliktno nezrelog svemirskog brodolomnika sa natprirodnim moćima koji se smrtno zaljubljuje u članicu posade NCC Enterprisea Chaliea X-a junaka treće epizode originalnog “Star Trek” serijala iz 1966. za čiju moć njegov zli gospodar smežuranog zelenog lica kaže: -He will USE it ALWAYS-. Zahvaljujući ovoj rečenici iz starog “Star Trek” serijala fraze -USE The Force- i -The Force Will Be With You ALWAYS- postaće refrenski dijaloški pasaži novog “Star” serijala. Star Wars.

Takođe bitna inspiracija je i Wylerov “Ben Hur”. Lucas budući zaljubljenik u auto trke napravio je više puta u Star Wars serijalu aluziju na scenu trke kočijama, najočiglednije u pod-racing sekvenci “Episode I”. I to nije sve, Juda Ben Hur je istovremeno i kum Yodi i Benu Kenobiu. Pored Laurela i Hardya – Stanlija i Olija (modernih Don Kihota i Sancho Panse) koji u opštim crtama fizički i karakterno nadahnjuju dvojicu robota C-3PO i R2-D2 i “Wizard Of Oz” takođe predstavlja vidnu inspiraciju te je lako povući paralele između Limenog Drvoseče i C-3PO, Plašljivog Lava i Chewbacce, Dorothy-ne farme u Cansasu i Luke-ove na pustinjskoj planeti, lažnog čarobnjaka koji se krije iza mašine za pravljenje dima govoreći kroz megafon i Dartha Vadera koji se krije ispod maske i govori kroz nju… Lukeov okršaj sa pustinjskim plemenom vizuelno referira na Isusov susret sa gubavcima u “Jesus Christ Superstar” dok je završna scena proslave pobede u štabu pobunjenika parafraza Hitlerove procesije iz “Triumph Des Willens” Leni Riefenstal.

U svom omažu filmskoj industriji Lucas nije odoleo da ne napravi omaž i svom prvom filmu THX-1138. U “Američkim grafitima” John Millner je na kolima nosio registraciju THX-(1)138. U Star Wars serijalu ovaj broj se pominje nekoliko puta: u Episode IV Luke i Han preobučeni u Imperijalne jurišnike prebacuju Chewbaccu u blok 1138, u Episode V General Reickan šalje letelicu broj 11 u sector 38, dok u epizodama II i III svi Clonetrooperi na poleđini šlema nose natpis THX-1138. Razvivši, s naučnikom Tom Holmanom, tokom devedesetih najsavremeniji sistem za digitalni prenos filmskog zvuka Lucas će i njega nazvati THX pravdajući to skraćenicom od Tom Holman eXperiment.

Autfit i frizura princeze Leie preuzeti su direktno sa strip tabli “Prince Valiant-a” Harolda R. Fostera čiji je Lucas u vreme svojih ilustratorskih aspiracija bio veliki fan. Sličnu frizuru imale su neke od protagonistkinja John Boormanovog “Zardoza”(1972.) i Kraljica Frija na tablama Alex Raymondovog Flash Gordona 40-ih. Kao što i u stripskim epizodama “Princa Valianta” sve starijeg viteza okruglog stola Valianta u avanturama zamenjuje njegov sin Arn spasavajući mu život u više navrata tako i u Lucasovom filmskom serijalu jednog svemirskog viteza (Anakina Skywalkera) u avanturama adekvatno zamenjuje i na kraju spasava njegov sin (Luke).

Na ovom mestu prigodno je pomenuti da je Lucasovo temeljno vizualno oslanjanje na svet devete umetnosti i njegova rešenja potpuno logično pošto je strip bliži filmu nego bilo kom drugom umetničkom izrazu ne samo zbog toga što su braća Lumiere u podrumu Pariške “Velike kafane” prikazali svoje pokretne slike iste 1895. godine kada se na stranicama “New York Worlda” osvano prvi strip u istoriji “Yellow Kid” Richarda F. Outcaulta već i zbog toga što su i strip i film od svog nastanka težili istom cilju “stvaranju jednog dijalektičkog kretanja, bilo putem optičke iluzije (film) bilo kinetskom sugestijom (strip)”*[6] Lucasovo poznavanje umetnosti, koje je vešto demonstrirao u svom prvom filmu “THX 1138” izabravši za lice sintetičkog božanstva OM-a Hristov portret svog imenjaka renesansnog slikara Lucasa Cranacha (1472-1553), reflektuje se i u Star Warsu po tome što Imperijalni jurišnici – Stormtrooperi nose kacige po uzoru na ekstravagantne dimnjake Antonia Gaudia.

