Ružičasti fluidi iz naslova su alternativno ime za legendarnu rok grupu Pink Flojd. Njihova zagonetna muzika za moje odrastanje bila je jedan od važnih putokaza. U ovom omažu njima prepliću se sjećanja na mladost obilježenu živopisnom kulturom države Južnih Slovena i zrelo rasuđivanje odraslog čovjeka kome je domovina Ružičastih fluida, Engleska, prije tridesetak godina postala usvojena domovina.

Prva reminiscencija: Mistično selo Grančester

Selo Grančester je smješteno na južnoj strani grada Kembridža. Radeći na univerzitetu u Kembridžu ranih devedesetih godina minulog vijeka, u laboratoriji koju je vodio eminentni stručnjak za genetiku raka, Ser Brus Ponder, imao sam priliku da upoznam grad, njegovu gotovo mitsku istoriju koja seže od Isaka Njutna i dalje u prošlost, pa do Stivena Hokinga i anonimnih modernih nobelovaca, ali i da istražim ruralnu okolinu u kojoj se krije misteriozno selo Grančester.

U isto vrijeme popunjavao sam “praznine” u znanju rokenrola i njegove poezije. Na raspolaganju sam, dolaskom u Englesku, imao daleko više materijala nego što su oskudne mogućnosti južnoslovenskog kulturnog prostora mogle da pruže zainteresovanom amateru u formi rok časopisa Džuboks, rijetkih prevoda knjiga o rokenrolu i konačno, šarolikih narativa koje su bolje obaviješteni novinari plasirali u kultnim radijskim emisijama. Istražujući, saznao sam da su korjeni poezije Ružičastih fluida upravo u selu Grančester. Tri člana Fluida, Sid Baret, Dejvid Gilmor i Rodžer Voters, su odrasli u Kembridžu, tu se upoznali i završili srednju školu, da bi ovo poznanstvo poslije niza pokušaja rezultiralo osnivanjem Pink Flojda krajem 1965 godine, dok su studirali u Londonu.

Dječački dani Votersa i Gilmora su obilježeni ljetnjim kupanjima u riječici Kem, koja krivudajući od Kembridža (kome čini jednu polovinu imena) prolazi kroz Grančester. Dječaci su istraživali i lokalnu floru i faunu u zaštićenom prirodnom rezervatu poznatom po imenu grančesterski bazen. Grančester je svojom idilom i neobjašnjivom mistikom oduvijek privlačio pjesnike. Od Lorda Bajrona kada je bio student na Kembridžu, preko romantičara Ruperta Bruka, koga je veliki irski pjesnik Wilijam Batler Jejts progalsio najljepšim mladićem u Engleskoj, pa do moderne američke pjesnikinje Silvije Plat i njene pjesme Akvareli grančesterskih brežuljaka. Čuveni kafe Voćnjak ima kultni status u Grančesteru. U predivni jabukov voćnjak navraćali su Virdžinija Vulf, Ludvig Vitgenštajn, Bertrand Rasel i mnoge druge poznate ličnosti, da popiju popodnevni čaj i uživaju u mistici Grančestera.

Čim sam našao malo slobodnog vremena, po lokalnim bibliotekama sam počeo da pozajmljujem sve one ploče (sada već diskove) koje nisam imao priliku da čujem u staroj domovini. (Zagrebački Jugoton koji je kod nas objavljivao ploče Pink Flojda, zanemario je u potpunosti njihov rani materijal.) Jedan uslužni bibliotekar, očigledno poznavalac Fluida, je videći šta pozajmljujem preporučio i par knjiga. Duboko sam mu zahvalan jer su knjige pomogle da otkrijem vezu između Votersove poezije i sela Grančester.

