O Islandu ili o književnosti

„Ko smo mi? Pogledajmo se u lice! Mi smo Hiperborejci. Dosta dobro znamo koliko po strani živimo. Ni po zemlji, ni po moru nećeš naći put koji vodi Hipeborejcima  (…) S one strane severa, leda, smrti − tamo je naš život, tamo je naša sreća.“

Fridrih Niče

Krajem 2018. godine sam ponovo otputovala u “zemlju leda i vatre”. Ovoga puta na poziv Udruženja islandskih pisaca, u nekadašnji dom Gunara Gunarsona (1889-1975). U Kuću poznatog islandskog pisca koja je, zahvaljujući državnoj donaciji, postala sedište Udruženja pisaca, mesto susreta i okupljanja domaćih i stranih autora i rezidencija za lokalne i internacionalne pisce.

Zapravo reč je o jednoj u nizu kuća pisaca koje postoje na Islandu, kao što su kuća-legat najslavnijeg domaćeg autora, Haldora Laksnesa, potom Jonasa Halgrimsona, Jona Sveinsona, davnašnja rezidencija Gunara Gunarsona, Klaustrid, na istoku zemlje i dr.

Udruženje islandskih pisaca i prevodilaca je osnovano 1974. godine i  trenutno ima 530 članova, što je značajan broj budući da je islandska književnost pisana na jeziku kojim danas govori nešto manje od 350.000 ljudi. Uprkos tome, ona je prepoznatljiva i u internacionalnom kontekstu. U Rejkjaviku se od 1985. godine održava jedan od značajnijih književnih festivala u Evropi, postoji Sajam knjiga i Internacionalni festival dečije književnosti. Godine 2011, islandska prestonica je proglašena “Unesko gradom književnosti”. Iste godine je Island bio počasni gost na Sajmu knjiga u Frankfurtu gde su u centru pažnje bili prevodi srednjovekovnih islandskih saga koje savremeni govornici i dalje čitaju u izvornom obliku zahvaljujući tome što su uspeli da sopstveni jezik sačuvaju od tuđica i promena. U pitanju je nordijski, starogermanski  jezik, koji u osnovi liči na norveški, ali je gramatika komplikovanija i karakterišu ga dve specifične grafeme: Đ/ð i Þ/þ. Izvesne promene su izvršene u fonetici (neke razlike u vezi sa vokalima su nestale, izgovor nekih fonema je promenjen), ali je najveći deo davnašnjeg islandskog vokabulara, istina, sa nešto izmenjenom semiotikom, sačuvan do danas. Poneke arhaične reči danas se koriste u novom značenju tako da su: simi, tolva i utvarp zapravo telefon, kompjuter i radio.

Na Islandu nepismenih gotovo da i nema (99,9% je pismenog stanovništva), knjige se rado kupuju i daruju, a knjižare su u Rejkjaviku otvorene do kasno uveče. U tamnošnjoj gradskoj biblioteci postoji Ženski pripovedački kružok, organizuju se radionice kreativnog čitanja, kao i besplatne književne ture po gradu, sa ciljem da se promoviše poetika popularnih krimića i priča o duhovima koje Islanđani, uz romansirane biografije  rado čitaju.

Uobičajena je šaljiva opaska da je, nakon što Haldor Laksnes 1955. godine nagrađen Nobelovom nagradom za književnost, Island postao zemlja sa najvećim brojem nobelovaca po glavi stanovnika. Možda nije istina da je svaki drugi Islanđanin pisac, da svaki deseti napiše knjigu i da svaki Islanđanin godišnje kupi osam knjiga, ali sasvim je sigurno da Islanđani sa užitkom pripovedaju priče i da bar polovina njih veruje u patuljke i vilenjake. Ne čudi zato da je svojim pričama o vilenjacima, upravo jedna Islanđanka, inače dadilja njegove dece, inspirisala književnost DŽ.R.R. Tolkina, koji je i inače proučavao islandski jezik. Zbog toga je, verovatno, i smatrao da se previše pažnje posvećuje piscima kao što je Šekspir te je sugerisao svojim studentima da čitaju Snorija Sturlusona (1178–1241), najznačajnijeg islandskog srednjovekovnog pisca, kojem se pripisuju ”Eda” i ”Saga o Egilu”. No, islandske sage nisu uticale samo na Tolkina već i na mnoge druge pisce, recimo i na  Horhea Luisa Borhesa na čijem se nadgrobnom spomeniku nalazi citat  iz jedne od njih.

Tradicija Božićnog književnog vašara ili božićne ”poplave knjiga” (Jolabokafloda) datira od Drugog svetskog rata i mnogi Islanđani smatraju da je knjiga i dalje najbolji božićni poklon. One se upravo zato najviše štampaju nekoliko meseci pred Božić kada domaćinstva širom zemlje dobijaju besplatan katalog budućih publikacija. Knjige se tradicionalno daruju na Badnje veče, a potom se čitaju uz toplu čokoladu ili božićni koktel jolabland.

Inače, ako je suditi po statistikama najpopularniji islandski pisci su Halgrimur Helgason, Irsa Sigurdardotir, Sjon i, naravno, Arnaldur Indridason, poznat po serijalu romana o policijskom inspektoru Erlenduru. U poređenju sa drugim zemljama, na Islandu se zaista proda i veliki broj zbirki pesama, Islanđani čitaju i drevne sage, ali, ipak, najradije krimi-priče i horore u kojima se može uočiti i čitav niz tema koje je sa sobom donela globalizacija poput kriminala, imigracije, diskriminacije, narkomanije ili rasizma.

Jer, na žalost, i ova nekada izolovana severna zemlja gubi trku sa globalizacijom; stari Rejkjavik 101 postoji valjda još samo u istoimenoj knjizi Halgimura Helgasona po kojoj je snimljen kultni film. Čini se da se pored turističkih ponuda: ”planinarite po glečerima, postanite Islanđanin za 60 minuta, skuvajte jaje na geotermalnom izvoru, probudite Vikinga u sebi, sretnite se sa vanzemaljcima, napijte se sa lokalcima, ispletite islandski džemper ili zaljubite se u vilenjaka”, autentični Island može doživeti jedino uz muziku Bjork i bendova “Sigur Ros”, “Mum” i “Amina”, ili uz islandsku književnost.

Između ostalog i zahvaljujući državi koja podstiče književno stvaralaštvo i prevode na strane jezike, tako da se knjige Haldora Laksnesa, Gunara Gunarsona, ali i Olafa Olafsona, Sjona, Ofejgura Sigurdsona, Arnaldura Indridasona, Hugina Tora Gretarsona, mogu čitati i na srpskom jeziku.

Islandska država je, očigledno, svesna koliko je literatura bitna za utvrđivanje pozitivnog nacionalnog imidža, važan aspekt slike o sopstvenoj naciji. Zbog toga ona i odnosom prema književnom nasleđu, kao i nekadašnjim domovima i legatima svojih pisaca (među kojima je i Dom Gunara Gunarsona u kojem sam dobila priliku da boravim i pišem) pokazuje stepen kolektivnog samopoštovanja i civilizovanosti.

za. P.U.L.S.E tekst i fotografije: Ljiljana Maletin Vojvodić

  Društvo, Island, Književnost, Ljiljana Maletin Vojvodić, Priče poezija putopisi