Lucas je inspiraciju crpeo ne samo iz umetnosti već i iz svoje biografije, tako za ime glavnog junaka Luke Skywalkera samo je skratio svoje prezime u Luke što mu je bio i nadimak u školi. I imena robota Lucas je umontirao u film iz svog svakodnevnog života : C 3PO je poštanski broj mesta u kom je živeo (skraćenica od California 3 Post Office) a R2-D2 namotaj rolne filma s snimljenim dijalogom – Reel 2 – Dialog 2! Čak je i Obi-Wana jednog od ključnih likova sage nazvao po prvom modelu Oberheimovog sintisajzera OB1!

Narativni aspekt

Sam scenario Star Warsa predstavlja svedenu mitološku priču o herojevom sazrevanju kroz borbu dobra i zla oko njega i u njemu samom Lucas ne samo što je inspiraciju potrazio u antičkim mitovima i tragedijama, legendama o kralju Arturu, bajkama braće Grimm i Andersena, Bibliji i zen pričama već je u svom destilovanju mitskih arhetipa potražio i stručnu pomoć dvojice eminentnih teoretičara: Bruna Betelheima (1903-1990) i Joseph Campbella (1904-1987).

Bruno Betelheim u svojoj knjizi “Značenje bajki” (izdatoj dve godine pre prvih Star Warsa) otkriva da je razlika između mita i bajke upravo u njihovim različitim (pesimističnim i optimističnim) završetcima – tragičnom kod mita i (najčešće) srećnom kod bajke. Bajke po njemu na našem svesnom, predsvesnom i nesvesnom nivou pružaju preko potrebno olakšanje od svih pritisaka i obećanje u srećno rešenje svakog nastalog problema. Mitovi, međutim, delujući na iste instance donose katarzu kroz žaljenje za nemilom sudbinom glavnog junaka. Prema ovakvoj njegovoj podeli prva Star Wars trilogija, sa Luke Skywalkerom kao glavnim junakom, odaje happyendični utisak bajke dok upotpunjena prequel trilogijom s Darth Vaderom kao centralnim likom i pričom o njegovom usponu i padu dobija tragični patos mita.

Joseph Campbellova knjiga “Heroj sa hiljadu lica” iz 1949. izvršila je ključni uticaj na Lucasa. U njoj Campbell izlaže tezu o monomitu – mitologiji kao zajedničkom spremištu kolektivnog nesvesnog koja počiva na univerzalnoj shemi – matrici svih narativa*[7] koja se ponavlja u ključnim momentima svakog mita svakog naroda od nastanka čovečanstva pa do danas, njegova teza je da upavo mit sadrži ono ontološki ključno neiskazivo u samom korenu svakog kazivanja – biopsihičku energiju koja prethodi svim simboličkim reprezentacijama. Mit sa svojom odgojnom tendencijom prenošenja osnovnih moralnih kodova društva iz koga izvire na sledeće pokoljenje (poželjnim načinima rešavanja univerzalnih problema) pojavljuje se u vidu psihofiziološke personifikacije svakog pojedinca i projekcija njegove posebnosti sve do samih izvora svesnog. Mitski junaci tako postaju simbolični transformatori energije psihičkog događanja i duševnog doživljavanja čoveka predstavljajući kvintesenciju ličnog univerzuma pojedinca.

