Rimsko carstvo je postojalo i u srednjem veku
U pisanoj istoriji nalazimo da je Rimska imperija „propala“ na kraju Starog vijeka i da je život počelo novo, Vizantijsko carstvo, s njim i vizantijska arhitektura. Slijedeći ovo shvatanje u proučavanju baštine susreli smo se s okolnostima kojima su nedostajala objašnjenja.
Baština gradova iz ranog vizantijskog razdoblja svjedoči da rimski gradovi nisu „propali”, da zadržavaju svoje ranije obličje, ali da su u njima izgrađene crkve i crkveni kompleksi. Nova imperija nije gradovima mijenjala ni nazive, a to je redovna pojava kada se mijenjaju carstva. Dilema se uvećala kad smo utvrdili da se srednjovjekovni gradovi na istočnom Jadranu grade po istoj zamisli kao i rimski. Da bismo objasnili okolnosti, konsultovali smo autentičan izvor tog vremena, knjigu De administrando imperio, koju je napisao car Konstantin VII Porfirogenit (Constantinus Porphyrogenitus, vladao 913–959). On svoje gradove naziva rimskim, građane Rimljanima, a sebe i svoje prethodnike rimskim carevima. Rimsko carstvo je, dakle, nastavilo da postoji i u Srednjem vijeku, s prestonicom u Vizantu. Kako je došlo do ove promjene naziva Carstva objašnjava Pol Lemerl. Navodi da su francuski istoričari Di Kanž i Labe u XVII stoljeću, izdvojili „vizantijsku istoriju“ iz istorije Rimskog carstva u posebno razdoblje, ali su, kasnije, „zbrku uneli filozofi u XVIII stoljeću, uplićući polemičke preokupacije u istoriju. Oni su osuđivali Vizantiju zato što su u njoj do krajnosti bile ostvarene apsolutna monarhija i teokratska država.” Izdvajanje „vizantijske istorije”, što su i drugi podržali, postupno je dovelo i do preimenovanja Carstva; ime mu je dato saglasno helenskoj tradiciji – po glavnom gradu.
Vizantijska civilizacija nastavlja kontinuitet helenske i rimske. U znatnoj mjeri slijedi način života, privredu, nauku, graditeljstvo i gradove; za vrijeme Justinijana izvršena je kodifikacija rimskog prava (Corpus iuris civilis) . Opstaju filozofske škole Aristotela, Platona i neoplatonizma; nema inkvizicije koja bi zabranila slobodu ljudske misli. Carstvo ne gubi karakter univerzalne države i postupno napušta robovsko društvo. Očuvana je rimska trgovina i novčana privreda, za razliku od ostalih srednjovjekovnih država u kojima je vladala naturalna do sredine Srednjeg vijeka. Janson ističe: „Vizantijska civilizacija zbog toga nikad nije u potpunosti postala srednjovekovna.“ Rimsko carstvo, s prestonicom u Vizantu je hrišćanska, teokratska i pravna država. Vremenom, naročito poslije VII stoljeća, počinje se pretvarati u istočnjačku apsolutističku državu. S pravom se smatra da je „vizantijska umetnost ostala verna svojoj misiji hristijanizacije antičke umetnosti“. Gradograditeljstvo Vizantije slijedi život istih gradova i dograđuje ih, nastavljajući graditeljske tradicije. U ranom razdoblju veliki je graditelj i obnovitelj gradova. Slijedi, uglavnom, sličan graditeljski program: hipodrom, crkve (umjesto hramova), palate, slavoluk, terme, vodovod, javne česme, ali forum, središte javnog života, ustupa mjesto crkvi. Graditeljstvo je obogatila potkupolnim građevinama, kojima je Istok kolijevka. Rimsko carstvo na Istoku imalo je krupnu ulogu u razvoju evropske civilizacije, posebno time što je očuvalo živi kontinuitet s Heladom i Rimom, kao most od antike prema renesansi. „To Carstvo je punih jedanaest vekova igralo svoju značajnu, a često i presudnu ulogu u istoriji Zapada. Vizant je iz rasklimanih ruku Rima preuzeo nasleđe antičkog sveta u trenutku kad je izgledalo da taj svet nestaje preplavljen najezdom varvara. … On je tu baštinu čuvao tokom čitavog mutnog i nemirnog razdoblja Srednjeg veka.” Doprinos Vizantije Zapadu ostao je zatamnjen jer je pravoslavlje ostalo njeno glavno identifikaciono obilježje. Preimenovanje srednjovjekovnog Rimskog carstva u Vizantijsko dovelo je do različitog tretiranja baštine njegovog ranog razdoblja. Neki je nazivaju ranohrišćanskom (svode je na religioznu!), drugi je obrađuju u kontinuitetu sa rimskom, a negdje je ostao „prazan“ prostor između antike i romanike. Turskim osvajanjem Carigrada (1453) jezgro vizantijske civilizacije izbrisano je iz istorije, a istorijske okolnosti su učinile da, za razliku od helenske i rimske, ostane i bez baštinika.