Prvi album koji sam poželio da čujem je bio Ummagumma. Kao tinejdžer razbijao sam glavu oko značenja naslova. Uzaludno sam u rječnicima engleskog pokušavao da pronađem neki koristan trag. Čak i danas ako prebirate po velikim rječnicima kakav je Oksfordski referentni rječnik nećete naći ništa. Naivno sam pretpostavljao da se radi o nekom futurističkom pojmu, ili možda čak nekoj astronomskoj odrednici. Kad sam saznao stavrno značenje grohotom sam se nasmijao i zaključio da je subkultura mladosti slična u cijelom svijetu. Ummagumma je u slengu omladine Kembridža šezdesetih godina bila odrednica za seks. Jedan od tehničara Fluida je govorio: “Idem kući na porciju ummagumma”. Iz studentskih dana provedenih u sarajevskim Nedžarićima dobro se sjećam lokalnog ekvivalenta ummagumme: “krečenje sobe”. Ako kolegi sa kojim dijelite sobu u posjetu dolazi djevojka, kulturno napustite sobu da zaljubljenom paru date privatnost. Kolega će uzvratiti kada dođe vaša djevojka. Onda se obično ode u goste u druge sobe pod izgovorom da se vaša soba “kreči”.

Slušajući Ummagumma, dupli album čija je prva ploča koncertni materijal snimljen u klubovima Birmingema i Mančestera, a druga kolaž solo kreacija svakog člana benda, konačno dolazim do čarobne pjesme Rodžera Votersa Grantchester meadows (Brežuljci Grančestera). Zvuci prirode, dvije akustične gitare, Votersov glas praćen periodično Gilmorovim, i klavijature Rika Rajta, jedva čujne tek na kraju pjesme. Moj prvi utisak: kao da se ne radi o Pink Flojdu. Ali, pjesma plijeni jednostavnošću, dopadljivom melodijom i, iznad svega, tekstom.

U tridesetak stihova Voters je smjestio, ni manje ni više, nego poetsku verziju filozofije prirode. Biljke i životinje nečujno razgovaraju sa rječicom Kem. Njihovi raznovrsni jezici se ukrštaju bez potrebe za prevodiocem. Smrt i život su jedinstvo suprotnosti, slično kineskom simbolu komplementarnosti, Tao. Nazire se jedinstvo kosmosa i planetarne biosfere. Voters ove postulate filozofije prirode saopštava suptilnim jezikom koji razotkriva originalnog pjesnika. Riječica Kem teče gromoglasno se smijući. Smije se zato što je zelena, a zelenilo dolazi od života koji se krije u njenom toku: biljke, plankton, ribe, bakterije. Kem je živa rijeka. Njen smijeh je život sadržan u njoj. Njena voda puna života se kreće prema svome uviru, nekome moru, i tako stvara zeleni krvotok planetarne biosfere koji je cikličan i nema kraja. Planeta = život. Kao da slušate Heraklita.

Za Votersa sunce ne grije i ne isijava svoje zrake svjetlosti na običan način. Ono je paradoks prirode: ljetna zima koja šalje tople “zlatne pahulje” na zemlju. Vjerovatno je za Votersa snijeg umrla toplota sunca, proizvod termodinamičke ravnoteže ili smrti, a zima, iako to Voters ne kaže direktno, drugačija inkarnacija sunca i vode kao dva izvora života. U ovoj komplementarnosti ljeto je rađanje, a zima umiranje. Smrt je sastavni dio života.

U pjesmi nema ljudi osim naratora. Voters pjesmu o brežuljcima Grančestera pjeva iz svoje skromne studentske sobe, smještene u velegradskoj džungli Londona, divljem i poludjelom ljudskom svijetu koji je sušta suprotnost suptilnosti prirode. Lijek protiv toksičnosti ljudskog svijeta su zvuci Grančestera. Uspomene kupačkog poslijepodneva koje oplemenjuju njegovu gradsku sobu. Daju joj mističnu zaštitu, neku vrstu nevidljivog prirodnog zida koji štiti Votersovu mladićku ranjivost. I ne samo mladićku. Ranjivost je prisutnu u svakome od nas. Voters će ideju ranjivosti i nevidljivog zida zaštite razraditi na albumu The Wall, u kontekstu našeg poimanja ludila (vidjeti treću reminiscenceiju).

Poslije čitanja Brežuljaka Grančestera shvatio sam da je poetsko-filozofski pokretač umjetnosti Pink Flojda, Rodžer Voters. Muzička i scenska strana je u rukama svih članova, Dejvida Gilmora, Rika Rajta (jedinog muzički obrazovanog člana), Nika Mejsona i samog Votersa. Ali ono što motiviše zajednički kreativni nagon Fluida je mentalno stanje njihovog šizofrenog druga iz ranih dana benda, Sida Bareta. Kako objasniti ludilo, pojedinačno ili civilizacijsko? To je prvenstveno zadatak Votersove poezije koja će kulminirati jednim od najznačajnijih albuma u istoriji rok muzike, The Dark Side of the Moon (vidjeti drugu reminiscenciju), i nešto kasnije filozofskom poemom The Wall (vidjeti treću reminiscenciju).