Oslanjajući se na Campbella i opštu saglasnost da mitovi i bajke govore jezikom simbola da bi nas iz dubine ida podučili poželjnim idealima ega, Lucas je u svojoj modernoj svemirskoj mitologiji koristio sve raspoložive arhetipske likove: Heroj, Učitelj, Zlikovac, Pomoćnik, Princeza, Zmaj… Osnovna odlika arhetipa po Jungu je numinoznost – vrsta emocionalnog naboja koji se uvek prenosi na svest kada se pojavi neka arhetipska slika ili situacija te nikada ne ostavlja recipijenta ravnodušnim. Istorijski posmatrano sam termin arhetip (grč. άρχαίος,”star, drevan, izvoran” i τόπος “oblik”) ulazi u upotrebu sa pojavom Aurelije Augustinovih (354-430) interpretacija Platonove teorije. Platonova (427-347) hijerarhizacija sveta ideja zasniva mogućnost diferenciranja arhetipa od ektipa tj. praoblika, praslike od njenog empirijskog oblika. Augustinov termin arhetipa koristi i Emanuel Kant (1724-1804) povlačeći razliku između božjeg i ljudskog opažaja – demijurgovog arhetipskog uma (intellectus archetipus) i iz njega izvedenog uma (intelectus ectypus). Antičku ideju arhetipa nakon toga u XIX veku varira i romantičarski pokret. Ernst Bloch (1885-1977) u “Experimentum mundi” slično Jungu tvrdi da je moguća neprestana produkcija arhetipova i arhetipskih situacija koji poseduju zajednički imenitelj sa mitom i mitskim načinom mišljenja. Važno je istaći da je Lucas u svom serijalu koristio ne samo arhetipske likove već i arhetipske situacije u skladu sa teorijom Vladimira Proppa (1895-1970). Propp tvrdi da postoje svega 32 moguća zapleta na junakovom putu koja se u bilo kojoj priči mogu dogoditi.

Ovi klasični modeli osveženi su savremenijim uticajima John Ronald Rauel Tolkiena (1892-1973) “Gospodar Prstenova”, Edrgar Rice Boroughsa “Marsovske avanture Johna Cartera”, Frank Herberta “Dune”, Carlosa Castanede “Tales Of Power” i klišeiziranim palp i strip verzijama kosmičkih avantura na čelu sa Nowlanovim “Buck Rogersom” i Raymondovim “Flash Gordonom” koji je tokom četrdesetih pretočen u izuzetno gledanu TV seriju.

Lucasova zamisao je bila da re-kreira ovu seriju o Flash Gordonu ali ne onakvu kakva je zaista bila već kako ju je se on sećao iz detinjstva – začinjenu specijalnim efektima dečije imaginacije. Zanimljivo je napomenuti da je Lucasova prvobitna namera ustvari bila samo da snimi rimejk “Flash Gordona” ali je u tome bio sprečen jer je prava za snimanje filma o Flashu svojevremeno otkupio Dino DeLaurentis, za svog prijatelja Federica Fellinija koji je izrazio želju da ga jednog dana sam režira, i nije hteo da ih ustupi za skromnu svotu koju mu je Lucas u to vreme mogao ponuditi. Umesto savremene priče o Flashu Gordonu fudbaleru sa zemlje koji u kapsuli Dr. Zarkova stiže sa svojom večitom verenicom Dale Arden na planetu Mongo da spasi svet od zlog Imperatora Minga i u tome na kraju uspeva, Lucas je počeo da piše o sličnoj svemirskoj avanturi u 23. veku da bi se u toku rada predomislio i dešavanje smestio: Jednom davno u jednoj dalekoj, dalekoj galaksiji… U početku je njegov scenario nosio naziv “Story Of Mace Windu” a potom dosta dugo “Adventures Of Luke Starkiller Episode I Of Star Wars”. Međutim, masovno asocijativno povezivanje prezimena Starkiller sa nemilim događajima u vezi Charesa Mensona i ubistva mlade zvezde Sharon Teight koja su eskalirala u neprestano zapitkivanje o tome da li to znači da Lucas snima film o serijskom ubici, navelo ga je da Starkiller promeni u bezazlenije Skywalker. U poslednjim draftovima scenario je nosio naziv “The Star Wars” da bi na kraju kad je “The” postalo suvišno za logo u nazivu ostalo samo “Star Wars”.