Bargala, sjeveroistočno od Štipa, pominje se 371, a nakon njegovog rušenja podiže se kao episkopski grad; okružen je visokim zidovima i kulama s dvojnim ulazom; u sjeverozapadnom dijelu grada otkriven je stambeni kompleks i i episkopalna trobrodna bazilika s krstionicom (V–VI st.), sjeverno episkopska palata, a južno jednobrodna bazilika; grad je razoren zemljotresom (518), a nakon obnove, ponovo uništen provalom Slovena i Avara.
Hristijanizacija imperijalnog grada
Tokom dugog postojanja u Srednjem vijeku Rimsko carstvo doživjelo je temeljite preobražaje. Rano razdoblje obilježava vladavina Justinijana (527–565) koji obnavlja Carstvo. U VII st. uspostavljaju se teme (oblasti) kojima upravlja carski namjesnik, strateg i ostvaruje kolonizacija seljaka i doseljenog stanovništva kojima se daje zemlja u vlasništvo (stratioti), uz obavezu služenja u vojsci i plaćanja poreza. Od sredine IX do kraja XII st. Carstvom vladaju makedonska i komninska dinastija. Novo razdoblje nastupa za vrijeme Paleologa, nakon što se završilo krstaško osvajanje Carigrada (1204. do 1261), ali je Carstvo bilo svedeno na obnovljenu prestonicu i okolne teritorije. Saglasno ovim promjenama i arhitektura i umjetnost dijele se na rano (V–IX st.), srednje (IX–XII st.) i kasnovizantijsko razdoblje (XIII–1453).
Baština gradova istočnog Rimskog carstva na ovom tlu nije bila predmet posebnog istraživanja. Možda je tome doprinjelo i to što su građevine ranovizantijskog razdoblja uglavnom viđene kao „ranohrišćanske“, a „hrišćanskih“ gradova nema. Nedostatak izvora otvaralo je dilemu: da li mimoići gradove iz ranovizantijskog razdoblja ili na osnovu rasute građe sastaviti preliminarni pregled. Pojedinačan uvid u baštinu gradova iz tog doba ukazuje da je bila znatna. Ona se nije mogla mimoići, tim prije što je, kao kontinuitet rimskog gradograditeljstva, otvarala nove mogućnosti za tumačenje baštine gradova u Srednjem vijeku.
Izbor baštine gradova iz ranovizantijskog razdoblja prvenstveno se sveo na gradove koji su sa obnovom Rimskog carstva, krajem V i u VI stoljeću, obnovljeni ili izgrađeni. U njima je umnogome očuvan kontinuitet osnove grada i razmještaj akropole, trga i glavnih građevina. Međutim, grad su obilježile crkvene građevine.
Gradovi na Jadranu iz ranovizantijskog razdoblja imali su drugačiju istoriju od svojih savremenika u unutrašnjosti kontinenta. Oni koji su bili podignuti na mjestu sigurnom za odbranu preživjeli su najezde i rušenja nomada; oni koji nisu, kao Salona, doživjeli su tragičnu sudbinu. Opstanak Rimskog carstva na ovim teritorijama i rimsko stanovništvo bili su presudni da se očuva kontinuitet razvoja. Ovi gradovi čuvaju izuzetno svjedočanstvo o vrijednostima ranovizantijskog/bizantijskog razdoblja. Posebno vrijedna je episkopalna cjelina u Poreču koja predstavlja možda jedinstven primjer očuvane cjeline ranovizantijskog/bizantijskog razdoblja, time i podsticaj za komparativno istraživanje sličnih cjelina u Osoru, Zadru, Saloni, Kotoru, Caričinom Gradu, Herakleji, Bargali, Stobiju, u kojima su takođe nađeni ostaci episkopske bazilike, krstionice, najčešće i episkopske palate.
