Nekoliko reči o hrišćanstvu

HRIŠĆANSTVO

Isus Hristos

Isus Hristos (grč. Iesous – od aramejskog i hebrejskog Ješua (Jehošua) – bukv. „Bog je spasenje“ i grč. Hristos – hebr. mašiah, „pomazanik“, „Mesija“)

Rođenje, porodica, život

Pripovesti o Isusovom rođenju i njegovoj porodici najpotpunije su sačuvane u novozavetnim jevanđeljima. Ta jevanđelja sadrže rodoslove Isusa Hrista, priče o njegovom čudesnom začeću i rođenju u jaslima, tradiciju o bekstvu njegove porodice u Egipat i njihovom povratku u Galileju. Prema tim izveštajima, Isus je rođen u galilejskom Vitlejemu. U tom gradu se i danas nalazi crkva podignuta u vreme Konstantina, a obnovljena u šestom veku, pod Justinijanom. Prema Matejevom kazivanju Isus je, preko svog oca Josifa, bio potomak slavnog jevrejskog cara Davida koji je rođen posredstvom Duha svetoga. U Lukinoj verziji on je takođe Davidov potomak, ali sa mnogo dužim rodoslovom koji vodi čak do Adama.

U Luke se spominje i predskazanje o Marijinom čudesnom začeću, te o posredovanju Duha u tom neobičnom činu. Epizoda o poseti pravednog Simeuna Isusovom domu, koja pomalo podseća na stariji, budistički mit o rođenju Bude Šakjamunija, nalazi se jedino u Lukinom jevanđelju. U Matejevom spisu spominju se, opet, neki mudraci s Istoka koji su, videvši Spasiteljevu zvezdu, došli da mu se poklone u Jerusalimu. Evanđelisti spominju i varoš Nazaret u kojoj je Isus odrastao i odakle (ili, pak, iz obližnjeg Seforisa) vodi poreklo njegova mati Marija. Marijin muž Josif bio je drvodelja, koji je za ženu uzeo verenicu zatrudnelu od Svetog Duha. Iako se obično veruje da je Josif bio puno stariji od Marije, ta pretpostavka se ne temelji na izveštajima evanđelista. Iz jevanđelja još saznajemo da je Isus imao braću (Jakova, Josiju, Judu i Simona) i sestre koje, međutim, nisu imenovane. U Marka se i sam Isus naziva „drvodeljom“, što bi moglo značiti da je on taj zanat preuzeo od svoga oca.

Marija Bogorodica

Mati Isusa Hrista je u hrišćanskim religijsko-mitološkim predstavama prikazana kao savršeni lik device-majke. U jednom poznatom Isaijinom proročanstvu govori se o budućem rođenju Emanuela (bukvalni prevod „Bog je s nama“), koje će doneti utehu i blagostanje za ceo Izrael. Baš to proročanstvo dovode evanđelisti Matej i Luka u neposrednu vezu sa začećem i rođenjem Hristovim. Kanonska jevanđelja daju, inače, malo podataka o Mariji, tako da se potpunija slika o njenoj ličnosti može dobiti tek ako se uzme u obzir obimna apokrifna i hagiografska literatura, narodne legende i srednjovekovna ikonografija. Neke od tih legendi sakupljene su u srednjem veku u čitave zbirke u kojima se vrlo podrobno opisuju mnogi događaji iz Bogorodičinog života. Prema tim maštovitim opisima, ona se još kao trogodišnje dete vaspitavala u Jerusalimskom hramu, bavila ručnim radom i primala hranu iz ruku anđela. S dvanaest godina se zavetovala na večno devičanstvo, a u galilejskom Nazaretu joj je arhanđel Gavrilo najavio rođenje Sina božjeg.

Kada je o novozavetnim tekstovima reč, nešto potpunije svedočanstvo o Mariji Bogorodici nalazi se u prologu Matejevog i Lukinog jevanđelja. Tu se, između ostalog, govori o njenoj veridbi za pobožnog drvodelju Josifa, rodbinskim vezama s Jelisavetom, majkom Jovana Krstitelja, i njihovom susretu u kući Zaharijevoj, Hristovom rođenju u Vitlejemu i privremenom bekstvu porodice u Egipat, te o povratku iz Egipta u Nazaret i Isusovom detinjstvu. Epizoda o bekstvu u Egipat verovatno je inspirisana biblijskom knjigom Izlazak, gde Mojsije izbegava faraonovu srdžbu bežanjem u „zemlju Bogorodica Marija sa Isusom, muzej Sv. Sofija, Istanbul, Turska Madijansku“. Isus bi tu, dakle, predstavljao nekog novog Mojsija. Mati Isusova se pojavljuje i u nekim epizodama Jovanovog jevanđelja: na svadbi u Kani Galilejskoj, gde joj se sin prilično osorno obraća; u Kafarnaumu, zajedno s Hristovom braćom i učenicima i, najzad, neposredno uoči Isusove smrti na krstu, pored apostola Jovana. Kratko se Marija spominje i u Delima apostolskim, u društvu apostola i drugih žena, za vreme zajedničke molitve posle Hristovog vaznesenja.

Marija, mati Isusova, proglašena je Bogorodicom na crkvenom saboru u Efesu 431. godine. U pravoslavnom predanju ona ravnopravno s ostalim apostolima učestvuje i u „žrebu“ kojim je određena njihova buduća misija. U toj verziji ona svoje poslednje dane provodi u Gruziji, što se dovodi u neposrednu vezu s njenim mističnim pojavljivanjem kroz tzv. „iversku“ (gruzijsku) ikonu. Prema jednoj drugoj varijanti mita o Bogorodici, ona je svoju starost mirno dočekala u kući Jovana Bogoslova u Efesu, predana molitvama i ručnom radu. I u katoličkoj, i u vizantijsko-ruskoj ikonografiji, značajan motiv iz tog predanja je uspenje Bogorodičino, predstava koja se temelji na nekim apokrifnim izveštajima o njenom telesnom vaskrsenju.

Jevanđelja gotovo uopšte ne opisuju period između Hristovog rođenja i krštenja, odnosno njegovog mesijanskog propovedništva koje traje svega nekolike godine. Tek malo pomena o njegovom detinjstvu i mladosti (što, najverovatnije, predstavlja deo neke docnije uobličene legende) nalazi se na svršetku druge knjige Jevanđelja po Luki gde se govori o tome da je Isus, kada je imao svega dvanaest godina, vodio razgovore s nekim učiteljima u Jerusalimskom hramu.

Pored povesti o krštenju, sva tri jevanđelja sadrže, kao jednu od prvih epizoda iz Isusovog života, i priču, legendu o njegovom boravku u Judejskoj pustinji. Ova epizoda je u jevanđeljima naročito važna, jer tek posle 40 dana provedenih u pustinji Isus počinje svoje propovedanje i okupljanje učenika. Boravak u pustinji predstavlja tako neku vrstu njegovog „očišćenja“ i pripreme za javno delovanje. Prema starom verovanju naroda iz okoline Jordana i Mrtvoga mora, pustinja je boravište nečistih duhova. Judejska pustinja bila je i redovno boravište Jovana Krstitelja, askete i pustinjaka koji u jevanđelju propoveda skori dolazak Mesije. Jovan je već krštavao u pustinji i propovedao krštenje kao pokajanje za oprost grehova, kada Isus dolazi na Jordan. Isus je od Jovana primio krštenje ali, po svemu sudeći, i tradiciju asketskog života i boravka u pustinji poteklu još od proroka Ilije. U Marku se opisuje kako Duh sveti u liku goluba silazi na Isusa prilikom krštenja da bi ga, odmah zatim, izveo u pustinju. A tek tu je mladi Nazarećanin savladao i poslednju prepreku koja mu se postavljala na putu između njegovog dotadašnjeg života i mesijanskog propovedništva.

Isus je svoje učenje saopštio najpre samo uskom krugu najbližih i najprivrženijih učenika, da bi tek docnije njegovo jevanđelje počelo da se propoveda i šire, u narodu. Hristos je prvo odabrao nekoliko ribara, svojih najodanijih učenika, da ih učini „ribolovcima ljudskijem“. To su bila braća Simon (Petar) i Andrija Jonini i Jakov i Jovan Zevedejevi. Ubrzo se okupilo i svih dvanaest učenika. Novozavetna jevanđelja puna su priča o čudesnim delima Isusovim: isceljivanju bolesti, isterivanju zlih duhova, hodanju po vodi, stišavanju oluje, podizanju mrtvih, nahranjivanju 5000 ljudi sa samo pet hlebova i dve ribe i sl. Najveći broj tih priča ponikao je u narodu i predstavlja izraz opštih duhovnih prilika u Galileji i Judeji u prvom veku. Neke od tih pripovesti imaju, međutim, i svoj zasebni, simbolički i alegorijski smisao, naročito u Jovanovom jevanđelju. Isusova čudesa okupljala su, najzad, i sve veći broj pristalica oko novog učenja. Njegove propovedi, onako kako su ih zabeležili evanđelisti, imaju oblik sažetih mudrih izreka i aforizama, dok su njegove izreke i parabole britke, slikovite, dinamične, nabijene emocijama, pa ostavljaju momentalno dejstvo na slušaoca.