Nekoliko godina poslije, iz lokalnih novina Hronika Kembridža, saznajem da Grančester ima najveću koncentraciju nobelovaca na svijetu. Radi se o penzionisanim profesorima sa Kembridža za koje je bajkoliki Grančester idealni penzionerski dom. Paradoksalno, profesori nobelovci zloupotrebljavaju prirodni šarm Grančestera i njegovo gostoprimstvo tako što u svojim laboratorijama prirodu tretiraju kao mašinu. Moraju. To je uslov za Nobelove nagrade. Moderna mehanička nauka ne podnosi Votersovu poetsku viziju mističnog sela. Grančester modernih nobelovaca i Votersov Grančester su dijametralno suprotni. Nobelovci nastupaju sa pozicija moći. Iza njih stoji naučno-tehnološki korporativni kapital koji na prirodu gleda kao na teritoriju koju treba osvojiti i pokoriti volji kapitala. Votersova pozicija je ranjivost pojedinca. Lijek za ranjivost se može naći samo u filozofiji prirode, a nikako u nasilju industrijske tehnonauke. Za Votersa je pokoravanje prirode volji kapitala jednako kolektivnom ludilu (vidjeti drugu i treću reminiscenciju).

Svaka čast nobelovcima, ali za mene nema dileme. Voters je kroz šarmantnu pjesmicu Grantchester meadows dao čovječniju, topliju i dublju sliku prirode, od one vještačke, plitke i mehanizovane profesionalnih prirodnjaka sa Kembridža, koji se utrkuju za dio bezdušne korporativne torte.

Druga reminiscencija: Tamna strana mjeseca

Na Fluide sam poslije epizode iz Kembridža i Grančestera skoro potpuno zaboravio. Interes za poeziju rokenrola je u sljedeće dvije i po decenije zamijenjen ozbiljnijim temama. Genetika, naličje tehno-naučnog progresa, priroda modernog kapitalizma, sumanuto uništavanje flore i faune kojim uskraćujemo budućnost vlastitoj djeci i unucima, industrijska nauka nezainteresovana za istinsko razumijevanje prirode. A onda, neočekivano, prije nekoliko godina, Fluidi ponovo uplovljavaju u moj svijet posredstvom jednog od najviših “sveštenika” moderne tehnonauke, američkog astrofizičara Nila Degrasa Tajsona.

U intervjuu magazinu Holivud reporter, koji je imao veliki publicitet, Tajson se požalio sagovornici da su njegov posao edukatora i popularizatora astrofizičkih tema, i moderne nauke uopšte, značajno poremetili Fluidi njihovim kultnim albumom The Dark Side of the Moon. Tajson zamjera Fluidima na izrazu “tamna strana mjeseca”. Po njemu, Fluidi ne poznaju astrofiziku jer misle da je strana Mjeseca koja se ne može vidjeti sa Zemlje uvijek u tami.

Astrofizički, Tajson je u pravu. Bez obzira gdje se nalazimo na planeti Zemlji, vidimo samo jednu stranu Mjeseca. Ovaj fenomen astrofizičari zovu “sinhrona rotacija”. Period rotacije mjeseca oko svoje ose je isti kao i period njegovog okretanja oko Zemlje. U tom procesu samo jedna hemisfera Mjeseca uvijek ostaje okrenuta prema Zemlji. Astrofizičari su ustanovili da se ovo dešava zato što veće astronomsko tijelo (Zemlja) ispoljava jače gravitaciono privlačenje na manje tijelo (Mjesec) i tako ga, kao magnet, okreće prema sebi i permanentno održava u toj poziciji.

Ali, činjenica da mi Zemljani ne možemo vidjeti onu drugu stranu mjeseca ne znači da je ona permanentno u tami. Naprotiv. Druga strana prima istu količinu sunčeve svjetlosti kao i zemaljska strana.  Dakle, ne postoji tamna strana Mjeseca. Postoje samo bliža strana, ona koju vidimo sa Zemlje, i dalja strana, ona koju ne vidimo. Prve slike dalje strane Mjeseca su emitovane 1959 godine sa Sovjetskog svemirskog broad Luna 3.