Urbana baština ranovizantijskog razdoblja svjedoči o dramatičnom vremenu koje je gradovima dodijelilo različitu sudbinu. U slučajevima kad se grad diže iz temelja, kao što Justinijan podiže Justinijanu Primu, on je u osnovi rimski grad. U unutrašnjosti, gdje Carstvo nije uspjelo da očuva vlast, gradovi su opustjeli, ukoliko ih nije naselilo novo stanovništvo. Nasuprot njima, gradovi na Jadranu, prirodno bezbjedni za odbranu, nastavljaju život rimskih gradova, naročito oni na teritorijama na kojima se održalo Rimsko carstvo s prestonicom u Vizantu. Svi su hristijanizovani i bogati su baštinom hrišćanstva, koja se jedina i očuvala u vremenima koja su dolazila
Salona (Solin) ranije sjedište provincije Dalmatia, obnavlja se u V i VI st. u okviru Bizanta/Vizanta i ne gubi od svoga značaja. Najvrijednije ostatke čuva istočni dio, građen u vrijeme Rima. Na njegovom sjeveroistoku, uz zidine, otkriveni su ostaci gradske stambene četvrti s gustim spletom ulica i villa urbana, vjerovatno raskošna palata namjesnika provincije. Središte ovog dijela je očigledno kompleks dvojnih bazilika, krstionice i episkopske palače. Istočno od kompleksa su terme. Izvan gradskih zidova su veliki grobni kompleksi koji su nastali na martirijima hrišćanskih mučenika (Kapljuč, Manastirine, Marusinac). Salona se nije mogla odbraniti od rušilačkih osvajanja Avara i Slovena (614), a civilne i crkvene vlasti i rimsko stanovništvo našli su utočište u susjednoj Dioklecijanovoj palači
Heterogena baština južnoslovenskih zemalja
Od sredine IX stoljeća do svog kraja Srednji vijek je, na tlu južnoslovenskih zemalja, ostavio veoma raznoliku baštinu gradova. Njeno bogatstvo ogleda se u mozaiku spomenika istočnog Rimskog i Franačkog carstva, Venecije, Austrije, Ugarske i slovenskih zemalja. Baštinu gradova, koja je u Starom vijeku bila nepodjeljena, nerealno bi bilo da je sad dijelimo po stilskom izrazu ili povinujemo promjenljivim granicama carstava, država i religija. Gradovi se grade i traju nezavisno od ovih podjela.
Ponovno rađanje opustošenih gradova u Evropi, nakon najezde nomadskih naroda, uglavnom se smješta u XI ili XII stoljeće, bilo da je riječ o obnovi rimskih ili izgradnji novih gradova, a njihov rast vezuje se s razvojem zanata i trgovine. Trebalo je, dakle, da prođe mnogo vremena da bi starosjedioci i doseljeni narodi počeli da obrazuju svoje državne zajednice i obnavljaju, odnosno podižu gradove. Baština ovih gradova odražava složenu strukturu srednjovjekovnog društva, čiji su činioci bili vladari država i njihovi namjesnici, crkva i njena kurija, te feudalna vlastela. Posebno mjesto imaju gradovi koji su prethodnim razvojem stekli ekonomsku snagu i uticaj u svom okruženju. To su razvijene jadranske komune koje su donijele statute ili gradovi koji su dobili povelje slobodnog kraljevskog grada. Oni postaju kolijevka političke, ekonomske i kulturne evolucije novog, građanskog staleža. Gradovi, u kojima se ostvaruje koncentracija vlasti, crkve i zemljoposjednika, u kojima izrasta slobodno građanstvo, postaju glavni činilac u razvoju privrede, naročito novčane i uspostavljanju trgovačkih i zanatskih staleža udruženih u bratovštine (cehove, esnafe).
Urbana baština svjedoči o značajnim promjenama u gradnji gradova. Graditelji su, poučeni iskustvom prošlih vremena, najviše pažnje poklonili odbrani gradova. Ojačane su gradske zidine i dograđena utvrđenja. To je bio poduhvat države, vladara ili samih stanovnika. Ali gradove u cjelini, nije više gradila bogata Imperija, kao što jegradila kolonije veterana. Prostrani rimski grad ustupao je mjesto stiješnjenom srednjovjekovnom gradu. To je vodilo zbijenom načinu gradnje, malim trgovima, uskim ulicama i zgusnutim i spratnim kućama. Pretpostavlja se da su kuće u gradovima prvobitno bile drvene, a kasnije, s bogatstvom vlasnika, zidane su od opeke; gdje je bilo kamena bile su kamene. Srednjovjekovna „urbanizacija“ čuvala je, kao i antička, međuzavisnost grada s okruženjem, ali na drugačiji način. Bila je tijesno vezana sa razvojem zemljoradnje i porastom stanovništva. Nikad, kao u Srednjem vijeku, neće postojati tako visoki stepen vezanosti gradskih i seoskih naselja.