Za razliku od prikaza života, jevanđelja veoma detaljno opisuju Isusovo hapšenje, osudu i surovo pogubljenje. Možemo samo pretpostavljati zašto je Isus uhapšen i razapet na krstu. Reklo bi se, najpre, na osnovu onoga što znamo iz izvora, da Isusov pokret nije bio ni u kom slučaju militantan. Najbliži sledbenici, apostoli, nisu bili ni toliko brojni pa, prema tome, nisu predstavljali ni vidljivu opasnost za rimske vlasti. S druge strane, Isusovo učenje o carstvu božjem, kao i posledice tog učenja na društveno-istorijsku realnost Jevreja uoči predstojećeg rata s Rimljanima (66–70. g. n. e.), mogli su da predstavljaju izvesnu smetnju vlastima, naročito u vreme kada se veliki broj hodočasnika okupio u Jerusalimu da proslavi Pashu. U tom kontekstu bi se čak moglo pretpostaviti da su glasine koje su kružile oko Isusa i njegove zajednice došle i do guvernera Pontija Pilata i da je Hristovo hapšenje i raspeće moglo uslediti kao nekakvo kažnjavanje za primer kako bi se sprečile moguće pobune u Jerusalimu i Judeji u tom, inače, uzburkanom periodu. U skladu s tim je izveštaj da je Isus bio tajno uhapšen, predat rimskim vlastima i brzo pogubljen, tako da nije postojao rizik od šire narodne pobune. Čini se da je kazna koja je usledila bila više usmerena na to da se umiri „mnoštvo“ u Jerusalimu, koje Isusa inače masovno označava kao Mesiju još nedelju dana uoči Pashe, nego što je sam pokret, predvođen tim Mesijom, predstavljao opasnost za Rimljane. Isusovo pogubljenje na krstu je, doista, bilo brzo, nemilosrdno i šokantno, što je upravo efekat koji bi Rimljani želeli da postignu. Tek docnije su autori i priređivači jevanđelja pokušali da ublaže ulogu rimskih vlasti, i krivicu za Isusovu smrt u većoj meri prebace na druge Jevreje i njihove lidere u Jerusalimu. U četvrtom veku, kada hrišćanstvo postaje i zvanična religija Rimske imperije i kada ovi tekstovi poprimaju i svoj završni oblik, hrišćani su morali biti dosta obazrivi i „politički korektni“ u načinu na koji su prikazali smrt svoga Mesije. Tu je, svakako, došlo i do izvesnog „retuširanja“ i skidanja bar dela odgovornosti s rimskih vlasti.

Zanimljivo je i to da se o Isusu i njegovoj smrti gotovo ništa ne zna iz delâ tadašnjih rimskih i jevrejskih istoričara, a do danas nije tačno utvrđena ni godina Isusovog pogubljenja  (pretpostavlja se da je to bilo u proleće 30. ili 33. godine n. e.).

Isus Hristos u hrišćanstvu

U hrišćanskoj religiji Isus Hristos je Sin Božji, Spasitelj, druga božanska osoba Svete Trojice. U novozavetnim tekstovima Isus Hristos ima više imena i epiteta: on je „Spasitelj“, „Sin čovečji“, „Sin božji“, „Sin Davidov“, te „Gospod“, „Učitelj“ i dr. Novozavetne pripovesti o Isusu kao Spasitelju naslanjaju se u velikoj meri na legendu i mit o Mesiji u delima jevrejskih proroka. Na primer, u jednom od najznačajnijih proročanstava proroka Isaije govori se o budućem dolasku Mesije – „božjeg sluge“ i izbavitelja izraelskog naroda. Prema Isaijinom predskazanju, taj pravedni sluga će na sebe preuzeti grehe čitavog naroda i doneti mu spasenje. Put njegov treba da bude put patnje, ali i slave. Hebrejski prorok ga zamišlja kao „prezrenog i odbačenog između ljudi“, „vičnog bolestima“, kao onoga koji će biti „ranjen za naše prijestupe, izbijen za naša bezakonja“. Istovremeno, on će sa sobom doneti pravdu, mir i spasenje. U Isaijinom opisu javlja se znamenita vizija „božjeg jagnjeta“ što će dati svoj život kao žrtvu za iskupljenje ljudskih greha.

Ranohrišćanska ideja o Mesiji kao božanskom Spasitelju u izvesnom je raskoraku s učenjem starozavetnog Nauka (Tore), gde se ne dopušta mogućnost ikakvog posredovanja između svemoćnog JHVH i jevrejskog naroda u liku nekakvog spasitelja koji bi i približno bio ravan Bogu. U opisima evanđelista taj Mesija, Hristos, razlikuje se, u manjoj ili većoj meri, od onih predstava i vizija koje su docnije zaokupljale jevrejske proroke i apokaliptičare. Ta odstupanja su, pod uticajem različitih kulturno-istorijskih i ideoloških promena, vremenom bivala sve izrazitija i upravo na njima se postepeno obrazovala i jedna sasvim nova svetska religija – hrišćanstvo, koja svoje ime duguje baš onoj drevnoj legendi i učenju o dolasku Mesije. Naime, reč Hristos je grčki prevod hebrejske imenice mašiah koja znači „pomazanik“, „Mesija“. U hrišćanstvu se, međutim, jevrejska ideja o Mesiji kao božjem izabraniku i pomazaniku razvila do predstave o Hristu kao Bogu, odnosno Sinu božjem u „biološkom“ smislu. U razvijenijoj hrišćanskoj doktrini Sin božji je stoga i osoba Svete Trojice.

Centralna tema Isusovog propovedanja jeste upravo učenje o carstvu božjem. Ta ideja tumačena je, po svemu sudeći, još za Isusova života, a naročito posle njegove smrti, na različite načine. Na jedan način shvatali su je, na primer, Hristovi učenici, apostoli, kao i docniji predvodnici nove, hrišćanske zajednice. Drukčije su, opet, toj ideji pristupali fariseji, pripadnici značajne jevrejske religijsko-političke partije, i drugi jevrejski poznavaoci Biblije. Carstvo božije se čas shvata bukvalno, kao određeno mesto na zemlji ili nebu, čas kao božja vladavina (u duhu jevrejske Biblije) ili, opet, kao nešto što tek treba da nastupi u bližoj ili daljoj budućnosti. To poslednje gledište prihvatila je i hrišćanska Crkva, u smislu predstave o dolazećem carstvu Hristovom, njegovom povratku u pratnji „nebeske vojske“.

Isus Hristos je u svojim nastupima dosta nepredvidiv: on ume da se nađe u stanju potpunog blaženstva, a zna da ispolji i jarost i bes; ponekad biva u molitvenom zanosu, pun milosrđa, ali je i u stanju da prokune sve one ljude (pa i čitave gradove) koji mu se suprotstavljaju. On dolazi i odlazi, isceljuje bolesne, pa zatim nestaje, povlači se u tišinu, a ume da bude i zaslepljen od srdžbe, izgoneći, na primer, fariseje iz Jerusalimskog hrama. I sve to u ime Boga. Baš u tim opisima Isus i najviše izgleda kao autentična, istorijska ličnost, kao pravi Sin čovečji, dok za mitološke sadržaje tu ima najmanje mesta. Za nekolike godine svog propovedništva Isus, s neprekidnim zanosom i strašću, objavljuje veru u Boga po celoj Galileji i jednom delu Judeje, da bi, ubrzo, na surov način bio optužen i raspet na krstu. Od tog događaja u jevanđeljima istorija ponovo ustupa mesto mitu, a galilejski Sin čovečji vaskrsava, poput nekog drevnog sumerskog ili egipatskog božanstva (Tamuz, Oziris). Povest o stradanju, smrti i ponovnom pojavljivanju božanstva dobro je poznat motiv, prisutan u većini antičkih mitova. Ono što je, pak, posebno karakteristično za hrišćansku tradiciju jeste unošenje mnoštva simbola, proročkih vizija u taj obrazac. Prva tri jevanđelja slažu se, recimo, u tome da je neposredno uoči Isusove smrti pomračenje zahvatilo celu Zemlju, a „zavjes crkveni razdrije se nadvoje s vrha do na dno“. Zatim se grobovi otvoriše, ustaše mnogi i prikazaše se ljudima. Svi ovi simbolični događaji treba da u jevanđeljima potvrde samo jednu stvar: Isus Hristos zaista beše Sin božji.

Četrdeset dana posle svog vaskrsenja Isus se, prema Markovom i Lukinom kazivanju, uzneo na nebo da bi potom samom Bogu seo s desne strane. Nešto širi opis tog događaja dat je u jednoj zasebnoj verziji, na početku Dela apostolskih. U Jovanovom jevanđelju uobličena je, najzad, i jedna sasvim zasebna teološko-mitološka koncepcija o Isusu kao večnoj božanskoj Reči (Logosu), posredniku između Boga i ljudi. Još dalje od te kanonske predaje o Hristovom životu i učenju, prvi hrišćanski gnostici i mističari shvatali su, još krajem prvog veka, mit o Isusovom vaskrsenju više simbolično, doživljavajući svog Spasitelja pre svega kao duhovnu pojavu, privid.

Kao istorijska ličnost, Isus iz Nazareta je najviše pripadao onim tokovima u jevrejskoj religiji prvog veka u kojima su se, s vremena na vreme, pojavljivali razni proroci, mesijanski harizmatičari i svete ličnosti, tzv. hasidi. Posle Isusovog raspeća, njegov pokret ubrzo se proširio i premestio van svog matičnog, palestinskog konteksta u Rim, Siriju, Malu Aziju, Grčku, Egipat – u jedan više helenistički, kosmopolitski, grčko-rimski svet čiji su jezici i religije bili bitno drukčiji od onog što je sam Isus propovedao u Palestini. Ljudima iz takvog kulturnog i duhovnog okruženja morao je već apostol Pavle da prevodi i prilagođava ideje koje su poticale iz tradicionalnog judaizma. A upravo kroz taj proces helenizacije izvorni Isusov pokret morao je biti i znatno transformisan da bi na kraju postao i jedna potpuno nova, univerzalna, svetska religija jasno odvojena od judaizma.

Hrišćanstvo

Hrišćanstvo je danas, sa oko dve milijarde vernika, najveća i najrasprostranjenija svetska religija. Poreklo, glavna učenja i ime ove religije neposredno se temelje na ličnosti Isusa Hrista, njegovom životu, smrti i poukama zabeleženim u jevanđeljima i drugim spisima Novoga zaveta.

Naziv hrišćanstvo potiče od reči Hristos – grčkog prevoda hebrejske imenice mašiah koja znači „pomazanik“, „Mesija“. Hrišćanstvo je nastalo u prvom eku, u istočnim provincijama Rimske imperije, a Isusovi sledbenici su po prvi put nazvani hrišćanima u sirijskoj Antiohiji, oko 50. g. n. e. Isus iz Nazareta u Galileji, rodonačelnik ove religije, jeste, nesumnjivo, centralna ličnost ne samo u istoriji hrišćanstva, već i čitave jedne kulture i civilizacije kojoj je ta religija, tokom puna dva milenijuma, dala svoje dominantno obeležje.

Hrišćanske crkve dele se u tri velike grupe:
– Rimokatolička crkva,
– Istočne pravoslavne crkve i
– Protestantske crkve.