Koristeći oprobano efektan metod postepenog uvođenja junaka u kadar (nalik na Milton Caniffovo u prvim tablama stripa “Steve Cannyon” ili Terence Youngovo predstavljanje James Bonda u “Dr.No-u”) Lucas nam prvo pominje princezu Leiu u tekstu prologa, zatim pri napadu Imperije C-3PO kaže R2-D2 : -There’s no escape to the Princess this time!-*[8], onda nešto kasnije vidimo samo princezinu ruku kako sakriva vitalne informacije za savez pobunjenika u memoriju R2-D2, potom je vidimo u srednjem planu u kukuljici i tek na kraju njeno lice u krupnom planu.

Slično je ponovljeno i sa Obi Wanom. Prvo Luke, njegov stric, Leia i droidi pričaju o njemu, zatim čujemo njegov borbeni poklič kojim rasteruje pustinjske ljude, onda prilazi pod kukuljicom kroz pustaru u totalu, vidimo ga u amerikenu iz profila i tek na kraju lice u krupnom planu u trenutku kad skida kapuljaču.

Za razliku od njih dvoje Han Solo se sam predstavlja imenom i prezimenom (kako junacima filma tako i nama) u prvom kadru u kom se pojavljuje u svemirskoj kantini.

Sledeći Christian Metzovu skicu tabele velike sintagmatske filmske slike u “Jeziku i kinematografskom medijumu” str 134 (u kome on pokušava da nam objasni pojedinačni filmski kod) otkrivamo da slika u filmu može biti razvrstana u 8 sintagmi. Jedna od njih naizmenična ili alternativna sintagma poznata je u teoriji filma pod nazivom “paralelna montaža”. Međusobno povezani paralelnim radnjama junaci filma istovremeno su članovi i (zasebnih niti pojedinačnih ličnih priča) sintagme i paradigme (celokupnog tkanja filma). Lucas koristi upravo ovaj model pričanja priče te tako u “Star Wars”-u nismo uključeni kao sveznajuci gledalac već selektivno pratimo 8 pojedinačnih likova od koji se 6 susreću razdvajaju i ponovo susreću na kraju filma. Ovaj broj nije nimalo slučajan jer je radnja Lucasovih Star Warsa strogo podređena aktantskom modelu Proppove “Morfologije bajki” (1928.) Vladimir Propp pod aktantima podrazumeva “dejstvujuća lica” – lat. dramatis personae (“aktanti su invarijante teksta, odnosno stalni i nepromenjivi elementi dubinske strukture teksta koji se u površinskoj strukturi javljaju kao konkretni i pojedinačni akteri”*[9]) Svaki aktant ima svoju oblast delovanja i sve one su bitno povezane sa junakom. Zlodej progoni junaka, darodavac junaku daje čudesno pomagalo (lightsaber), pomoćnik premešta junaka u prostoru (hyperspace) spasavajući ga od progona, careva kći (princeza) je istodobno i traženo lice i postavljačica teških zadataka koje junak mora da ispuni (uništenje Zvezde Smrti)

Propp razlikuje ukupno sedam aktantskih modela (u Star Warsu taj broj naizgled beži za jedan ali je to iz prostog razloga što kako Lucas sam tvrdi R2-D2 i C-3PO nisu dve realne već jedna metonimijska ličnost, a shodno tome možemo i Chewbaccu posmatrati kao Han Soloov idovski alter ego)*[10]. Aktanti stupajući u različite odnose sa junakom grade arhetipske situacije. Evo kako bi izgledao Proppov sintaksički strukturirani model primenjen na prvu Lucasovu trilogiju:

Aktanti:

škodljivac, zlodej – Darth Vader
darodavac – Obi Wan Ben Kenobi
pomoćnik – Han Solo (+ Chewbacca)
careva kći, traženo lice – Pricess Leia Organa
pošiljalac, glasnik – R2-D2 (+ C-3PO)
junak, heroj – Luke Skywalker
lažni junak, izdajica – Lando Calrissian