Tajson se žali da mu pogrešan naslov popularnog rok albuma značajno otežava edukatorski posao. Decenijama mora da ispravlja predrasudu da ne postoji tamna strana Mjeseca. Kad bi imao vremensku mašinu, Tajson bi se najradije vratio nazad u 1973 godinu i promijenio naslov albuma u “Dalja strana mjeseca”. Pri kraju intervjua citira završne Votersove stihove (zadnja pjesma Eclipse). Kroz šalu kaže da se iskreno obradovao kad je narator u pretposljednjem stihu saopštio astrofizičku istinu: “Nema tamne strane mjeseca, zaista”. Ali, duboko ga je razočarao završni stih: “U stvari, sve je tamno”.

Kako razumjeti sukob između, Tajsona i Pink Flojda? Meni lično se čini da je ovo vještački sukob. Na stranu činjenica da Tajson, obzirom da daje intervju Holovudskom reporteru, vapi za publicitetom. Teško da može biti istinskog sukoba između naučnog fenomena i pjesničke metafore jer su njihovi domeni interesa različiti. Jasno je da je “tamna strana mjeseca” metafora. Tajson kritikuje metaforu kao da je ona naučni koncept.

Ali, ne treba zaboraviti da i nauka koristi metafore i analogije. Na primjer, hemičar August Kekule je koristio mitsku zmiju Uroboros, kao metaforu u procesu otkrića strukture benzena. Dodatno, filozofi nauke smatraju da je kreativni psihološki proces koji stoji iza naučnih otkrića iracionalan. Ovo značajno potkopava temelje Tajsonove kritike koja arogantno veliča racionalnost nauke, ignorišući psihološki iracionalizam koji stoji iza svakog naučnog otkrića. Favorizujući nauku i njen diskurs, Tajson u isto vrijeme omalovažava poeziju i muziku, dakle umjetnost, jer ove koriste nenaučnu metodologiju u kritici socijalnih pojava.

Pitam se da li je Tajson baš tako talentovan edukator, kakvim želi da se predstavi, ako njegova kritika gađa u pogrešnu metu. Ima li smisla suprotstavljati naučni racionalizam idiosinkrazijama psihoanalize? Svi doktori za dušu nerijetko pozivaju u pomoć mitološke simbole i metafore, jer je naučni metod u njihovom poslu nepouzdan. Jedan i jedan su za psihijatrijske pacijente rijetko, ili nikad, dva. Frojd se oslanjao na bogove iz grčke mitologije da bi mogao tumačiti instinkte za život (Eros) i smrt (Tanatos). Jung se oslanjao na gnostičke pojmove Pleroma i Kreatura u njegovim tumačenjima snova koji su se odnosili na razgovore sa mrtvima.

Na sličan način, Voters koristi sunce i mjesec kao mitološke figure da na poetski način opiše korjene ludila. Sunce je za Votersa slično Frojdovom Erosu. Ono predstavlja simbol svjetlosti i života. Pozitivna energija sunca je u skladu sa mitološkim izborom božanstva koje ga simbolizuje. U grčkoj mitologiji to je Apolo, bog sunca, muzike, poezije, svjetla, istine. S druge strane, mjesec simbolizuje sve suprotno suncu: tamu, smrt, ludilo. Njegovo božanstvo u Grka je vezano za različite inkarnacije Apolove sestre Artemide. Na primjer, Artemida se po potrebi transformiše u boginje mjeseca Selenu i Lunu, ili boginju noći i tame, Hekatu. Latinska riječ lunaticus, koja znači “od mjeseca”, je od davnina odrednica za ludilo. U Votersovom maternjem jeziku lunatic znači lud.