Pored njih, u porodicu hrišćanskih crkava ubrajaju se i Prehalkidonske crkve (tzv. monofiziti), Crkva istoka (nestorijanci), dok veliki broj različitih sekti i denominacija (prelazni oblik religijskog organizovanja između sekte i crkve), koje mahom potiču iz protestantizma, svoja učenja takođe vezuje za Isusa Hrista. Otuda danas u svetu ima više od 20.000 zasebnih hrišćanskih crkava, denominacija i sekti.

Počeci hrišćanstva

Svet u kome je rođen Isus iz Nazareta i u kome su sastavljena jevanđelja bio je, u religijskom smislu, jedan vrlo raznolik svet. Život u njemu odvijao se unutar granica velike Rimske imperije čije stanovništvo je, u doba cara Avgusta (31. g. p. n. e. – 14. g. n. e.), brojalo oko 70–80 miliona ljudi. Događaji koji se opisuju u jevanđeljima zbili su se u rimskoj provinciji Palestini i pripadali su stoga zvaničnoj istoriji carstva. U Palestini je u Isusovo doba (prva trećina prvog veka n.e.) živelo oko tri miliona stanovnika. To je bila etnički mešovita provincija, s jevrejskom većinom, u kojoj su se govorila čak četiri jezika: hebrejski, aramejski, grčki i latinski.

U rimskoj državi praktikovani su različiti oblici religijskih verovanja  rituala, kultovi i misterije: kult rimskog imperatora, ali i kult boga Mitre; misterijske religije, uključujući obožavanje Velike Boginje, egipatske misterije posvećene Izidi i Ozirisu, ali i vera u jednog, jevrejskog Boga označenog s četiri slova hebrejskog alfabeta – JHVH. U kojoj meri je osvetljavanje najranijeg, judeo-hrišćanskog perioda u istoriji nove religije značajno i za razumevanje njene vodeće ličnosti – Isusa iz Nazareta?

Kada je reč o „istorijskom“ Isusu, tu prvenstvo imaju tri jevanđelja – Markovo, Matejevo i Lukino – iz kojih najviše saznajemo o njegovoj ličnosti i učenju. Ova tri jevanđela nazvana su „sinoptičkim“ jer dele veliki deo zajedničke građe, pri čemu se njihovi tekstovi mogu paralelno pratiti „jednim pogledom“ (grč. synopsis). U istorijskom smislu, tu je reč o vođi jednog od mnogih religijskih pokreta u Palestini pod rimskom upravom. Jevrejski istoričar toga doba, Josif Flavije, potvrđuje da su ideje o dolasku Mesije i spasenju bile dosta raširene među Isusovim savremenicima. Eshatologija, učenje o „poslednjim stvarima“ koje će nastupiti na kraju istorije, bila je, zapravo, među starim Jevrejima oduvek ne samo religijska, već i politička stvar.

U takav istorijski kontekst bismo mogli da stavimo i tradiciju o Isusovom hapšenju, osudi i pogubljenju pod rimskim vlastima, koja je vrlo detaljno opisana u jevanđeljima. Tu se, međutim, prepoznaju i bitne razlike u odnosu na druge jevrejske religijsko-političke i mesijanske lidere i njihove zajednice. Jedna od najvažnijih razlika je, svakako, to što, osim Isusa, niko drugi od članova njegove zajednice nije bio uhapšen ili pogubljen u vezi s događajima koji su usledili uoči velikog praznika Pashe u Jerusalimu. Kada je reč o rimskoj istoriografiji prvog veka, moramo se, najpre, zadovoljiti ograničenim izborom tekstova u kojima se hrišćani uopšte i spominju. Neke od tih zabeleški nalazimo u delima vrsnih istoričara kao što su Tacit, Svetonije, Josif Flavije i Gaj Plinije Mlađi. Među tim tekstovima nalazi se i svedočanstvo od izuzetne važnosti: direktna, i od hrišćanskih izvora nezavisna, potvrda o tome da je Isus Hristos bio istorijska ličnost. Osvrnimo se kratko na Tacitov izveštaj.

U jednom od svojih spisa (Anali 15.44) Tacit se osvrće na događaje koji su pratili izbijanje velikog požara u Rimu u periodu Neronove vladavine (64. g. n.e.). Taj tekst je dragocen za istoričare ranog hrišćanstva bar iz dva razloga. On, s jedne strane, osvetljava jedno nedovoljno poznato razdoblje u istoriji hrišćanske crkve kada su, kako se veruje, u progonima hrišćana u Rimu stradali i apostoli Petar i Pavle. S druge strane, u Analima se nalazi i izuzetno važno svedočanstvo o pogubljenju Isusa Hrista pod Tiberijem, baš u vreme kada je Pontije Pilat bio guverner Judeje. S obzirom na to da je ovaj izveštaj potekao iz nehrišćanske sredine, štaviše, iz ruke jednog od najvećih antičkih istoričara, čak i najveći skeptici teško mogu osporavati činjenicu da je Isus Hrist bio istorijska ličnost, koja je, kao što i jevanđelja kazuju, stradala posle sudskog procesa kojima je verovatno rukovodio Pontije Pilat. Navodimo taj značajni odlomak iz Tacitovih Anala u celini:

„Ali ni ljudski napori, ni careva štedrost, ni obredi očišćenja nisu izbrisali sramotu, nisu prekinuli priče da je požar zapaljen po naređenju. Da stane na put glasinama, pronađe Neron krivce i stane ih kažnjavati probranim mukama. To su bili ljudi omraženi zbog zlodela koja su činili, a koje narod nazivaše hrišćanima. Ime su dobili po Hristu koji je za Tiberijeve vlade pogubljen po presudi prokuratora Pontija Pilata; potisnuto samo zamalo, ovo gnusno praznoverje izbilo je i raširilo se ponovo, ne samo po Judeji, gde se to zlo i rodilo, već i po Rimu, gde se stiču i neguju sve moguće sramne i gadne vere sa svih strana sveta. Najpre su pohvatani ljudi koji su ispovedali tu veru, a zatim su oni prokazali čitavo mnoštvo drugih. Njima nije dokazana toliko krivica za podmetanje požara koliko mržnja na ljudski rod. Pogubljenje hrišćana služilo je ostalima za zabavu: oblačili su ih u kože divljih zveri, puštali pse da ih rastržu, raspinjali su ih na krstove i palili, poput buktinja, kad se spusti noć. Neron je dao svoje vrtove za te predstave, priređivao cirkusne igre i, odeven u kočijaško odelo, umešao bi se među svetinu, ili bi sa svojim kolima i sam učestvovao u trkama. I mada su hrišćani inače bili krivi i zasluživali najtežu kaznu, rađala se u narodu samilost prema njima jer su padali kao žrtve svireposti jednog čoveka, a ne za opšte dobro“.

Pored samog svedočanstva o Isusovoj smrti, još nekoliko podataka privlači pažnju u ovom jezgrovitom odlomku. Godine 64, kada je u Rimu izbio veliki požar, sledbenici Isusa Hrista u toj prestonici bili su već nazivani „hrišćanima“. To je, svakako, u skladu s podatkom iz Dela apostolskih da su se, desetak godina ranije, pristalice Isusovog „puta“ u Antiohiji po prvi put počele nazivati hrišćanima. U Tacitovom izveštaju potvrđeno je da je ta nova religija ponikla u Palestini (Judeji) te da se ubrzo raširila i po Rimu. Primetno je tu Tacitovo nastojanje da krivicu zbog samog požara prebaci na Nerona ali, iako on bar donekle sažaljeva hrišćane u pogledu nepravedne sudbine koja ih je zadesila, uzdržani, konzervativni istoričar ipak smatra da su oni krivi što uopšte podležu svom „gnusnom praznoverju“. Zbog toga, ako ni zbog čega drugog, oni, po njemu, zaslužuju najtežu kaznu. U svakom slučaju, Tacitov neprijateljski stav prema hrišćanima je dodatni argument u prilog autentičnosti njegovog prikaza.

Slika o ranoj crkvi koju dobijamo iz hrišćanskih dokumenata s kraja prvog i početka drugog veka prilično je raznolika, ponekad i protivrečna. S jedne strane, reč je o relativno statičnoj, hijerarhijskoj instituciji koja je izrazito patrijarhalna i pragmatična u pogledu svog unutrašnjeg uređenja. S druge strane, najraniji hrišćanski pokreti imali su obeležja dinamičnih, idealističkih zajednica u kojima su apostoli i putujući učitelji, harizmatske ličnosti, imali prilično radikalne poglede na porodični život, versku hijerarhiju i privatno vlasništvo. Taj drugi socijalni model je stariji, i mogao bi se dovesti u vezu s istorijskim pokretom Isusovim. Prvi model je, pak, docniji, ali baš taj oblik crkvene organizacije, koji se uglavnom stabilizovao tokom drugog i trećeg veka, najviše je doprineo opstajanju hrišćanske crkve u doba velikih progona.

Iz pisama apostola Pavla, najstarijih tekstualnih izvora za proučavanje ranog hrišćanstva, doznajemo, na primer, da u oblasti u kojoj je on propovedao nije bilo nikakvih posebnih crkvenih građevina. Religijska služba obavljala se uglavnom po privatnim kućama, a crkvi se pristupalo posle krštenja kome je prethodio duži pripremni period. Crkva je tako predstavljala svojevrsnu „liturgijsku zajednicu“ u kojoj se proslavljala Isusova Poslednja večera i učestvovalo u svetoj tajni njegovog tela i krvi. U tom najranijem periodu hrišćani su predstavljali samo jednu religijsku „sektu“, relativno malu religijsku zajednicu koja se borila za svoj opstanak u širem, neprijateljskom okruženju. Članovi te zajednice vodili su poreklo iz različitih društvenih slojeva. Neki su bili bogati i imali robove, dok su drugi, opet, i sami bili robovi. Iz ovakvih spisa vidi se jasno da su se prve crkve nalazile u gradovima i da je bilo potrebno izvesno vreme dok se hrišćanstvo proširilo i u seoskim područjima. Znamo, na primer, da su prve crkve osnivane u Jerusalimu, Antiohiji, Efesu, Korintu, Aleksandriji, Filipima, itd. Treba, međutim, imati u vidu da je sam Isusov pokret bio izrazito orijentisan prema ruralnim regijama u Galileji, Samariji i Judeji. Hrišćani su, dakle, bili prisutni i u gradu i na selu, a Isusova misija bila je uglavnom usredsređena na ruralne oblasti.