Graditeljski red i običajna pravila u mnogim gradovima zamijenila je spontana gradnja. Međutim, gradsko zemljište, pa i zemljište na kojem su se gradovi podizali ili širili, pripadalo je komuni ili je bilo feudalno vlasništvo, tako da promet zemljištem nije određivao gradnju grada. Zavisno od okolnosti, potreba i tradicije svaki grad je izrastao za sebe i stoga se više razlikuju, nego što liče jedan na drugog. Krupne promjene izvršene su i u arhitekturi građevina. Graditeljski program znatno je redukovan zbog siromaštva, ali i promjene karaktera društva. Hrišćanstvo, kao konstitutivna osnova društva, steklo je pravo da stvori svoj tip građevina. Forum je izgubio značaj kao mjesto javnog okupljanja i odlučivanja i prvenstvo je dobila crkva. U arhitekturi grada crkvena arhitektura postala je dominantna.
Državne zajednice Sloveni stvaraju između IX i XI stoljeća. Međutim, taj proces je spor i fragmentaran, zbog borbi moćnih susjednih država oko prevlasti nad ovim teritorijama, ali i zbog nepostojanja svijesti o državnoj zajednici kod slovenskih velikaša. Za prevlast su se borile i razdvojene hrišćanske crkve.
Od ovog opisa bitno se razlikuje jadransko područje u kojem se nastavlja život gradova Rimskog carstva i njihovih građana. To objašnjava da su ovi gradovi tako lako prihvatili arhitekturu romanike i gotike (XII–XIV st.); oni su bili rijetki gradovi Evrope koji nisu ni prekidali graditeljstvo Rimske imperije. Za njihove zidare i klesare to nije bilo obučavanje u nečem što nisu znali, več nastavljanje onoga što su njihove „družine“ graditelja gradile. Slovensko stanovništvo nije zaposjedalo ove gradove zamjenjujući starosjedioce, nego ih je, uglavnom, postupno naseljavalo; u nekim je kolonizirano.
Zadar, grad rimsko-vizantijskog kontinuiteta, u XI stoljeću pripada hrvatskim vladarima, potom ugarskim, u IV križarskom ratu Venecija ga osvaja 1202, pa ponovo postaje vizantijski. Od 1409. do 1797. pripada Veneciji, potom Austriji i Italiji. Privredni je centar sa značajnom lukom. Iz razdoblja romanike očuvane su crkva sv. Marije (1091), crkva sv. Krševana i katedrala sv. Anastasije (Stošije), iz gotike crkva sv. Frane, iz renasanse loža, iz baroka Palata providura, Kneževa palata i više patricijskih palata, a Sudska palata pripada istorijskim stilovima. Novo (svjetovno) središte grada ostaje povezano sa rimskim forumom glavnom ulicom. Srednjovjekovni grad opasan je zidinama i branjen dvjema citadelama.
Gradovi sa graditeljskim kontinuitetom
Baština gradova na Jadranu svjedoči o kontinuitetu istih gradova, uz nekoliko novih. Taj kontinuitet čini da antički i srednjovjekovni grad opstoje zajedno, pomireni ili suprotstavljeni na različite načine. Dragocjen opis ovih gradova daje rimski car Konstantin VII Porfirogenit u knjizi De administrando imperio. On piše da nomadi iza Dunava „obladaju zemljom Dalmacijom … Samo primorski gradovi ne predadoše im se, nego ostaše u vlasti Rimljana … Kotor, Dubrovnik, Split, Trogir, Zadar, Rab, Krk i Osor.“ Tema Dalmacija je pripadala istočnom Rimskom carstvu od 615. do 1010. god., zatim od 1089. do 1107. i od 1167. do 1204. godine. Gradovi na jugu pripadali su dračkoj temi, a na sjeveru Poreč pripadao je ravenskom egzarhatu.