Voters za mjesec kao simbol vezuje i druge negativne socijalne konotacije uključujući kasni kapitalizam i tehnološku alijenaciju. Za njega kapitalizam i njegov proizvod, tehnologija, kroz odnos prema pojedincu, ljudskom društvu i prirodi, doprinose kolektivnoj psihozi i tako stvaraju uslove za pojavu kolektivnog ludila. Ovo se najbolje zapaža u pjesmi Money(hit singl sa albuma) koja obiluje egzistencijalnim paradoksima. Na primjer, stih “Novac, to je zločin” (Money, it’s a crime), se odlično uklapa u koncept Kapitalocena, sociologa Džejsona Mura (Anthropocene or Capitalocene?: Nature, History, and the Crisis of Capitalism; Kairos PM, 2016; Jason W. Moore, editor).

Prema Muru kapitalizam je postao svjetska ekologija – stravična planetarna neman sa potencijalom da egzistencijalno ugrozi čovječanstvo i prirodu. Kad se mišljenja Votersa i Mura udruže, moderni kapitalizam postaje zločinački poduhvat. Čovječanstvo ispoljava značajan potencijal za samouništenje time što dobrovoljno prihvata kapitalizam kao jedini socio-ekonomski model. Po Votersu, potencijal za samouništenje je forma kolektivnog ludila, ali u isto vrijeme i realistični opis ljudske prirode. Posljednja pjesma na albumu, Eclipse (Pomračenje), jezivo saopštava ovu istinu:

…everything under

the sun is in tune

but the sun

is eclipsed by the moon

(sve pod

suncem je u harmoniji

ali sunce

je pomračeno mjesecom).

Drugim riječima, naša priroda ima i svijetlu i tamnu stranu. Po Votersu, tamna strana uvijek dominira. Ovdje je interesantno citirati još jednog kritičara ljudske prirode, Artura Kestlera:

Ako me pitate da imenujem najvažniji datum u istoriji i preistoriji ljudske vrste, odgovoram bez imalo oklijevanja da je to 6. avgust 1945. Razlog je jednostavan. Od najranije civilizacije pa sve do 6. avgusta 1945 čovjek je živio sa sviješću da je smrt samo njegov individualni kraj; od dana kada je prva atomska bomba zasjenila sunce nad Hirošimom, čovječanstvo kao cjelina živi sa sviješću o mogućnosti  kolektivne smrti.

Uz put, Kestler je smatrao da mi posjedujemo grešku u strukturi mozga, koja je predispozicija za kolektivno ludilo. Iz Votersovih i Kestlerovih kritičkih perspektiva interesantno je interpretirati Tajsonovo ubjeđenje, i ubjeđenje mnogih naučnika i tehnofila, da samo moderna nauka može spasiti čovječanstvo od samouništenja u formi ekološke katastrofe i klimatskih promjena koje više nisu fikcija nego realnost. Mogli bismo Tajsonu postaviti neka važna pitanja, inspirisani Votersom i Kestlerom. Ili još bolje, filozofima frankfurtske škole, Horkhajmerom i Adornom, i njihovim djelom Dijalektika prosvjetitetljstva.  Nauka i tehnologija su sluškinje kapitalizma odgovorne za usud prema kome “cijela prosvjetljena Zemlja zrači trijumfalnim prokletstvom”.

Evo pitanja za Tajsona. Kako to da nauka u isto vrijeme može biti i izvor problema i njegovo rješenje? Nije li to suprotno demokratskom postulatu prema kome jedna osoba, ili jedan kolektiv, ne mogu biti u isto vrijema i tužilac i sudija? Ako se stvari stave u frojdovski i votersovski kontekst, kako je moguće da tehnonauka u isto vrijeme predstavlja i sunce i mjesec, i Eros i Tanatos – naše kolektivne instinkte za život i smrt? Ova mogućnost je održiva, ali samo po cijenu da značajni dio čovječanstva nestane, možda u nekom velikom budućem ratu između zaraćenih dijelova naše kolektivne psihe, da bi bilo bolje dijelu koji preživi. Nije li ova paradoksalna situacija još jedan dokaz u prilog Votersovoj i Kestlerovoj tezi da imamo jaku sklonost prema kolektivnom ludilu?

