Pesnik, esejista, prevodilac i izdavač Gojko Božović u svojoj zbirci eseja Književnost i dani (izdavač: Kontrast izdavaštvo) bavio se svetskim i domaćim autorima, kao i njihovim delima, ali je govorio i o “poetičkim pitanjima savremene književnosti i o socijalnim, medijskim, tehnološkim i ideološkim silama koje oblikuju prvobitni kontekst u kome tu književnost čitamo.” U ovom eseju Božović, smelo i promišljeno, pokušava da odgovori na višedecenijsko i čini se neprolazno pitanje o nedostižnoj dominaciji jedne književne forme nad svim ostalim, a to je naravno – roman.

Čitalac savremene srpske književnosti jeste, pre svega, čitalac savremenog romana. Nije to nikakvo iznenađenje, čitalac bilo koje književnosti jeste, pre svega, čitalac savremenog romana. Ali ako ostanemo kod savremene srpske književnosti, to jeste pomalo neobična činjenica, utoliko pre ako se ima u vidu kako je srpska književnost mnogo pre srpskog društva ušla u zonu pluralizma. Ali ako je savremeno pisanje na srpskom jeziku uistinu pluralističko u pogledu teme i poetike, u žanrovskom pogledu nije tako. Savremena srpska književnost postala je nesumnjivo romanocentrična. Roman je dominantna forma pisanja kako po broju napisanih i objavljenih knjiga, tako i po medijskom statusu tog žanra, po očekivanjima javnosti i samih autora.

Da nema romana, savremena srpska književnost bi praktično sasvim izgubila svoj medijski status i širi javni odjek. O novim romanima se piše i govori u medijima, što se nikako ne može reći za knjige pripovedaka, a pogotovu ne za druge književne žanrove.

Roman je stekao takav tip javnog prisustva da se njegove mene i odlike, uzleti i padovi ne tiču samo književnosti kao što je to u slučaju drugih književnih žanrova. Roman je čitana književna forma, što ga na paradoksalan, ali nesumnjiv način odvaja od književnosti. Književnost, u celini uzev, nije čitana, naprotiv, ona se tiče onih koji je pišu i njihovih sve ređih saputnika.

Ako je srpski roman postepeno, ali sve naglašenije osvajao prostor još od dvadesetih godina XX veka, u drugoj polovini istog veka pozicioniranje ovog žanra postaje sasvim očigledno, da bi u poslednjoj deceniji veka i u godinama posle nje ova tendencija postala neopoziva činjenica književne istorije i književnog života.

Opisana istorizacija može biti predstavljena i na sledeći način, isto to, samo malo drugačije: na početku XX veka srpska književnost ovladava izražajnim i poetičkim modelima romana, u drugoj polovini veka postaje korespondentna sa evropskim romanesknim horizontom, da bi na njegovom zalasku roman postao deo društvenog standarda, poklapajući se sa očekivanjima preostalih čitalaca od književnosti. Isto tako, nisu retki primeri u kojima roman prevazilazi uobičajeni krug čitalaca, ljudi na ovaj ili onaj način vezanih za književnost, čime, zapravo, roman zadobija status medija s nedvosmislenom recepcijom.

Jedna od retkih književnih nagrada čiji odjek dopire i do onih koji nemaju nikakve veze s književnošću jeste NIN-ova nagrada za roman godine. Uporedimo li taj odjek sa odjekom koji izaziva Andrićeva nagrada za pripovetku, nagrada „Vasko Popa“ za poeziju ili pak Sterijina nagrada za najbolji dramski tekst, dobićemo sasvim preglednu sliku javnog statusa pojedinih književnih žanrova.

Roman je jedini književni žanr koji je stekao takav javni status. Poezija se povukla sa scene. Drama, u čisto književnom smislu, nezavisnom od njene pozorišne sudbine, na toj sceni, pod punim svetlom, nikada nije ni bila. Esej je ekskluzivan žanr. Teorija, istorija književnosti, pa čak i kritika sve više su predmet interesovanja samih interpretatora, dok knjige iz ovih oblasti ostavljaju utisak sporadičnog dijaloga u njihovoj zajednici. Uprkos briljantnoj istoriji žanra na srpskom jeziku, pripovetka se često doživljava kao priprema za pisanje romana.