U takvom okruženju, prvi Hristovi sledbenici razvili su svojevrsni kodeks ponašanja i način života. Iz Dela apostolskih doznajemo, na primer, da su apostoli i drugi vernici u Jerusalimu delili svoju imovinu. Isusove izreke zabeležene u jevanđeljima razotkrivaju još tri tipične karakteristike te rane hrišćanske ideologije.

Prvo, apostolski poziv podrazumevao je, u velikoj meri, odricanje od kućnog života i stalnog boravka u nekom mestu, pa se tako među ovim misionarima, uključujući, naravno, i samog Hrista, počeo širiti svojevrstan „ideal beskućništva“. Da bi se pristupilo Isusu i njegovom učenju, poželjno je bilo napustiti svoje ognjište, kuću, vlasništvo. Ideal beskućništva bio je, izgleda, dosta rasprostranjen među hrišćanima tokom prva tri veka. Jedan od praktičnih razloga njihove stalne selidbe i lakog odricanja od sopstvenog doma bio je zbog toga što su često bili proganjani. Prema Učenju dvanaestorice apostola, spisu s početka drugog veka, pravi hrišćanski prorok nikad ne ostaje na jednom mestu duže od dva-tri dana. On takođe ne prima novac, već je, kao i radnik, „dostojan hrane svoje“, pa mu uvek treba ponuditi prvinu s vinograda i od stoke.

Prema Isusovim izrekama, druga upadljiva karakteristika apostolskog i proročkog života bila je odricanje od porodičnih veza. Napuštanje stalnog doma podrazumevalo je, svakako, i raskid s familijom. Prema Markovom izveštaju, učenici su napuštali kuće, njive, rodbinu. Neki od njih morali su čak da prekrše i minimalne obzire prema članovima svojih porodica, uključujući i njihovo sahranjivanje. U realnim uslovima života, međutim, nije bilo tako lako raskinuti sve veze sa svojom porodicom, pa su neki apostoli na putovanja vodili i svoje žene.

U jevanđeljima se, najzad, u skladu s tim ranim kodeksom ponašanja, preziralo bogatstvo i privatno vlasništvo. Blago ne treba sakupljati na zemlji, „gde moljac i rđa kvari“, već na nebu, kao što to savetuje Matejev Isus (Mt 6.19–21). To je, u pravom smislu reči, bio život proveden na putu. Potrebno je sve izgubiti da bi se sve dobilo. Ako, na primer, prorok zatraži novac, to znači da je on lažni prorok; ako na istom mestu, u istoj kući, on ostane duže od tri dana, opet bi se za njega moglo tvrditi da je lažni prorok. A sam Isus je govorio: „Koji vas prima, mene prima; a koji prima mene, prima onoga koji me je poslao“. Ili, opet: „Traži, i biće ti dato“.

Iz svega ovoga moglo bi se zaključiti da je Isus Hrist u stvari bio prvi od tih putujućih učitelja, proroka, harizmatičara. Navedene izreke iz jevanđelja su autentične što, naravno, može značiti samo to da su one, bar u početku, dosledno sprovođene u svakodnevnom životu. Ako, dakle, pod crkvom podrazumevamo samo neku lokalnu instituciju u kojoj se povremeno okupljaju vernici kako bi učestvovali u liturgiji ili čuli po neku propoved, onda se moramo složiti s tim da u sociološkom smislu baš i nema kontinuiteta između Isusovog pokreta i hrišćanstva iz docnijih vekova. Hrišćanstvo je, naime, moralo da se znatno transformiše kako bi se od tog prvobitnog, idealističkog pokreta pretvorilo u statičnu, čvrsto ustanovljenu crkvenu organizaciju. Taj preobražaj imao je, međutim, dalekosežne istorijske posledice: jedna relativno beznačajna judejska sekta iz prvog veka postala je na taj način nova, svetska religija. Putujući učitelji, apostoli, proroci i iscelitelji koji su sebe, bez razlike, smatrali Isusovim sledbenicima, preneli su novo učenje iz Galileje, Judeje i Samarije u druge krajeve Rimske imperije. Tako je rano hrišćanstvo postalo pretežno gradska, urbana religija. U sociološkom smislu, može se, dakle, uočiti razlika između ruralnog (seoskog) i urbanog (kosmopolitskog) okruženja u kome se razvijalo rano hrišćanstvo, a zatim i razlika između radikalizma putujućih propovednika i statične hijerarhijske institucije iz kasnijih vekova.

Novi zavet

Najvažniji izvori za proučavanje hrišćanstva su novozavetni tekstovi, među kojima sasvim posebno mesto zauzimaju jevanđelja. Hrišćansko sveto pismo je Biblija (Stari i Novi zavet), a sámo hrišćansko Predanje, pored Biblije, sadrži i više drugih elemenata: Simvol vere (Ispovedanje vere) i učenje o Svetoj Trojici; religijske i političke odluke sedam vaseljenskih sabora; evharistiju (liturgija, misa); dela crkvenih otaca; ikone u pravoslavlju, itd. Ideja o hrišćanskoj Bibliji kao „Novom zavetu“ proizišla je iz onih ranohrišćanskih tekstova u kojima se sam Hrist, svojom smrću, ističe kao posrednik u novom savezu s Bogom, novom zavetu. Iako se ideja o „novom zavetu“ javila dosta rano u hrišćanskoj literaturi, sve do kraja drugog veka sam izraz nije se upotrebljavao da se njime označi i lista knjiga koja bi za hrišćane imala obavezujući značaj. U stvari, zna se samo da je oko 180. g. hrišćanski biskup Melit sastavio spisak knjiga koje pripadaju „Starom zavetu“, tj. jevrejskoj Bibliji. Na osnovu toga se obično pretpostavlja da je u Melitovo vreme postojala i nekakva ideja o „Novom zavetu“ kao zbirci hrišćanskih dokumenata. Uostalom, „Novi zavet“ se baš u tom kontekstu prvi put direktno spominje još 192. godine, u spisu nepoznatog hrišćanskog polemičara.

Za razliku od tekstova koji su ušli u sastav jevrejske Biblije, novozavetne knjige svedoče o mnogo manjem vremenskom jazu između opisanih događaja i pisanih izveštaja o njima. Događaji izloženi u jevanđeljima zbili su se uglavnom oko 30. godine, a prvo pisano jevanđelje je nastalo već oko sedamdesete. Evanđelista je, dakle, sastavljao svoj zapis, svoju hroniku tih događaja samo četrdesetak godina (jednu generaciju) posle Isusove smrti.

Novi zavet je sastavljen od ukupno 27 spisa. Reč je tu, zapravo, o četiri vrste religijskih tekstova:

1. četiri jevanđelja (Matej, Marko, Luka i Jovan)
2. jednoj ranoj crkvenoj istoriji (Dela apostolska)
3. dvadesetjednoj poslanici (ukupno četrnaest pisama pripisuje se apostolu Pavlu, dok je ostalih sedam opštijeg karaktera)
4. jednoj apokalipsi (Otkrivenje Jovanovo).

Još dosta rano u crkvenoj tradiciji Matejevo i Markovo jevanđelje spominju se skupa, dok se Dela apostolska pripisuju Luki, autoru trećeg jevanđelja. Iz Druge Petrove poslanice vidi se, opet, jasno da su krajem prvog veka, kada je ovaj tekst i napisan, Pavlova pisma bila hrišćanima poznata u formi zbirke koja je imala gotovo kanonski značaj. Znano je, najzad, i to da su novozavetni tekstovi pripisani Jovanu (jevanđelje, tri pisma i apokalipsa) činili zaseban segment ranohrišćanske literature.

Hrišćanstvo je vrlo brzo posle odvajanja od judaizma postalo svetski religijski pokret. Otuda postoji i veliki broj verzija novozavetnih tekstova sačuvanih na raznim klasičnim jezicima. Reč je o približno 5.000 rukopisa na grčkom i čak 10.000 rukopisa na drugim jezicima (latinskom, sirijskom, arapskom, koptskom). Izvorni jezik Novog zaveta je tzv. koine, ili opšti, obični grčki jezik. Kopije ovih tekstova se, naravno, ne podudaraju. U tim prepisima se, po pravilu, nalazi i izvestan broj grešaka nastalih kao rezultat ručne pisarske delatnosti. Nije, na žalost, sačuvan nijedan originalni dokument nekog novozavetnog teksta. Izuzev jednog fragmenta iz Jovanova jevanđelja koji se obično datira u 125. g, najstariji rukopisi (prepisi prepisa) su s kraja drugog i početka trećeg veka. Za razliku od hebrejskih biblijskih tekstova koji su izvorno pisani i prepisivani na svicima, kompletni novozavetni dokumenti sačuvani su u formi kodeksa ili knjige. Najstariji sačuvani primerci tih kodeksa sastavljeni su tek u četvrtom veku.

U izvornim zbirkama Novoga zaveta, kao i u njegovim modernim prevodima, prvo po redu je Matejevo jevanđelje. Jevanđelja, međutim, nisu i najstariji tekstovi u hrišćanskoj Bibliji. Tu primat pripada Pavlovim pismima, obično datiranim između četvrte i šeste decenije prvog veka. Slede zatim „sinoptička“ jevanđelja (po Mateju, Marku i Luki) koja su priredili anonimni autori iz druge i treće hrišćanske generacije, iako su ti tekstovi tradicionalno pripisani samim apostolima ili njihovim saradnicima. Protivno tradiciji koja Mateja tu stavlja na prvo mesto, najstarije novozavetno jevanđelje je Markovo, napisano oko 70. godine. Matej i Luka pisali su između 70. i 100. godine, a poslednje kanonsko jevanđelje, spis pod imenom apostola Jovana, nastalo je, po svemu sudeći, krajem prvog ili početkom drugog veka. Iz tog perioda su i poslanice pripisane Pavlu koje su sastavili njegovi učenici (npr. pisma Efešanima, Timotiju, Titu), dok su Otkrivenje Jovanovo i Poslanica Jevrejima s kraja prvog veka.