Ne bi bilo loše podsjetiti Tajsona i njegove istomišljenike da vjera u beskrajnu moć nauke nije univerzalna. Raste broj “pobunjenika” među naučnicima koji sumnjaju u ispravnost industrijske nauke kao zvijezde vodilje u bolju budućnost. Mladi američki sociolog, Džastin Mekbrajen, poistovjećuje modernog naučnika prirodnjaka sa iznajmljenim “revolverašom sa zvjezdanog Divljeg Zapada”, čiji je posao da “gazdama”, u prevodu vlasnicima kapitala, omogući prevaru: prodaju imperijalne fantazije pod markom progresa čovječanstva. Neizbježno se nameće zaključak da je moderna industrijska nauka postala ideologija za porobljavanje čovječanstva. Tajson brani ovu ideologiju, a Voters je napada.

Nije li vrijeme, kao što je sugerisao nekonvencionalni filozof nauke, Paul Fejerabend, da se nauka proglasi ideologijom i odvoji od države kao što je urađeno sa religijom? U tom smislu neophodna je neka forma kritičke teorije, poput one Horkhajmera, Adorna i ostalih filozofa frankfurtske škole. Funkcija kritičke teorije, prema Horkhajmeru, je da “oslobodi čovjeka od okolnosti koje ga porobljavaju”.

Treća reminiscencija: Nadzorni kapitalizam

Prošle godine sam čitao knjigu Doba nadzornog kapitalizma (Profile books, London 2019) harvardske profesorice Šošane Zubof. Nesumnjivo, radi se o interesantnoj knjizi. U komentaru koji prenosi jedan ozbiljni engleski magazin stoji da se od posljednje ekonomske krize 2008 godine traži novi Marks – mislilac koji će biti u stanju da analizira trenutni ekonomski sistem, njegove krize, novac, tehnologiju i rad. I sve to razumije kao jednu kompleksnu cjelinu. Prema komentatoru, ako bi se Zubof osjećala nelagodno kao novi Marks, ne bi trebala imati ništa protiv da se njena knjiga preporuči  Marksu da bi ovaj, ako kojim slučajem ustane iz groba, mogao nadoknaditi ono što je propustio u svijetu ekonomije od svoje smrti, prije 130 godina.

Moj ugao čitanja “Nadzornog kapitalizma”, očekivano, otkriva paralele između lucidne analize profesorice Zubof i bogatog antikapitalističkog svijeta Fluida i Votersa. Ovog puta u centru pažnje je album The Wall. Tema je opet ludilo, ali sada prezentirana u kontekstu borbe za slobodu pojedinca unutar stihije ljudskog kolektiva i njegovih kontrolora.

I profesoricu Zubof i Votersa intersuje naš dobrovoljni pad u neslobodu. On je, izgleda, neminovna posljedica socio-ekonomskog sistema koji zovemo kapitalizam. Konstanta svake od inkarnacija kapitalizma, od prve industrijske revolucije iz Engleske osamnaestog vijeka, do posljednje četvrte i globalne, nazvane INDUSTRY 4.0, je pad u neslobodu. Obje vizije, Votersova i ona profesorice Zubof, sugerišu kraj humanosti – totalni pad u neslobodu. Ipak, treba se nadati da još nije kasno da spriječimo suludu transformaciju ljudi u organske robote. Martin Hajdeger je po ovom pitanju bio skeptik. Smatrao je da se mi sami nismo u stanju izvući iz tako krupne egzistencijalne nevolje.  “Samo nas neki bog može spasiti”, saopštio je novinaru Špigla 1966 godine.

Ukratko, Zubof slika posljednju inkarnaciju kapitalizma – digitalnu – kao novu formu ropstva koja će, ako se ne naprave neke radikalne promjene u skoroj budućnosti, kontrolisati čovječanstvo potpuno bespravno, samo zato što je vodećim digitalnim korporacijama, Guglu, Fejsbuku, Tviteru i ostalima, kao i njihovim istomišljenicima iz Silicijumske doline koji se bave vještačkom inteligencijom, data potpuna sloboda odlučivanja i planiranja budućnosti. Zubof ove tehnomenadžere zove “sveštenicima”. Aludira na transformaciju ranog informacionog društva kome je internet dao prividnu demokratsku snagu, u degenerisanu demokratiju i mračnu silu koja bespravno ulazi duboko u našu privatnost i zahtijeva brutalno, gotovo religijsko predavanje pojedinca toj sili. Prema profesorici Zubof, Gugl, Fejsbuk i Tviter prave enormne profite tako što nas zavode na njihove digitalne platforme da bi mogli kontrolisati naše ponašanje. Ogromnu količinu informacija koju prikupe o nama prodaju reklamnim kompanijama koje nas onda ciljano bombarduju novim informacijama, razvijenim specijalno za naše psihološke profile, da bismo kupovali proizvode i usluge koje reklamiraju.