I evo kako to izgleda u filmu: Prvo pratimo robote C-3PO i R2-D2 (najveći deo filma je prikazan iz njihove perspektive). Zatim od trenutka kad upoznaju prinezu Leiu, Luke Skywalkera, Obi-Wana, Han Soloa i Chewbaccu pratimo i šta se dešava sa svakim od njih pojedinačno u trenutcima kad se odvoje od grupe. Pored ovo sedmoro veličanstvenih pozitivaca pratimo i šta se dešava sa glavnim negativcem Darth Vaderom koji na kraju filma izmiče njihovoj pravednoj osveti da bi u seqelima i prequelima bio promovisan u centralnu ličnost zvezdane sage čiji uspon, pad i iskupljenje pratimo kroz svih šest do sad snimljenih epizoda. Vader je u begstvu, Obi-Wan se žrtvovao da spasi novu generaciju a preostalih šestoro junaka se u poslednjoj sceni fima (victory celebration) klanjaju kao u pozorištu i okreću ka nama podrazumevajući nas i uključujući u priču kao učesnike posmatranjem. Ova shema ponovljena je i u druga dva nastavka s tim što je zasebni tok osme priče pratio Lando Calrissiana mesto duha nastradalog Obija…

U prequelima takođe pratimo preplitanje osam (7+1) životnih priča Anakina, Amidale, C-3PO & R2-D2, Obi Wana, Mace Windua, Palpatinea, (u prvoj epizodi Qui-Gona i u naredne dve nakon njegove smrti) Yode.. U prequelima junak je proppovski povezan venčanjem sa glavnom junakinjom što u originalnoj trilogiji izostaje zbog njihovog bliskog srodstva Upravo oslanjaje na ovaj svima blizak klasični pripovedački model i ravnomerno raspoređivanje pažnje na različite likove čini Star Wars jednim od zabavnijih sineastičkih tekstova za čitanje. Avantura se može pratiti ne samo iz vizure junaka – Lukea Skywalkera već i drugih aktanata – Hana Soloa, Obi Wana, droida, škodljivaca -DarthVadera, Imperatora, i njihovih varijacija – Boba Fetta, Jabba The Hutta… Tako da često možete sresti Star Wars fanove kojima uopšte nisu zanimljive avanture samog mlađeg Skywalkera a i dalje uživaju u sagi…

Umetnost više nego išta drugo izdvaja ideju iz slučajnih elemenata stvarnosti. Svakodnevni život čoveka sličan je vodi u ribnjaku dok u epu i tragediji odabrani karakteri bivaju stavljeni u okolnosti u kojima se ispoljavaju i razvijaju sva njihova svojstva poput vode u vodopadu koja se ključa peni i nad sobom na kraju formira dugu…

Sukob izmedju čoveka i mašine u kosmičkim razmerama i unutar samog lika Dartha Vadera pogodan je okvir za transponovanje antičke tragedije u moderno doba. Kako čovek ne može postati Bog a mašina ne može postati čovek, tako i Darth Vader kao polu bog koji je postao polu mašina, ostaje samo tragična protivrečnost koja pati.

Lucasovu hexalogiju krase svih šest delova karakterističnih za antičku tragediju: priča (mitološka), karakteri (arhetipski), govor (eklektički pop post moderan), misli (zen fortune cookie budizam za početnike), scenski aparat (virtualni univerzum ILM-ovih specijalnih efekata) i muzička kompozicija (sveprožimajuća simfonijska poema John Williamsa). Tu su i sasvim očigledni : Prolog, episodija, eksoda i horska pesma… Star Wars se najdublje bazira na osnovnim mehanizmima postavljenim u antičkoj tragediji, vitalnim silama seksualnosti i agresije i primarnim emocijama straha, ljubavi i mržnje.