Prva celovita lista novozavetnih knjiga obelodanjena je 367. godine u Uskršnjem pismu episkopa Atanasija iz Aleksandrije crkvama u Egiptu. Ta lista sadržala je ukupno 27 tekstova, a Atanasije je, prvi put, pomenuo i reč kanon da bi ukazao na njihov značaj i vrednost kao hrišćanskog Svetog pisma. Samo četrdesetak godina ranije (325. g.), Eusebije iz Cezareje verovao je da se svega 20 od tih tekstova mogu smatrati za autoritativne, svete spise, dok je ostale tekstove taj crkveni jerarh i istoričar tretirao kao problematično, ideološki osporavano štivo. Ima, prema tome, puno osnova da se pretpostavi kako je novozavetni kanon od 27 ranohrišćanskih dokumenata bio uobličen baš u tom četrdesetogodišnjem periodu koji je Atanasijev kanon delio od Eusebijeve zbirke tekstova. I doista, godine 331. rimski car Konstantin poslao je pismo svom crkvenom savetniku Eusebiju u kome je od njega zatraženo da učestvuje u pripremi prvih 50 primeraka Biblije u kojima je, naravno, trebalo da se nađu i hrišćanski tekstovi. To je, u svakom slučaju, bio vrlo skup i značajan poduhvat, pa se može pretpostaviti da je jedan od Eusebijevih zadataka, kao carskog poverenika i savetnika, bio i da napravi selekciju onih dokumenata koji bi bili uvršteni u Novi zavet. Postojeći hrišćanski kanon je stoga, po svemu sudeći, bio uobličen tridesetih ili, najkasnije, četrdesetih godina četvrtog veka. U svakom slučaju, prilično je izvesno da su politički, državni razlozi i motivi predstavljali jedan od odlučujućih faktora prilikom izbora tih kanonskih tekstova.

Zašto je, uopšte, odabrano baš 27 knjiga Novog zaveta? Kakvim kriterijima izbora su se rukovodili crkveni oci koji su formirali listu ovih spisa? Merila koja su Eusebije i Atanasije primenjivali u svom izboru kanonskih tekstova nisu sasvim poznata. Danas se zna da su se morala poštovati bar neka pravila. Bilo je, na primer, izuzetno važno da se u Novi zavet uvrste dela koja su pisali sami apostoli ili njihovi bliski saradnici. Ako je neki tekst, s izvesnim pouzdanjem, pripisivan apostolu (npr. Mateju, Jovanu, Petru), on bi bio uvršten u kanon. Tu je čak i lično poznanstvo s apostolom bilo od značaja za sastavljače: Marko ili Luka nisu bili Isusovi direktni učenici, apostoli, ali pošto ih tradicija dovodi u vezu s Petrom i Pavlom, tekstovi pripisani njima mogu se, prema mišljenju sastavljača Novog zaveta, prihvatiti kao autentični i autoritativni. Tako su se, recimo, u hrišćanskoj Bibliji odmah našle sve poslanice pripisane svetom Pavlu. Pošto je, prema crkvenoj tradiciji, treće jevanđelje i Dela apostolska sastavio Pavlov saradnik Luka, tu je onda moralo biti uvršteno i njegovo dvotomno delo – doduše, u formi dva zasebna spisa. Marko, s druge strane, nije bio Hristov apostol, ali je, prema tradiciji, bio Petrov tumač i pratilac, pa se tako u Novom zavetu našlo i jevanđelje pripisano Petrovom bliskom saradniku.

Za priređivače hrišćanske Biblije bilo je veoma važno i da je izabrani dokument, po sadržaju i tematici, bio u skladu s temeljnim načelima hrišćanskog religijskog učenja. Ta „ideološka podobnost“ nekog dokumenta određivana je na osnovu njegove prilagođenosti tzv. kanonu istine ili pravilu vere. Tu se, konačno, moralo uzeti u obzir i to da li je neko delo često korišćeno i koliko je bilo popularno u ranoj hrišćanskoj crkvi. Iako su, na primer, neki crkveni autoriteti smatrali da Jovanovom Otkrivenju i Poslanici Jevrejima nije mesto u Novom zavetu, oba spisa su docnije prihvaćena baš zbog toga što su se još od najranijih vremena upotrebljavala u crkvi.

U pristupu samoj Bibliji nužna je, pre svega, svest o mogućnosti različitih teorijskih i praktičnih upotreba ovog religijskog štiva, te „svete biblioteke“. I hrišćanska i hebrejska Biblija mogu se, naime, čitaocu otvoriti na više različitih nivoa, u zavisnosti od načina na koji se pojedini spisi čitaju. Književni teoretičar tu, svakako, zapaža ponešto što ne vidi neki arheolog ili teolog, dok je pristup istoričara religije, opet, bitno drugačiji od načina na koji Bibliju koristi sveštenik u nedeljnoj liturgiji. Znamo, dakako, da se teoretičar književnosti bavi, pre svega, Biblijom kao književnim delom, dok je arheolog tu, možda, u potrazi i za lokalitetima na kojima bi bilo moguće otpočeti terenska istraživanja, neka buduća iskopavanja. Biblija se, prema tome, u izvesnom smislu može posmatrati i kao svojevrsna geografska karta. Sveštenik tokom nedeljne liturgije, čita odabrane, prigodne tekstove, nekakav „kanon unutar kanona“, pa mu Biblija – bar u pravoslavnoj i katoličkoj tradiciji – služi i kao važan liturgijski „predmet“ ili simbol. Istoričara religije, kao i filozofa, zanimaju, pak, više značenja i funkcije pojedinih simbola, motiva i događaja, odnosno njihov širi društveno-istorijski kontekst.

Teologija

Poput judaizma i islama, hrišćanstvo je monoteistička religija. Nju, dakle, odlikuje vera u jednog, jedinog Boga, ali i vera u Isusa Hrista kao Boga, odnosno Sina Božjeg. Najvažnija pitanja doktrine i organizacije rane i srednjovekovne crkve razmatrana su na vaseljenskim ili ekumenskim saborima. Takvih velikih crkvenih skupova, od univerzalnog i obavezujućeg značaja, bilo je sedam, u: Nikeji (325. g.), Carigradu (381. g.), Efesu (431. g.), Halkidonu (451. g.), Carigradu (553. g.), Carigradu (680–81. g.) i Nikeji (787. g.).

Prema teološkim doktrinama formulisanim i potvrđenim na prva dva vaseljenska sabora (u Nikeji i Carigradu), hrišćanski Bog se otkriva kao Trojica, tj. kao Otac, Sin i Sveti Duh. Na taj način je, prema hrišćanskoj doktrini i veri, Bog sebe obznanio u ljudskoj povesti. U jevanđeljima mu se, na primer, Isus obraća kao Ocu, dok, s druge strane, i sam Isus biva prepoznat kao Sin Božji. Sveti Duh se, pak, pojavljuje u nekim ključnim momentima u toj povesti (Inkarnacija, krštenje Isusovo, Preobraženje, Duhovi i dr.). Ličnosti Svete Trojice (Otac, Sin i Duh Sveti) su, zapravo, tri osobe sa jednom, božanskom suštinom. Među njima postoji razlika, ali nikad odvojenost. One su tri večne osobe i svaka od njih poseduje božanstvo u njegovoj celokupnosti. Prema teološkim dogmama potvrđenim na docnijim vaseljenskim saborima, sam Isus Hrist u potpunosti poseduje i božansku i ljudsku prirodu u jednoj svojoj ličnosti.

Reč teologija (u nas bogoslovlje) jeste grčkog porekla. Theologia na grčkom znači učenje ili doktrinu o Bogu. Da bi se, međutim, mogla formulisati doktrina o Bogu, potrebno je najpre znati ko, ili šta, Bog jeste. Prema judeo-hrišćanskoj religijskoj tradiciji nije moguće da ljudi, pa tako ni teolozi, spoznaju Boga. Kao što je crkveni otac Evagrije iz Ponta govorio: „Bog se ne može umno spoznati. Kada bi se mogao spoznati, on ne bi bio Bog“.

Da bi se mogao razviti nekakav racionalni govor o Bogu, čak i u sasvim uslovnom smislu, mora se poći od nekih minimalnih pretpostavki. Prva pretpostavka je da ne postoji znanje o Bogu u pravom smislu reči, te da je Bog nesaznatljiv, odnosno, jedna tajna, misterija. Taj uvid je, recimo, vrlo važan za pravoslavnu hrišćansku tradiciju, jer, kako ističe jedan ruski bogoslov, „istočna tradicija jasno razlikuje misticizam od teologije, lično iskustvo božanskih tajni od dogmi koje saopštava Crkva… Daleko od toga da se jedna drugoj suprotstavljaju, teologija i mistika se uzajamno prožimaju i dopunjuju“.

Pošto se, dakle, Bog shvata, pre svega, kao jedna tajna, misterija, svaka teologija koja tretira Boga kao misteriju jeste mistička teologija. Teološka dogma, kao sistem verovanja, jeste sekundarna u tom smislu.

Da li je, onda, moguće racionalno pristupiti pojmu Boga u pravoslavnom bogoslovlju? To je moguće u izvesnoj meri, s tim što ovaj dodatak „u izvesnoj meri“ treba shvatiti sasvim ozbiljno. Ako, na primer, sledimo bilo koje standardne priručnike pravoslavne bogoslovije, videćemo da je moguće napraviti razliku između dva aspekta u konceptu Boga. S jedne strane, Bog je „ono sasvim drugo“, drukčije, nesaznatljivo u svojoj suštini i u toj erspektivi Bog nadilazi mogućnost intelektualne spoznaje – on je bezimen i neodrediv. S druge strane, mada je nespoznatljiv u svojoj suštini, Bog je sveprisutan putem svojih delatnosti, svoje energije. Prema hrišćanskom ocu Vasiliju Velikom, „niko nikada nije video božansku suštinu, ali mi verujemo u tu suštinu jer doživljavamo njegovu energiju“. Ta energija je, opet, stvar iskustva, pre nego li znanja. Prema pravoslavnoj tradiciji, ima puno načina da se te božanske energije, ili njegova milost, ispolje. Na primer, božanska milost razotkriva se u svetu oko nas, u ljudskom srcu, u našim odnosima s drugima, odnosno u ljudskom društvu.