Nadzorni kapitalizam stvara profit praćenjem i predviđanjem našeg ponašanja. Mi čak i ne znamo kad nas sistem prati. Zubof navodi da obični kućni digitalni termostat, koji prodaje firma pod kontrolom Gugla, sakuplja informacije o cjelokupnoj kući uključujući nas i sve umrežene električne uređaje. Neki digitalni sistemi čak imaju moć fizičke kontrole. Šta nas čeka ako se ostvare predviđanja da će digitalni skeneri u budućnosti “čitati” naš mozak?

Ovaj novi kapitalistički poredak ujedinjuje ideološke neprijatelje. Na primjer, moćni kineski Socijalni Kreditni Sistem digitalno nadgleda sve građane Kine na isti način kao što to rade njegovi američki, evropski i ruski ekvivalenti. Zubof predlaže da države hitno kreiraju “zone slobode” (sanctuaries) u kojima neće biti nadzornog kapitalizma. Zone slobode, u kojima građani mogu na miru planirati budućnost bez bojazni od digitalnih porobljivača.

Voters je njegovu projekciju nadzornog kapitalizma mogao samo da predosjeća, jer ju je instinktivno stvarao nekih četrdesetak godina ranije. Podsjećanja radi, The Wall je svojevrsna rok opera, po kojoj je par godina poslije objavljivanja albuma snimljen i film.

Glavni junak je mladić po imenu Pink. Radi se o kombinaciji Votersa i Sida Bareta. Pinku slabo ide uklapanje u ljudski kolektiv. Prepreke su njegova previše brižna majka, čija se briga pretvara u agresiju, nedostatak oca (Voteresov otac je stvarno poginuo u Italiji 1944  kao engleski vojnik) i grubi engleski školski sistem koji obeshrabruje individualizam (hit singl Another Brick in the Wall). Da bi zaštitio svoju ranjivost, Pink oko sebe podiže imaginarni zid. Ciglu po ciglu, dok se zid oko njega ne zatvori u potpunosti, čime gubi sposobnost komunikacije. Zatvara sa u hermetički svijet, kao što je to radio Sid Baret, i tako postaje mentalni bolesnik. U procesu izgradnje zida Pink gradi karijeru rok zvijezde. Publiku tretira brutalno, kao masu kojom upravlja poput stvarnog naciste. Priča završava kafkijanskim procesom protiv Pinka, na kome su tužioci svi njegovi neprijatelji, od majke i učitelja, do njegovih obožavalaca. Pink se kažnjava najgorom mogućom kaznom: sudija naređuje rušenje zida. Ovo je u stvari mentalna smrtna kazna, jer Pink ne može da živi bez zida zaštite.

Za Pinka sloboda je pravo na privatnost. Privatnost se mora čuvati jer je ona naša suština, kao što je to peta za Ahila, ili kosa za Samsona. Najbolje se čuva podizanjem zida oko nje. Zid postaje neophodni organ, sastavni dio naše psihe, dio našeg duševnog zdravlja. Kao smokvin list kojim su Adam i Eva skrivali naš prirodni nagon da trajemo – stidljivu biološku slobodu reprodukcije. Ali, svaki zid je različit, jer su i naše ranjivosti različite. Nekima trebaju niži zidovi jer vole komunikaciju sa svijetom. Drugima trebaju viši zidovi, jer se zbog stidljivosti plaše svijeta. Pogađate, ovo je Jungov koncept ekstravertnosti i introvertnosti, koji je dobio kombinovanjem Frojdove i Adlerove psihijatrije.

Votersov idealni zid je Jungovska ravnoteža proporcionalna psihološkom tipu. Minimalni zid za ekstravertne, a maksimalni zid za introvertne. Krajnosti kao nepostojanje zida, ili totalni zid, nisu dobre. Totalni zid vodi u ludilo, što je bila sudbina Sida Bareta i Pinka. Kad se Baret pojavio u studiju u toku snimanja albuma Wish you were here, niko od starih drugova ga nije prepoznao. Zurili su jedni u druge kao totalni stranci. Između njih je stajao Baretov totalni zid.