Možemo to pogledati na još jednom primeru. Tiraž savremenog romana, čak i ako ga piše neki posve nepoznati početnik, obavezno prelazi trocifreni broj primeraka, što se često ne dešava ni pojedinim modernim klasicima – piscima pripovedaka ili pesama. Dok pojedini romani ozbiljne književnosti dostižu i tiraže od nekoliko hiljada primeraka, čak šest književnih žanrova se nalazi na samom rubu realne izdavačke egzistencije. To su poezija, drama, esejistika, književna kritika, književna istorija i književna teorija. Počev od devedesetih, svake godine se na srpskom jeziku objavi više romana nego što ih je ranije objavljivano u čitavim epohama ove književnosti, recimo, između dva svetska rata. Naglašeno javno prisustvo učinilo je roman, između ostalog, i izrazom mode. To se lako može prepoznati kada se vidi koje sve ličnosti javnog i estradnog života pišu romane (od političara do novokomponovanih zvezda muzičke scene), ali i po tome što je roman vrlo često shvaćen kao moćni medij kojim se mogu analizirati, razumeti i terapijski prevladavati svi lični ili kolektivni problemi. Ovakav status, sa svim njegovim dobrim i lošim stranama, uslovio je da roman postane deo šireg društvenog samorazumevanja. To može da se pokaže kao vitalno važno za opstanak književnosti u javnom životu i za njeno oslobađanje delom od nametnute, delom od izabrane izolacije.

Ali svaka priča ima dve strane, pa nije drugačije ni sa savremenim srpskim romanom. Glad za javnošću koju pokazuje srpski roman može lako da se pretvori u surovu komercijalizaciju koja više ne bi imala nikakvu vezu s književnošću. Poslednjih godina dobili smo veliki broj romana koji su tipski izraz ove opasnosti.

Kada je jedan žanr toliko čitan, uprkos svemu, a najviše uprkos lošim okolnostima koje nisu naklonjene književnosti i mišljenju o njoj, onda za to mora postojati neko valjano objašnjenje. To objašnjenje ima tri ključna elementa, od kojih jedan proističe iz same prirode romana kao žanra, dok druga dva jesu izraz specifičnosti savremenog srpskog romana i konteksta u kome se on pojavljuje među čitaocima.

Roman, na prvom mestu, daje zaokružen svet, predočava priču koja se postepeno uobličava i za čije praćenje je potrebno izvesno vreme. U tom zaokruženom svetu, u tom neophodnom vremenu čitanja, mi možemo zaboraviti svoj svet, napraviti distancu prema svakodnevnim događajima čiji smo saučesnici i sagledati ih iz perspektive jednog ipak drugačijeg, distanciranog, izmeštenog sveta. Čak i kada roman koji čitamo govori o događajima čiji smo savremenici, nesumnjivo osećamo kako je reč o fikcijskom svetu.

Međutim, roman nije tek samozaborav, on je i samotumačenje. Prateći celovitu romanesknu priču, čitalac pokušava da dođe do objašnjenja i razumevanja sopstvenog slučaja, dakle, do onoga što mu izmiče u stvarnom svetu. Izgleda da je to vrlo važan element za razumevanje romana kao savremenog čitalačkog fenomena. Od drugih žanrova se ne očekuje ovaj efekat tumačenja, pa zato nisu ni toliko čitani. Roman se, na drugoj strani, doživljava kao ozbiljan žanr čitanja. U njemu je priča koja se tiče nas.

Još jedna osobina savremenog srpskog romana vredna je pažnje. Najvećem broju čitalaca je, ipak, najvažnija priča, što je očekivanje koje roman ispunjava po definiciji. Te priče su, naravno, različite. U poslednjoj deceniji XX veka i u godinama posle nje prosečni savremeni srpski čitalac očekivao je od romana da govori o istoriji i savremenosti, da tumači socijalne, političke i istorijske procese, kao i da sve to čini oblikujući zanimljivu priču. Pri tome su teme savremenog romana sezale od istorijskog doba koje se graniči s nekim od mitova, preko srednjeg veka, do poslednje decenije XX veka i istorijskog haosa koji je ona donela na ovom prostoru. Mnogo više nego pisci drugih žanrova, savremeni romanopisci su, gotovo sukcesivno, opisivali događaje koje su čitaoci imali pred svojim očima. (Sličnih tema poduhvatali su se srazmerno često i pisci drama, ali drama među srpskim čitaocima nikada nije u pravom smislu postala žanr čitanja, ona se, po običajnom pravu, uzima kao pripremni žanr za pozorište kao reprezentativnu umetnost.)