Baština gradova na Jadranu jedinstvena je. U osnovama gradova, očuvanim građevinama i arheološkim nalazištima zaštićena je baština preko 60 gradova. To je baština urbanog kontinuiteta. Kopar, Poreč, Piran, Rovinj, Pula, Krk, Osor, Rab, Nin, Zadar, Trogir, Split, Kotor, Ulcinj su gradovi čiji život počinje prije naše ere i koji čuvaju urbani kontinuitet do naših dana. To je činjenica prvorazrednog značaja. Svoj kontinuitet duguju kontinuitetu država u čijem su krilu građeni i opstali, time i gradskog stanovništva koje je očuvalo način života, institucije grada i pravila gradogradnje. To je, u osnovi, bilo Rimsko carstvo, podrazumijevajući i njegovo „istočno” doba i Venecija koja ga nasljeđuje. Duguju ga i izboru mjesta. Grad koji nije imao bezbjedan prirodni položaj za odbranu nije mogao da se održi u vrijeme najezdi nomada i osvajačkih vojski. To su, uglavnom, gradovi na otoku ili poluotoku; zidine nisu bile dovoljne za odbranu. Tragična je sudbina Duklje, Epidaura ili Salone koji su podignuti na mjestima za mirna vremena. Istu sudbinu doživjeli su i gradovi u unutrašnjosti, npr., Herakleja, Stobi, Sirmium ili Viminacium.
Pažnju privlače oni gradovi koji su, prema publikovanim podacima, izgrađeni tek između XI i XIV stoljeća. Tako, na primjer, Rab (novi dio) građen je u XII–XIV, Korčula u XIII, Hvar (pravilni red ulica) podiže se u XIV stoljeću, Ston 1333–1506, Pag 1443– 1463. Po zapisima, izgradnja ovih gradova nema pretke u helensko-rimskim gradovima, iako su građeni na način koji je svojstven tom gradograditeljstvu. Pred pitanjem smo: kako objasniti pojavu da se novi gradovi podižu po pravilima iz doba Rimljana, nakon „pauze“ od oko osam stoljeća?
Iznenađuje i da novi gradovi donose gradske statute ne mnogo poslije vremena koje se uzima kao vrijeme njihove gradnje, a statut je obilježje razvijene urbane sredine i duge prakse municipalne vlasti. Prema podacima, Korčula se gradi u XIII st. a statut donosi 1265. godine, Dubrovnik se gradi u XI st. (smatralo se do novijih istraživanja), a statut donosi 1272, Rab se gradi u XII–XIV st., a statut je iz 1331, Hvar se gradi u XIV st., a statut donosi 1331, Kotor se gradi u XII st., a statut ima iz 1332, Pag se gradi od 1443. do 1463, a statut donosi u godini kad počinje gradnju (1443). (Radi sličnog poređenja navodimo da je Poreč donio statut 1303, Zadar i Brač 1305, Piran 1307, Split 1312, Trogir 1322, Budva, Pula, Kopar, Motovun u XIV, Šibenik 1412, a Rovinj i Buzet takođe u XV stoljeću). Pretpostavka da su statuti ovih gradova nastali prepisivanjem statuta Venecije (donijet 1242) nema osnove, jer, iako su mnoga poglavlja podudarna, u njih su unijete i odredbe kojih nema u statutu Venecije, a čije je porjeklo u ranijim odlukama municipalne uprave. Neki sadrže i gradograditeljska pravila običajnog karaktera, a takvim nema ni traga u statutu Venecije.
Trogir je grad na utvrđenom otočiću koji je mostom povezan s kopnom. Nekad rimska kolonija i vizantijski grad, potom grad hrvatskih i ugarskih vladara sa municipalnom autonomijom; kralj Koloman mu je 1107. potvrdio autonomni položaj, a 1322 grad donosi statut; od 1420. je venecijanski. Urbana struktura čuva osnovu rimske kolonije, sa ortogonalnim rasporedom ulica i velikim trgom; u srednjem vijeku rubovi grada do obale popunjeni su gradnjom, a na zapadnom dijelu je novi dio grada, planski dograđen. Na trgu, koji je najljepša renesansna cjelina u Dalmaciji, glavne su građevine, znamenita romaničko-gotička katedrala sv. Lovre sa zvonikom, starohrvatske crkve sv. Barbare i sv. Marije, vijećnica, gotička loža-sudnica, gradski sat, palača Fanfogna, te divna palata Ćipiko. U gradu su i samostan i romaničke, gotičke, renesansne i barokne palate. Gradske zidine obnovila je Venecija i dogradila kaštel Kamerlengo. Trogir je jedinstven grad kontinuiteta koji na malom prostoru čuva čudesno vrijednu izvornu baštinu.
Autor: Branislav Krstić
Rimsko carstvo je postojalo i u srednjem veku napisao/la P.U.L.S.E dana
Pregled tekstova autora – P.U.L.S.E →