S druge strane, nepostojanje zida nas čini beznadežno ranjivim. Otvorenim za napade iz našeg neposrednog okruženja. Agresija majke, agresija učitelja, agresija Pinkovih obožavalaca. Voters se sam uvjerio u ovaj tip ranjivosti. Gledajući pred koncerte kako se dvorane pune mladim ljudima koji su Votersu ličili na izgubljene duše, imao je osjećaj da na njega i ostale Fluide gledaju kao na zamjenu za boga, jer nikada nisu imali religijsko iskustvo. Voters se uplašio od uloge boga i na nekim koncertima pljuvao je na publiku. Shvatio je da je zid neophodan, da bi se sačuvalo mentalno zdravlje.

Konačno dolazimo do onog elementa koji je zajednički “Nadzornom kapitalizmu” i “Zidu”. Koncept “zone slobode” profesorice Šošane Zubof i Votersov koncept zida kao prava na slobodu privatnosti su neobično slični. Profesorica Zubof strahuje za budućnost svoje djece jer je svjesna da ih čeka rušenje njihovih privatnih zidova, tako neophodnih za mentalno zdravlje. U nadzornom kapitalizmu ove zidove ruše naši digitalni porobljivači, Gugl, Fejsbuk, Tviter, Silicijumska dolina i korporacije pod njihovom kontrolom. Cilj im je totalni pristup našoj privatnosti. Naše utamnjenje u digitalni Alkatraz. Tamo nas čekaju amputacija duše, mentalna smrt i transformacija ljudskog bića u inertni objekat – mašinu. Kod Votersa, inkarnacija Gugla i ostalih digitalnih porobljivača je sudija sa kafkijanskog procesa Pinku koji naređuje rušenje zida i time Pinka gura u ambis neslobode.

Zubof i Voters se slažu da je budućnost čovječanstva po diktatu digitalnih (Zubof) i mentalnih (Voters) porobljivača apsurdna i stravična. Za nekoliko decenija nove generacije ljudi odrasle u svijetu nadzornog kapitalizma će zahtijevati, kako to sugeriše jedan pisac naučne fantastike, da se ne ugrožavaju njihova ljudska prava na neslobodu. Paradoksalno, ova prava nas poistovjećuju sa stvarima kao što su frižideri, automobili ili mašine za pranje veša. Budući ljudi će zahtijevati da se njihova prava ne razlikuju od prava mašina. Ovaj scenario je u skladu sa zamislima digitalnih porobljivača iz Silicijumske doline koji konstruišu novu verziju interneta, Internet stvari. Digitalni porobljivači ozbiljno planiraju budućnost prema formuli: čovjek = mašina.

Epilog

Preostaje mi da sumiram, uz proročanske zvuke Welcome to the Machine sa albuma Wish you were here. Autor teksta Voters, autor muzike Voters, pjeva Gilmor. Ljeta 1993 godine, poslije slušanja i čitanja Brežuljaka Grančestera, prvi put sam naslutio da poezija Rodžera Votersa prevazilazi okvire rokenrola. Danas, četvrt vijeka kasnije to više ne smatram slutnjom nego istinom. Voters i Fluidi su zaista prevazišli rokenrol, koji je u međuvremenu nestao kao forma socijalne kritike, i preselili se na teritoriju filozofije. O tome svjedoče filozofske knjige napisane o muzici Fluida i Votersovoj poeziji, koja obrađuje teme ludila, slobode, smrti, kapitalizma i našeg odnosa prema prirodi na duboko originalan način. Ali, nijedna od knjiga još nije uspjela da istinski pronikne u suštinu Votersove misli koja mjeri dubinu našeg sunovrata u nesklad sa prirodom. Po Votersu, moderna civilizacija je kroz četiri industrijske revolucije podigala totalni zid i potpuno nas odvojila od prirode. Da li ima izlaza iz ove kolektivne šizofrenije koju Voters razumije mnogo bolje od modernih filozofa? Nekog drugog izlaza osim onog neizvjesnog Hajdegerovog boga?

Predrag Slijepčević

  Muzika, Pink Floyd, Predrag Slijepćević