Kao što je “Ulazak voza u stanicu” braće Lumiere izazvao osećaje bliže katarzi nego sve pozorišne predstave zajedno dokazavši da je film najsuperiornija mimetička umetnost tako i Lucasova moderna tragedija donosi dubinsku katarzu sasvim neočekivanu za ovu vrstu pop-corn filma. Pozorište je mesto održavanja ceremonije gde su posetioci srođeni sa galerijom određenog reda koja manifestuje postojeću društvenu hijerarhiju. U bioskop kao u hram za vreme dionizijske svečanosti publika dolazi u gomilama bez ikakve etikecije i za vreme predstave može pričati, dobacivati, ustati i otići, jesti ili voditi ljubav a da pri tom ni na koji način ne remeti izvedbu što bi u pozorištu bilo teško izvodljivo. Ova opuštena polu-privatna atmosfera doprinosi udobnijem pozicioniranju gledalaca u imaginarni odnos spram projektovanih slika na platnu i lakše ga ušiva u teksturu priče. Nalik na participiranje u svetovnoj misi… Kao u starozavetnoj knjizi postanja*[11] u bioskopskoj dvorani iz Mraka se rađa Svetlost koja konstituiše posve novu realnost. U igri i borbi raznobojnih senki koje na najrazličitije načine osciliraju između svetla i tame (kao u borbi između Svetle i Tamne strane Sile u Star Warsu) nastaju i nestaju čitavi svetovi.

prethodni nastavak

Za P.U.L.S.E Mladen Kalpić

[1] *Nevena Daković “Melodrama nije žanr” strana 176. Beograd 1994

[2] *Jednom davno u jednoj dalekoj, dalekoj galaksiji.

[3] *Epizoda IV, Nova Nada, Doba je građanskog rata. Pobunjenički brodovi napadajući iz skrivenih baza izvojevali su svoju prvu pobedu nad zlom galaktičkom Imperijom. Tokom bitke pobunjenički špijuni uspeli su da ukradu tajne planove najstrašnijeg Imperijalnog oružja Zvezde Smrti borbene svemirske stanice sa razornom snagom kojom može da uništi čitave planete. Gonjena imperijalnim agentima Princeza Leja hita kući svemirskim brodom na kome krije ukradene planove koji mogu spasiti njen narod i vratiti slobodu u galaksiju…

[4] *Bejaše zemlja kavaljera i pamučnih polja znana pod imenom Stari Jug. Tu u ovom bajnom svetu lepi maniri su načinili svoj poslednji naklon. Ovde su poslednji put viđeni Vitezovi i njihove Vrle Gospe, Gospodari i Robovi… Danas ih možete susresti samo u knjigama jer nisu više ništa do zapamćenog sna. Civilizacija prohujala s vihorom….

[5] * “Imam loš predosećaj u vezi ovoga”

[6] *Maurice Horn u “Strip Poreklo i značaj” Svetozara Tomića strana 15 Novi Sad 1985.

[7]* Tako i narodi koji međusobno nisu bili ni u kakvom kontaktu imaju slične ili gotovo identične mitove, na primer i Stari Grci i Američki Indijanci imaju mit o krađi vatre od bogova i poklanjanju njene tajne ljudima, u prvom slučaju bogovima vatru krade Prometej a u drugom kojot…

[8]* -Ovoga puta se Princeza neće izvući!-

[9] *Vujanović Ana magistarski“Poststrukturalisticka materijalistička teorija izvođačkih umetnosti”Beograd 2002.str66

[10] * Slično droidima C-3PO i R2-D2 u Star Warsu i svaki od braće Marx u svojim filmovima (A Night At The Opera 1935, A Day At The Races 1937…) prema filosofu i psihoanalitičaru filma Slavoju Žižeku označava po jednu od ovih instanci: hipomanični i brbljivi Grucho – superego, staloženi Chico – ego i infantilni i mutavi Harpo – id. ”The Pervert Guide To Cinema”DVD 2005.

[11] *”2. A zemlja bješe bez obličja i pusta, i bješe tama nad bezdanom: i duh Božji dizaše se nad vodom.

I reče Bog: neka bude svjetlost. I bi svjetlost.

I vidje Bog svjetlost da je dobra; I rastavi Bog svjetlost od tame.”

Prva knjiga Mojsijeva koja se zove postanje str1 Biblija ili Sveto pismo staroga i novoga zavjeta Beograd 1984