Aja Sofija – Nijedan grad na svetu ne može da se pohvali položajem koji ima Istanbul. Zahvaljujući činjenici da je na ovom mestu proglašen kraj evropskog i početak azijskog kontinenta, Konstantinopolj – potonji Istanbul, svojevrstan je most između Istoka i Zapada. Između “tri dela” kopna smestilo se Mramorno more, koje se kod Istorijskog poluostrva sužava u čuveni Bosforski moreuz i nakon 30-ak kilometara uliva se u Crno more. Nadomak Bosfora, na istom mestu ali ka zapadu, more je formiralo 6 kilometara dubok zaliv po imenu Zlatni rog (na turskom: Haliç). Zbog izuzetnog istorijskog značaja i slojeva ljudskih civilizacija – počev od sedmog milenijuma pre nove ere, sve do dolaska Osmanlija – godine 1985. UNESCO je staro jezgro Istanbula proglasio delom svetske kulturne baštine od izuzetnog značaja.

U centralnom delu – na rtu Istorijskog poluostrva, u blizini platoa nekadašnjeg vizantijskog hipodroma, u svoj svojoj veličini stameno stoji Aja Sofija, velelepno zdanje koje je skoro 1000 godina važilo za najveću crkvu na svetu, sve do završetka gradnje Katedrale u Sevilji, 1520. godine. Iako već dugo nije najveća, Sveta Sofija – “Crkva Božanske Mudrosti”, i danas  je jedna od najvećih bogomolja ikada sazidanih i ima jednu od najvećih kupola na svetu. Podignuta je u VI veku, na vrhuncu vladavine Istočnih Rimljana – Vizantije, i smatra se najvišim dostignućem vizantijske arhitekture. Aja Sofija je podignuta između 527. i 565. godine pod pokroviteljstvom vizantijskog cara Justinijana, prema nacrtima Isidora iz Mileta. Sagrađena je kako bi zadovoljila potrebe konstantinopoljske Patrijaršije čijoj je nameni prethodno služila Crkva Svetog Mira (Aya Irini, ili Haghia Irini), koja se danas nalazi u prvom dvorištu Palate Topkapi. Sve do 1453, Aja Sofija bila je sedište Vizantijske patrijaršije, a nakon raskola u Crkvi, skoro četiri veka i sedište Pravoslavne crkve.

Gradnja Aja Sofije započeta je još u IV veku. Dva puta je gorela u požaru, i preživela oštećenja u tri zemljotresa – u VI, IX, i XVI veku, kada je već postala džamija. Godine 551. godine, odmah po podizanju urušena je kupola. Nakon nesrećog događaja u pomoć je pozvan Isidor Mlađi, nećak prvobitnog arhitekte, koji je konstruisao novu kupolu od lakih materijala i postavio je na 6,25 m iznad prethodne, te je u VI veku zdanje dobilo svoj konačni izgled. Car Justinijan naredio je da se crkva dopuni sa nekoliko stubova donešenih iz antičkog Baalbeka (danas u Libanu, UNESCO), a mimar Sinan – arhitekta za vreme tri osmanlijska sultana, u XVII veku je zdanju dodao određena ojačanja u konstrukciji.

Aja Sofija sazidana je od najfinijih građevinskih materijala: laganih cigli za kupolu – sa Rodosa, crvenog kamena za stubove – iz Rima, delova od zlata i srebra – rad efeških zanatlija; belog mermera sa ostrvlja Mramornog mora i žutog mermera iz Afrike. Unutrašnje zidove crkve krasi raznobojni mermer i purpurni porfir, vrsta kamena koji je u dugo bio rezervisan samo za carske, umetničke ili građevinske poduhvate. Kompletna unutrašnjost crkve bila je ispunjena prikazima iz Biblije u mozaicima, sa pozadinom u zlatnoj boji.