Crkva na Zapadu i Istoku: raskoli

Tokom srednjeg veka, hrišćanska crkva je bila jedina zvanična religija u Evropi. Državne granice i religijska pripadnost poklapali su se, a crkva je imala najvažniju ulogu u društvu i kulturi evropskog srednjovekovlja. Na zapadu Evrope, biskupi i nadbiskupi koji su, po pravilu, dolazili iz plemićkih porodica, ne samo da su upravljali svojim biskupijama, već su obavljali i vodeće funkcije u vlasti. Bez obzira na postojeće geografske i etničke razlike, crkva je tada predstavljala jedinstvenu kulturnu zajednicu svih hrišćana.

Taj svoj ugled i važnost crkva je, međutim, počela značajno da gubi u zapadnoj Evropi još posle Velikog raskola 1054. godine, a naročito tokom „Vavilonskog ropstva“ u 14. veku. Neki crkveni poglavari počeli su da prodaju svoje usluge, krše osnovna biblijska načela i vode život ne mnogo različit od svetovnjaka, trgovaca ili političkih ličnosti. S druge strane, vladari novih gradova-država, kao i novi monarsi, nisu više morali da se toliko oslanjaju na crkvu kako bi se održali na vlasti. To, naravno, nije nužno imalo za posledicu i odbacivanje hrišćanstva kao univerzalne religije. Naprotiv, tokom 14. i 15. veka došlo je do religijske obnove koja je dostigla svoj vrhunac s reformacijom u 16. veku.

U petom, jedanaestom i šesnaestom veku došlo je u istoriji hrišćanstva do tri velike deobe koje su u velikoj meri odredile budući razvoj ove religije. Reč je tu o doktrinarnom i institucionalnom raskolu:

1. između pristalica i protivnika Halkidonskog crkvenog sabora (tzv. halkidonaca i monofizita)
2. između pravoslavaca i katolika
3. između katoličanstva i protestantizma.

Prve dve od tih deoba neposredno su uticale na sudbinu Istočne pravoslavne crkve u vizantijskom i postvizantijskom periodu.

Vizantijsko carstvo ili Vizantija je ime srednjovekovne države koja je postojala više od 1000 godina. Vizantija je bila najveća i najtrajnija hrišćanska država u istoriji. S jedne strane, ona je predstavljala produžetak, nastavak Rimskog carstva, njegovog pravnog i administrativnog ustrojstva. S druge strane, prehrišćansko Rimsko carstvo moralo je doživeti značajnu transformaciju da bi se pretočilo u Vizantiju: 1) država je, najpre, bila potpuno hristijanizovana; 2) u njoj se, pre svega, upotrebljavao grčki jezik, a njeno središte se pomerilo u istočni deo imperije, na Balkan i istočni Mediteran. Vizantinci su svoju državu i dalje nazivali Rimskim carstvom, a sebe Rimljanima ili Romejima. Naziv Vizantion odnosio se samo na glavni grad, ubrzo preimenovan u Konstantinopolj, odnosno Carigrad. Termin Vizantija, kao ime za državu, ne uvodi se u nauku pre 16. veka, dok su vizantologiju, kao istorijsku disciplinu, promovisali tek francuski naučnici u 17. stoleću.

Stanovništvo Vizantije bilo je multietničko, a činili su ga, pre svega, Grci, Jermeni i Sloveni. Početkom 7. veka, u Maloj Aziji i na Balkanu živelo je oko 10,7 miliona stanovnika. Od tada je i grčki postao službeni jezik carstva, a hrišćanstvo glavna religija, s tim što su Jevreji i muslimani imali pravo da ispovedaju svoju veru i praktikuju njene obrede. Carigrad je postao glavni grad 330, dok je Nikeja samo privremeno obavljala tu funkciju pod latinskom okupacijom od 1204. do 1261. godine. Izvorno je teritorija Vizantije obuhvatala celo Sredozemno more (pod vlašću Justinijana I od 527. do 565). Docnije se smanjila na državu koja je pretežno zahvatala Balkan i severoistočni Mediteran, a još kasnije, pri kraju svoje istorije, ona se suzila na malu oblast oko Bosfora. Godine 1453. Vizantija se konačno našla u rukama moćnog Osmanskog carstva, a Carigrad postao njegova nova prestonica.

Prvi raskoli

Od samih svojih početaka hrišćanska religija suočavala se s mnogim iskušenjima, pa su i različite crkvene podele i nesuglasice bile dosta uobičajena pojava. Još u prvom veku, apostol Pavle je, na primer, molio Hristove sledbenike u Korintu da se međusobno ne spore, već da svi jedno govore, da među njima ne bude raskola, i da budu „utvrđeni u jednom razumu i u jednoj misli“. Vasilije Veliki je, pak, pravio jasnu razliku između jeresi i raskola (shizme), smatrajući da su raskolnici, za razliku od jeretika, oni koji su se odvojili od ostalih zbog nekih nesuglasica u samoj crkvi ili pitanja koja je moguće razrešiti. Mnogi crkveni nesporazumi što su se javili u vizantijskoj duhovnoj hemisferi bili su na kraju razrešeni, ali su neki, opet, prerasli u dugotrajne, bolne, i katkad definitivne rascepe između pojedinih crkava.

Godine 451, na četvrtom vaseljenskom saboru u Halkidonu, došlo je do velike podele unutar crkve između onih hrišćana koji su zastupali doktrinu o dve prirode u Hristu (božanskoj i ljudskoj) koje su sjedinjene u jednoj Spasiteljevoj ličnosti, i pristalica učenja o samo jednoj Isusovoj prirodi koja je u isti mah i božanska i ljudska. Zbog svog učenja o „jednoj prirodi“ (grč. monos physis), ovi drugi nazvani su docnije monofizitima. Sabor u Halkidonu prihvatio je kao svoje zvanično teološko stanovište shvatanje o dve različite prirode Isusove u „nerazdelnom, neizmenljivom, nedeljivom, nerazlučivom“ sjedinjenju. Gledano iz današnje perspektive, začuđuje, svakako, činjenica da je ova suptilna teološka razlika dovela do petnaestovekovnog raskola između Orijentalne, „monofizitske“
pravoslavne crkve (kojoj pripadaju koptski, jermenski, etiopski i neki sirijski hrišćani) i Istočne pravoslavne crkve, koja se danas stara o većini pravoslavaca u svetu. Pa ipak, taj dugotrajni i nepotrebni raskol javio se u najvećoj meri kao rezultat političkih problema koji su i pre održavanja sabora teretili crkvu na istoku. Raspad Vizantijskog carstva i potpadanje obeju crkava pod viševekovnu tursku dominaciju, doprineli su, svakako, tome da ove dve pravoslavne zajednice nisu uspele da ranije razreše svoje teološke nesuglasice.

U drugoj polovini 20. stoleća preduzeti su, međutim, neki ohrabrujući koraci koji bi, možda, uskoro mogli dovesti i do dugo iščekivanog ujedinjenja. U periodu od 1964. do 1971. godine održane su četiri konsultacije predstavnika obeju crkava, pa se tako došlo i do zajedničke spoznaje da među njima nema bitnijeg teološkog razmimoilaženja. Ubrzo je obrazovana i zajednička crkvena komisija koja se krajem 20. veka sastala u Ženevi i Egiptu. Iako su obe crkve nedavno odlučile da ukinu sve anateme koje su ih delile u prošlosti, još uvek se razmišlja o pravom načinu na koji bi se one, posle toliko vremena, mogle i formalno ujediniti.

Raskol između pravoslavnog Istoka i katoličkog Zapada (1054. g.)

Za razliku od ove deobe unutar samog pravoslavlja, raskol između pravoslavnog Istoka i katoličkog Zapada imao je dalekosežnije istorijske posledice. Otpočevši 1054. godine kao običan incident koji se ticao samo najvišeg sveštenstva, taj raskol prerastao je u vreme Četvrtog krstaškog rata (1204) u trajan, dramatičan, neopoziv raskid ne samo između dve crkvene sfere uticaja, već i dve samosvojne kulture i civilizacije. Dok je halkidonska shizma započela kao teološki spor koji je tek docnije prerastao u politički problem, raskol iz 1054. godine bio je uslovljen nizom istorijskih, političkih, kulturnih, ekonomskih i jezičkih faktora, a teologija i liturgijska praksa poslužile su tu samo kao povod da se opravda jedan mnogo dublji jaz između dve hrišćanske veroispovesti.

Iako su još u 9. veku dve crkve neposredno došle u sukob zbog nekih obrednih razlika, već više stoleća je tu centralni predmet spora predstavljala doktrina o papstvu i tumačenje Simvola vere (Ispovedanja vere), tj. naknadno dodavanje latinske reči filioque („…i Sina“) u onaj deo teksta ispovedanja koji se odnosi na svetog Duha. Navedimo tu spornu rečenicu u celini: „Verujem… i u Duha Svetoga, Gospoda, Životvornoga, koji od Oca [i Sina] ishodi“.  Pravoslavna crkva oduvek se pozivala na princip da se Simvol vere, koji je usvojen još u četvrtom veku i predstavlja jedan od temelja hrišćanske vere, ne može naknadno i arbitrarno menjati. Pored toga, pravoslavci drže da je učenje o izlasku Svetog Duha iz Sina, a ne samo iz Oca, teološki netačno.

S druge strane, Pravoslavna crkva nikad nije osporavala prestiž koji je Rim imao još u ranohrišćanskom periodu. Na hrišćanskom Istoku nikad se, međutim, nije verovalo da je papa, biskup Rima, obdaren nekom posebnom božanskom milošću ili harizmom koju nemaju i drugi crkveni poglavari. Prema pravoslavnom tumačenju, papa bi se, kao i vaseljenski patrijarh, mogao izdvajati samo kao „prvi među jednakima“, a nikako kao vrhovni biskup Crkve. Pravoslavci, uostalom, ne prihvataju ni dogmu o papskoj nepogrešivosti koja je formulisana na Prvom vatikanskom saboru 1870. godine. Iako bi se, dakle, papi moglo dodeliti počasno mesto među drugim biskupima (episkopima), pravoslavci nikako ne prihvataju da poglavar Rimske crkve može donositi ili nametati odluke nezavisno od volje drugih jerarha.

