Hermetička filozofija i elizabetansko doba – U periodu ljudske misli kojim se bavi knjiga o kojoj ovdje govorim magija i nauka još nisu bile razdvojene. Povodom Kopernikovog djela „De revolutionibus orbium coelestium“ Rasel primjećuje da i pored njegove enormne važnosti, taj rad nije strogo naučan:

„On dopušta da na njegov sud utiču estetski motivi zbog čega i tvrdi da putanje planeta oko Sunca moraju biti kružne, u skladu sa pitagorejskom doktrinom o krugu kao savršenoj geometrijskoj formi“.

U svojoj impresivnoj studiji „Okultna filozofija u elizabetanskom dobu“ (1979), prevedenoj i kod nas, ekspert za istoriju  renesanse  Francis Yates nas prenosi u tu epohu krcatu mišlju, upoznaje sa nekim od ključnih figura i iznosi nekoliko smjelih hipoteza. Pođimo redom.

Tadašnji vladar Firence, Kozimo de Mediči, imao je ambiciju da u svom gradu osnuje akademiju po uzoru na Platonovu a u kojoj bi se na sintetičan način kristalisalo svo znanje onoga vremena. U tu svrhu okupio je neke od najvećih učenjaka svog doba. Firentinski neoplatoničari u svojim eklektičnim težnjama imali su, između ostalog cilj da pomire Kabalu sa hrišćanstvom.

Najradikalniji zagovornik takvog pristupa bio je nesumnjivo Piko dela Mirandola, koji je, uz Marsilija Fićina ujedno najvažniji predstavnik te škole. On je svoj filozofski program izložio u obliku 900 teza, u čuvenom djelu „De dignitate hominis“. Iako je imao tako moćnog mecenu, crkva nije blagonaklono gledala na njegove ideje. Papa Inocent VIII osudio je dio njegovih teza a kada je Mirandola pokušao da se odbrani i dopuni ih osudio je svih 900. To je, vrijedi spomenuti, prva knjiga koja je stavljena na zloglasni Index Librorum Prohibitorum.

Spis „O dostojanstvu čovjekovom“ danas se smatra kao arhetipski obrazac renesansnog humanizma. Ali, na Mirandolu je uticaj izvršila i apofatička teologija kao i doktrina Nikole Kuzanskog o „docta ignorantia“. Iako inspirisan hermetičkim i kabalističkim spisima, do te mjere da tvrdi da se misterija Isusa uopšte ne može shvatiti bez znanja kabale, njegov pogled na svijet je i dalje hrišćanski.

On vjeruje da čovjek uvijek ima slobodu izbora. Ljudsko tijelo, kao sinteza pet elemenata, u sebi sadrži sve – od minerala do Boga. Mehanicistički determinizam za Mirandolu je neprihvatljiv. Pošto je jedna od osnovnih premisa magije da odgovarajući uzrok mora, gvozdenim lancem uzročnosti, proizvesti željenu posljedicu (as above, so below), jasno je da je Mirandola prije zagovornik spekulativne nego praktične magije.

U središnjem dijelu knjige  nalazimo analizu Šekspirove „Bure“ iz jednog sasvim osobenog ugla. Francis Yates naime, tvrdi, ili bolje reći poigrava se idejom da je u liku Prospera zapravo predstavljen John  Dee, matematičar, alhemičar, kartograf i dvorski astrolog kraljice Elizabete. Prospero je, kao što znamo izgnanik, i čovjek čija moć nad elementima prirode potiče iz njegovih tajanstvenih knjiga  a Dee je u dva navrata bio prinuđen da napusti Englesku i potraži utočište u Poljskoj a kasnije i Češkoj, na dvoru Rudolfa II. 

Takođe se smatra da je John Dee imao najveću biblioteku u Evropi. Kada se najzad poslije više godina lutanja skrasio u rodnoj zemlji, kralj Džejms I, veliki protivnik čarobnjaštva lišio ga je položaja na dvoru tako da je poslednje godine života proveo na selu, siromašan i zaboravljen.

Ovaj neobični čovjek i jedan od najvećih erudita svog vremena je u istoriji hermetizma najviše poznat po takozvanom enohijanskom ili anđeoskom sistemu magije  kojeg je stvorio u saradnji sa Edvardom Kelijem, koji mu svakako nije mogao parirati po znanju ali je navodno imao medijumske sposobnosti. Enohijanske kvadrate i danas koriste brojni okultisti iako enohijanski sistem još uvijek nije u potpunosti dešifrovan.

Jejtsova  će u svojoj studiji veliku pažnju posvetiti i Albrehtu Direru, konkretno njegovoj graviri Melencolia I koja je oduvijek zbunjivala komentatore. Kao što je poznato, Panofsky je dokazao da je ta gravira direktno inspirisana jednim pasusom iz Agripine „De occulta philosophia“. Autorka, u skladu s time, veoma učeno izlaže doktrinu o saturnovskoj melanholiji, o četiri tjelesna „humora“ tj. temperamenta kao i istoriju problema pseudoaristotelovskog spisa „Problemata physica“.

Kraća poglavlja u knjizi posvećena su katalonskom mistiku Rajmondu Lulu i njegovoj simboličkoj algebri, venecijanskom fratru kabalisti Frančesku Đorđiju i njemačkom matematičaru i mistiku Rojhlinu (Johannes Reuchlin), tada najboljem znalcu hebrejskog jezika u Evropi  koji je u svojoj neopitagorejskoj filozofiji broja tragao za mogućim hebrejskim uticajima na Pitagoru.

Šta je osnovna zamisao u knjizi Jejtsove? Po meni, to je učeno ukazivanje na organsku povezanost ideja kroz vjekove, na „pobratimstvo lica u svemiru.” 

“Kad neki čovek dobije ideju, to samo dokazuje da je ista misao istovremeno pala na pamet mnogima. Ko to ne razume, taj ne zna šta je ideja.“ (G.Majrink)

Valja na kraju primjetiti da su renesansni filozofi, koji su istovremeno bili magovi, astrolozi, „medikusi“, često nepravedno bivali izostavljeni iz istorije filozofije. Pedantni jezuita Frederik Koplston nije napravio tu grešku i u njegovoj monumentalnoj „Istoriji filozofije“ (po kojoj su mnogi od nas spremali ispite)  našlo se mjesta za Paracelzusa, Agripu, Bemea i dva Van Helmonta.

A studija Francis Yates će, osim ljubiteljima filozofije, ezoterije, šekspirolozima, svakako biti interesantna i svima koji se dublje zanimaju za idejama prebogatu epohu renesanse, kada je čovjek ponovo spoznao svoje tvoračke moći u univerzumu.

za P.U.L.S.E: Jakov Daković

Tekstovi o filozofiji na portalu P.U.L.S.E

  Filozofija, hermetička filozofija, Jakov Daković