Nakon antičkih Grka, Feničana, Tračana i Istočnih Rimljana, u maju 1453. u Konstantinopolj je ujahao mlađani, 22-godišnji Mehmed Drugi “Fatih” (“Osvajač”) i promenio tok istorije ovog grada. Osmanlijskim osvajanjem Konstantinopolja, crkva je postala džamija. Građevini su dodati minareti, a unutrašnjost i mozaici prekrečeni su okerastom bojom uz dodatak floralne dekoracije. Godine 1934, uspostavljenjem Republike i odlukom prvog turskog predsednika Ataturka, Aja Sofija prestaje da bude bogomolja i postaje muzej. Vizantijski mozaici crkve, vremenom su počeli da se pojavljuju se ispod dotrajalih, prekrečenih zidova potonje džamije, i započeta je njihova restauracija.

Arhitektura Aja Sofije, značajno je uticala na izgled turskih bogomolja u osmanskom periodu. U ovom arhitektonskom stilu, u periodu između XV i XVIII veka izgrađen je veliki broj turskih džamija. Naime, na spoljnu arhitekturu osmanlijskih džamija najveći uticaj imala je upravo vizantijska arhitektura, i u tom smislu osmanske bogomolje prilično se razlikuju od arhitekture prethodnih, turskih seldžučkih džamija koje liče na persijske.

Ukazom iz jula 2020, Aja Sofija ponovo je postala džamija. Posetila sam Aja Sofiju dva puta od kada je njena namena ponovo promenjena. Za sada, poseta gornjem nivou nije moguća, već je dostupno samo prizemlje. Mermerni pod ukrašen geometrijskim motivima, danas prekriva veliki, zeleni itison. I dalje je moguće videti predikaonicu i veliku urnu donešenu iz Pergamona, napravljenu iz jednog komada mermera. Međutim, u kontaktu sa arheolozima-konzervatorima, restauratorima ovog zdanja i iz izvora u Ministarstvu kulture i turizma Turske, saznala sam da je gornji nivo Aja Sofije bio zatvoren zbog detaljne restauracije i da će čim pandemija prođe, ponovo biti dostupan za posetu. Postoji mogućnost da bude otvoren i za vreme molitve u prizemnom delu. U poseti Aja Sofiji videli smo određen broj vizantijskih mozaika, osim prikaza Bogorodice u centralnom naosu prekrivenog plahtama. Rečeno nam je da su hrišćanski mozaici koji su u odnosu na muslimanske vernike koji klanjanju prilikom molitve, okrenuti ka Meki, prekriveni. Ostali mozaici su vidljivi.

Glavni arheolog-konzervator Aja Sofije, ispičao je kako je 2009. slučajno otkrio lik anđela ispod slojeva premaza boje i prašine, u lučnom delu ispod kupole. Videla sam njegovu fotografiju, koja je napravljena u momentu otkrića. S obzirom da su krila anđela postojala i na tri preostala luka podno kupole, odmah je počela i restauracija. Međutim, njihova lica nisu pronađena, te se pretpostavlja da su verovatno oštećeni tokom jednog od tri snažna zemljotresa koji su u prethodnih hiljadu i po godina oštetili bogomolju. Ujedno, za ovog anđela je ustanovljeno da je najstariji mozaik Aja Sofije – jedini iz originalne crkve, iz VI veka. S obzirom da anđeli postoje i kod muslimana – čuvaju i Raj, i Pakao (Dženet i Džehenem) – kao likovi, bliski su i islamu.

Autor teksta i fotografija: Ivana Dukčević

Tekst i fotografije deo su internet stranica “Umetnost putovanja” i zaštićeni su Zakonom o autorskim i srodnim pravima. Nije dozvoljeno kopiranje, niti objavljivanje teksta, delova teksta ni fotografija bez znanja i odobrenja autora.

Izvor: Umetnost  putovanja

  Aja Sofija, D.O.M.I.N.E, Istanbul, Ivana Dukčević, putopisi, Umetnost putovanja