U narednoj deceniji istorija nije sasvim izgubila cenu u očima čitalaca, ali se kao važno očekivanje pojavljuje i zahtev za pripovedanjem o fascinacijama i izazovima privatnog života. Otuda je čitanje romana poslednjih godina imalo i vrlo važnu funkciju preispitivanja slike sveta. S druge strane, ova odlika upućuje na to kako su se naši savremeni romanopisci pokazali kao valjani istraživači čitalačkog tržišta.

Na tom tržištu roman je stekao dominaciju koju, sve su prilike, neće skoro izgubiti.

Odgovor na pitanje zašto se roman tako mnogo piše na srpskom jeziku u poslednjoj deceniji mogao bi, dakle, da pođe od broja čitalaca: roman se mnogo piše zato što se mnogo čita. U istoriji srpskog društva pisci možda prvi put prepoznaju ili samo naslućuju, zavisno od individualne socijalne imaginacije, pitanje tržišta, pokazujući, pri svemu tome, spremnost da odgovore na njegove zahteve. Možemo to videti ne samo po književnim i javnim, medijskim izrazima romanocentričnosti savremene srpske književnosti, oličenim u nizu socijalnih institucija, nasleđenih iz minule prakse književnog života ili stvorenih po nužnosti potreba definisanih tokom devedesetih, takve su, recimo, književne nagrade, izdavački projekti, marketing ili medijski status pojedinih žanrova, nego i po tome ko u našem vremenu sve piše romane. Nisu to samo oni koji su prepoznali roman kao sopstvenu formu pisanja, nego su romanopisci postali i mnogobrojni pesnici, pristigli u medijsku zonu romana iz apsolutne nezainteresovanosti stvorene oko moderne poezije. Romanu kao poželjnom mediju okrenuli su se, u još većem broju od pesnika, novinari, dakle, oni koji imaju prilike da svoje priče podele sa ogromnom, književnosti, pa i romanu sasvim nedostupnom publikom. Ali ako je neuporediva brojnost medijske i romaneskne publike, ovi romanopisci prepoznaju još jednu neuporedivost koja ih, po svemu sudeći, i privlači. Koliko ozbiljnost pisanja, roman garantuje i ozbiljnost recepcije. Priča poverena u obliku romana postaje deo znanja jedne zajednice.

Kao što je ep zamena za mit, tako je i roman zamena za ep. Ukrštajući se s modernim tehnikama posredovanja priče i značenja, roman je u čitalačkoj svesti postao drugo ime za relativno celovitu i ka razumevanju okrenutu priču o nekom događaju. Smenjujući ep, roman je na stečenom posedu zadržao epski višak ili u osnovi stabilan koeficijent priče koji ostali književni žanrovi, po definiciji, ne mogu imati. Duh priče prebiva u romanu. Po svojoj strukturi, ali i po kompozicionim mogućnostima, roman je od svih beletrističkih oblika najskloniji objektivizaciji predočene stvarnosti. Svejedno što je prividna i fiktivna, ova objektivizacija je nesumnjivo višeg stepena nego ona u poeziji, recimo. Na osnovnom nivou, značenja romana je lakše pratiti nego značenja pesme. Iz ovoga je proistekla jedna od zanimljivijih strategija modernog romana, sve prisutnija i u našoj prozi, oličene u žanrovskoj mimikriji, drugim rečima, u dvostrukosti romansijerskog diskursa. Deleći se na fabulu i na dublji smisao koji se može iščitavati iz nje, roman vrlo često poprima ruho čitljive priče, manipulišući s predlošcima „čistog“ žanra (triler, ljubavni roman, SF).

Pogrešno bi, međutim, bilo verovati kako je prevlast romana samo svojstvo srpske književnosti u modernom dobu, rođeno iz neke neizlečive epske sklonosti srpskog društva. Potreba za pričom i pričanjem pronalazi svoj adekvat u romanu u ukupnoj evropskoj modernoj kulturi.

Roman je možda poslednja kopča koja književnost povezuje s javnošću. Otuda je teško razumeti otpor koji se prema savremenom romanu ponekad može prepoznati u užim književnim krugovima. Od toga je mnogo važnije pred savremeni roman postavljati visoke zahteve.

Ilustracija: Alessandro Cripsta

Izvor: Glif

Tekstovi o književnosti na portalu P.U.L.S.E

  Glif, Gojko Božović, Književnost, roman