O dubini velikog raskola između Pravoslavne i Rimokatoličke crkve najbolje, možda, svedoči podatak da su anateme koje su njihovi poglavari proglasili još 1054. godine, ukinute tek 1965, tokom istorijskih susreta pape Pavla VI i patrijarha Atinagore u Rimu i Istanbulu. Pre toga, lideri ovih crkava nisu se sretali još od petnaestog veka!

Raskol između katoličanstva i protestantizma (1517–1648)

Protestantska reformacija je pokret, tj. pokušaj da se reformiše katolička crkva. Pokrenuo ga je Martin Luter 1517. godine, a završen je Vestfalskim mirom 1648. godine. Danas postoji mnogo protestantskih crkava, od kojih ćemo ovde pomenuti samo najveće: luterane, kalviniste, anglikance, baptiste, metodiste, prezbiterijance. Reformacija je prouzrokovala strašne ratove, dovela do ogromnih promena i podela, pre svega u Evropi, i nemoguće ju je razumeti bez detaljnijeg objašnjenja društvenih okolnosti u periodu od 14. do 16. veka.

Renesansa i reformacija

Otkriće sveta i čoveka i razvoj individue predstavljali su dve glavne teme renesanse u periodu od 14. do 16. veka: „Čovek je postao duhovna individua i sebe je prepoznao kao takvog“. Ali za renesansne mislioce ideal ili oličenje univerzalnog čoveka je i dalje bio Hristos, a hrišćanstvo jedina univerzalna religija. Štaviše, „renesansa, koja ustanovljava novi pojam ljudskosti, umetnosti i književnog i naučnog života, ne nastaje iz suprotnosti prema hrišćanskoj religiji, već iz pune vitalnosti religijske obnove“. Moglo bi se u tom smislu reći da je renesansa predstavljala period u kome srednjovekovnu ideju hrišćanstva nije zamenio nikakav sekularni, tj. svetovni, humanizam, već obnova i razvoj duhovnosti u pravcu jednog religijskog humanizma.

Paralelno s tom humanističkom obnovom religije tekao je, međutim, još jedan značajan proces koji mnogi autori nazivaju obnovom antičkog, pre svega grčkog nasleđa. Ne treba pritom smetnuti s uma da je značajan deo tog nasleđa, bar kada je reč o filozofiji, ostao najpre sačuvan u arapskim prevodima na univerzitetima islamske Španije od 8. do 13. veka. Pa ipak, većina srednjovekovnih mislilaca nije bila u stanju da koristi čak ni grčki original Novog zaveta. Štaviše, Homerova Ilijada i Odiseja bili su mahom nepoznati na zapadu Evrope tokom srednjeg veka. U renesansi su, međutim, pored Cicerona, svoje mesto našli i klasični helenski autori.

Kada je o Bibliji reč, u 15. i 16. veku ona počinje sve više da se tumači na osnovu grčkog izvornog teksta, i u tom domenu posebno mesto pripada, svakako, Lorencu Vali, jednom od najoriginalnijih i najuticajnijih italijanskih humanista. U svom satiričnom spisu o Tomi Akvinskom, Vala programski poziva na zaokret ka hrišćanskim antičkim izvorima koje predstavljaju Avgustin, grčki crkveni oci i, naravno, sam Novi zavet.

Pravi pomak ka budućoj reformaciji Crkve načinio je, međutim, tek Erazmo iz Roterdama (1469–1536), koji je povratak izvornoj Isusovoj poruci pretvorio u obuhvatan program crkvene reforme i teološke renesanse. U osvit Luterove reformacije, Erazmo poziva na oslobađanje hrišćanskog nasleđa od pogrešnih i tendencioznih čitanja i tumačenja latinskog prevoda Biblije, a kao glavni teološki program tu se, zapravo, ističe povratak njenom izvornom tekstu. Pored toga, humanisti su kritikovali i popularnu religioznost, a sam Erazmo je izložio podsmehu brojne slabosti poznog srednjovekovnog katolicizma. Na meti njegove kritike našli su se praznoverje, lažne relikvije, neumerena hodočašća, gojazni kaluđeri i drugi vidljivi znaci crkvene korupcije.

Pa ipak, jedna od glavnih odlika crkvene istorije u 15. veku bio je neuspeh mnogih pokušaja njene reforme. Neki od vidljivijih znakova te reformske aktivnosti u krilu same rimokatoličke crkve bili su, svakako, opšti crkveni sabori u Konstancu, Bazelu i Firenci. Crkva je trpela dosta oštru kritiku u skoro svim institucionalnim aspektima, osim doktrine, dogme. Buduća crkvena organizacija, smanjenje papskog birokratskog aparata, pa čak i osporavanje same institucije papstva nisu, međutim, bili pošteđeni rasprave i kritike. Sama rimokatolička crkva je, međutim, baš zahvaljujući papskom uticaju, uspevala da zaustavi bilo kakav pokušaj reforme.

Pojmovi reforma i reformacija danas se obično dovode u vezu s imenom Martina Lutera i protestantima 16. veka koji su promenili ne samo službu, nego i doktrine Rimokatoličke crkve. Ta obnova i reforma otpočela je oko 1517. godine, izvan Rima, i bila je usmerena protiv Svete stolice. Termin protestanti ušao je, pak, u širu upotrebu krajem 16. veka, iako se pojavljuje još 1529. godine, u vreme održavanja Drugog državnog sabora u Špajeru. Zanimljivo je da izvorni podsticaj tih reformatora nije puno prevazilazio ranije zahteve da se izvrše promene u crkvenoj organizaciji i birokratiji, porezima i nekim obredima. Hrišćanski vernici skloni reformi u 15. veku nisu u početku smatrali da je potrebno reformisati i samu veru, religiju. Međutim, već krajem tog stoleća teološke promene bile su iznenađujuće velike. Mnoge od tih promena postale su praktično neopozive u periodu od 1517. do 1555. godine.

Pored humanizma i renesanse, nekoliko drugih novina doprinelo je uspehu protestantske reformacije. Tu, svakako, treba spomenuti stabilizaciju država-gradova i kneževina u Evropi, kao i monarhija u Engleskoj, Francuskoj i Švedskoj. U tim zemljama je antipapsko raspoloženje bilo praćeno manje-više izraženim nacionalizmom. Severno od Alpa, papa i njegovi službenici smatrani su strancima koji se neopravdano mešaju u lokalne poslove drugih država, pa je politička moć tu rasla na račun crkvene. Štaviše, mnogi vladari su se sami otvoreno uplitali u crkvena pitanja na svojoj teritoriji.

Još jedna značajna novina tog vremena bilo je otkriće štamparske prese, potpuno nove tehnologije koju je izumeo Johan Gutenberg iz Majnca. Zahvaljujući toj novoj mašini, informacije su se širile mnogo brže nego inače, a potražnja za verskim knjigama je bila naročito velika. Kada je, na primer, Martin Luter počeo da štampa svoje prevode Biblije i druga teološka dela na nemačkom jeziku, nijedan drugi reformator nije se mogao porediti s njim. Samo između 1517. i 1520. čak 370 izdanja njegovih dela pojavilo se u popularnom formatu, kao pamfleti u tiražima od preko 300.000 primeraka. Bez takve podrške, avgustinski kaluđer Luter ostao bi zapamćen verovatno samo kao još jedan jeretik-mučenik u istoriji crkve. A on je, zapravo, pružio potpuno novo i sveže razumevanje hrišćanske vere. S tim svojim novim razumevanjem i tumačenjem Biblije, Luter je omogućio i teološki, ideološki raskid sa srednjovekovnom crkvom. Proučavajući Pavlova pisma u originalu, on je obnovio ranohrišćanske ideje, ugradivši ih u temelj svog učenja zasnovanog na sledeća tri principa:

1. Samo verom – vernici svoje spasenje zadobijaju verom, a ne toliko „dobrim delima“ ili posredstvom Crkve. Rimokatolička crkva je, sve do Reformacije, imala gotovo apsolutni monopol na božansku milost, koja se zadobijala posredstvom svetih tajni i garantovala davanjem oproštajnica. Pavlovo učenje o opravdanju verom je u Luterovoj interpretaciji otklonilo potrebu za posredovanjem sveštenika između Boga i vernika.

2. Samo Svetim pismom – religijske istine mogu se spoznati jedino usvajanjem Reči Božje otkrivene u Pismu. Ovaj princip je predstavljao osnov za docnija, radikalnija tumačenja Biblije, usmerena protiv tradicionalnih katoličkih doktrina i obreda.

3. Samo milošću Božjom – ljudi su u osnovi nesposobni da spoznaju božanske istine ili čine dobra dela bez posredstva božanske milosti. Vera je Božji dar i jedino putem njegove milosti će izabrana manjina biti spasena. Naročito je Reformatska, kalvinistička crkva docnije usvojila učenje o predodređenosti, kao i ideju o robovanju volje telesnim porivima kod onih koji nisu određeni za spasenje.

Hrišćanstvo i prosvećenost (18. vek)

Renesansa, pa i reformacija, predstavljale su, dakle, periode u razvoju hrišćanstva u kome srednjovekovnu ideju religije nije zamenio nekakav sekularni humanizam, nego obnova i razvoj duhovnosti u pravcu religijskog humanizma. Prosvećenost 18. veka značila je, međutim, pravu prekretnicu upravo ka tom svetovnom humanizmu. Ne samo da se francuski enciklopedisti okreću protiv crkve kao institucije, već Volterov programski poziv (Srušite bestidnicu!) prati i vrlo konkretna kritika religije u gotovo svim domenima: od naglašene sklonosti prosvetitelja ka čisto intelektualnoj emancipaciji od vere, do kritike religijskog morala i socijalno-političkih obrazaca starog režima. Prosvetitelji, štaviše, čine presudan korak dalje u odnosu na pionire reformacije, proglašavajući svoju nezavisnost od crkve, ali i same Biblije, kao izvora božanske objave. U Emilu Ruso polemički dovodi u pitanje neke od temeljnih stubova hrišćanske vere:

„Šta! U istom gradu u kom je bog umro, nisu ga priznali ni stari ni današnji stanovnici, pa ipak zahtevate da ga priznam ja, koji sam rođen dve hiljade godina kasnije i dve hiljade milja daleko od tog grada!“.

Umesto religija otkrivenja, u koje spada i hrišćanstvo, prosvetitelji se zalažu za deizam ili „prirodnu religiju“. Deizam je učenje koje se razvilo, pre svega, u krilu engleskog prosvetiteljstva i predstavlja pokušaj da se iz religije ukloni iracionalno, tj. sve ono što predstavlja posledicu religijske objave (otkrivenja), a ne razumskog, prirodnog i moralnog rasuđivanja. U tim okvirima, deizam je, ipak, prihvatao postojanje Boga, kao i religijski moral i osnovni ritual. Odnos prosvetitelja prema religiji bi se, možda, mogao sažeti u nekoliko važnijih aspekata njihove kritike: 1) odbacivanje verskih predrasuda i praznoverja; 2) kritika dogmatske teologije i naglašeni intelektualizam; 3) ideja o primatu morala nad religijom; 4) pozitivno određenje verske tolerancije i njegovo dovođenje u vezu s religijskim slobodama i prihvatanjem postojanja različitih verskih učenja; 5) utemeljenje moderne ideje o slobodi misli, savesti i veroispovesti; 6) afirmacija prirodne religije naspram religija otkrivenja.

Hrišćanski dijalog danas

Danas je mnogobrojnost crkava, denominacija i sekti jedna od glavnih odlika hrišćanske religije. To se, možda, najbolje može razumeti ako se, na primer, iz atmosfere jedne lokalne hrišćanske zajednice u Srbiji – s Pravoslavnom crkvom u centru grada (s dobro poznatim ikonostasom, lusterima, mirisom tamjana i sveća) – načas preselimo, makar samo i u mislima, u jednu globalnu perspektivu i zapitamo se šta je to hrišćanska Crkva danas. O toj religijskoj instituciji se, zapravo, teško može govoriti u jednini. Jer danas pod hrišćanstvom podrazumevamo i luteransku crkvu u Finskoj, i koptsku crkvu u Etiopiji; pentekostalnu hrišćansku zajednicu u Tenesiju ili Zapadnoj Virdžiniji, čiji članovi, tokom svoje nedeljne liturgije, padaju u religijski zanos i trans. Hrišćanstvo su potom, kao što je znano, i Sveta gora, i Vatikan, ali i Tomini hrišćani sirijskog porekla u južnoj Indiji, pravoslavci u Japanu i Poljskoj, pravoslavni Indijanci na Aleutskim ostrvima podno Aljaske, te katolici u zapadnoj Africi, Obali Slonovače.

U zemljama kao što su SAD, ta raznolikost crkava i denominacija, njihova specifičnost, lokalna i etnička obojenost, jasno se uočava i na malom prostoru oko neke škole ili univerziteta, gde se, duž samo nekoliko blokova kuća, mogu prepoznati: rimokatolička katedrala i pravoslavna crkva; jevrejski i muslimanski hram; grkokatolička, ali i baptistička, luteranska i metodistička crkva. Samo u SAD danas deluje oko 500 različitih hrišćanskih verskih zajednica. Tendencija podele hrišćanskih crkava na različite denominacije naročito je prisutna u protestantizmu, gde se stalno stvaraju nove, reformističke grupe. Sredinom osamdesetih godina je, na primer, u okviru Baptističke crkve, u svetu delovalo četrdesetak zasebnih religijskih pravaca. U metodizmu ih ima oko dvadesetpet, u luteranizmu petnaestak, a među prezbiterijancima još desetak. I sve te religijske zajednice, uglavnom, bez problema deluju jedna pored druge.

A šta reći o odnosima Rimokatoličke i Istočne pravoslavne crkve danas? Ukupni odnosi između Rima i Carigrada popravili su se neposredno posle Drugog vatikanskog koncila (1962. do 1965. godine), a njihov dijalog se odvija, s promenljivim uspehom, na nivou zajedničke međunarodne teološke Komisije. Iako je ta Komisija bila dosta aktivna tokom osamdesetih godina 20. veka, dijalog između dveju crkava tek je u početnim fazama i, po svemu sudeći, glavni predmeti sporenja, koji su i doveli do raskola, neće još dugo biti razrešeni.

Treba tu, naravno, imati u vidu da je ekumenizam, pokret za zbližavanje i jedinstvo svih hrišćanskih crkava, jedna relativno novija pojava u Vaseljenska patrijaršija, Istanbul i Bazilika Sv. Petra, Vatikan međucrkvenim odnosima, i da je on obeležio tek drugu polovinu 20. veka. Svetski savet crkava (SSC) osnovan je 1948, dakle, kada i Ujedinjene nacije, a zajednička međunarodna Komisija za teološki dijalog između pravoslavaca i katolika počela je s radom relativno nedavno, 1980. godine. S druge strane, period raskola i sukoba trajao je mnogo duže – još od srednjovekovnih vremena.

Danas, međutim, još više zabrinjava činjenica da je i unutar Svetskog saveta crkava, kome su temelj postavile protestantske i pravoslavne hrišćanske zajednice, došlo, poslednjih desetak godina, do izvesnih razmimoilaženja koja su dovela i do zahteva nekih pomesnih pravoslavnih crkava za izlaskom iz ove međunarodne ekumenske organizacije. Štaviše, proleća 1998. je, s međupravoslavnog susreta u Solunu, upućen i zvaničan zahtev za reformom Svetskog saveta crkava, a decembra iste godine, Ruska pravoslavna crkva je i zvanično, na zasedanju Saveta u Harareu, „zamrzla“ svoje članstvo u toj organizaciji.

Zbog čega još uvek dolazi do takvih udaljavanja i sporenja među hrišćanskim zajednicama? Tu je, možda, od presudnog značaja različit stepen razvoja društava u kojima deluju ove crkve – pre svega „pravoslavnog Istoka“ i „katoličkog i protestantskog Zapada“. Današnji položaj žena na Zapadu, naročito u SAD, omogućio je, na primer, ne samo upotrebu izmenjenog jezika u savremenim izdanjima Biblije, nego i sve značajnije prisustvo žena u službi protestantskih crkava. Nedavno je čak i u Anglikanskog crkvi, u Engleskoj, jedna žena rukopoložena za biskupa. U tim društvima veća prava imaju i pripadnici različitih seksualnih orijentacija, pa se i to, dakako, odražava na stav crkve prema venčanju i sličnim ceremonijama. S druge strane, na Istoku je značaj Tradicije još uvek neprikosnoven, tako da se ni od Pravoslavne crkve ne može očekivati brza i laka transformacija u pravcu modernizacije. Istorijski gledano, to, uostalom, nikad nije ni bio važan elemenat pravoslavlja. Većinsko prisustvo protestantskih crkava u Svetskom savetu crkava pravoslavne crkve doživljavaju kao ozbiljnu pretnju svojoj samobitnosti, iako odluke Saveta nemaju obavezujuću prirodu, već, pre svega, karakter zajedničkog apela.

Zbog toga i u susretanju hrišćanskog Istoka i Zapada treba biti svestan tih različitosti koje su najčešće bile istorijski uslovljene. Utoliko, onda, treba imati veću osetljivost prema razlikama i više sluha u međusobnom dijalogu. Te razlike, kao i različita rešenja pojedinih problema u crkvama na Istoku i Zapadu, doveli su i do izvesnog nepoverenja među pojedinim hrišćanskim veroispovestima, a ponekad i do njihove netrpeljivosti. Zajedno s ratom u prethodnoj Jugoslaviji, u nekim pravoslavnim krugovima javio se, čini se, i izvestan strah od „velikih“, svetskih institucija, pa tako i od Svetskog saveta crkava. Na Zapadu se, opet, još uvek s dosta stereotipa gleda na pravoslavni Istok. Otuda bi, možda, bilo primerenije da se poverenje u ekumenski dijalog povrati najpre na regionalnom i lokalnom nivou, tamo
gde se ljudi svakodnevno susreću i gde se različite crkve često suočavaju sa sličnim problemima.

Crkva

Po svojoj arhitektonskoj strukturi, izgledu i funkciji, hramovi velikih svetskih religija, u najvećoj meri, izražavaju potrebe bogosluženja, religijskog rituala. To je, dakako, slučaj i s hrišćanskim crkvama. Sama reč crkva je naš prevod grčke reči ekklêsia, koja je izvorno značila mesto okupljanja ili „zbornicu“ u kojoj su se sastajali prvi hrišćani. U Bibliji se ta „zbornica“ božjeg naroda označava pomoću dva termina – he ekklêsia i he synagogê. I dok su Jevreji u prvom veku svoju religijsku instituciju nazivali sinagogom, hrišćani, koji su uglavnom govorili grčki, upotrebljavali su reč „crkva“.

U Novom zavetu taj termin se koristi u nekoliko različitih značenja. On, s jedne strane, upućuje na grupu ljudi – bilo da je tu reč o celokupnoj religijskoj zajednici u jednom gradu ili, opet, o vernicima što su se okupili u nekoj kući. S druge strane, u nekim novozavetnim spisima pojam crkve ima i univerzalni, generički smisao, pa se tu onda, pre svega, misli na crkvu svih hrišćana. U svakom slučaju, u rana hrišćanska vremena reč ekklêsia nikad nije označavala religijsku građevinu ili veroispovest, denominaciju, a to su, kao što znamo, dve najčešće savremene upotrebe te reči.

Kada je reč o samoj građevini, ona je obično kružnog oblika (pravoslavna crkva) ili pravougaonog, izduženog oblika, kao što je najčešće slučaj s crkvama i katedralama na Zapadu. Široki, centralni prostor crkve, koji je u pravoslavlju natkriljen kupolom, naziva se brodom crkve, jer podseća pomalo na unutrašnjost broda. U pravoslavnim crkvama, osim ponekim na Zapadu, u brodu crkve nema stolica ili klupa, kao što je to slučaj u katoličanstvu i protestantizmu. Zbog toga pravoslavni vernici stoje za vreme službe, i mogu se slobodnije kretati u njenoj unutrašnjosti, ulaziti i izlaziti, paliti sveće, celivati ikone i sl., dok su katolički i protestantski vernici više vezani za svoje sedište i po pravilu ostaju za vreme celokupnog trajanja službe, koja je inače kraća nego u pravoslavlju.

U svim crkvama oltar sa žrtvenikom, časnom trpezom, zauzima posebno mesto, s tim što je u pravoslavnim građevinama on odvojen od ostalog prostora ikonostasom, obično drvenom pregradom različite visine (najviše su u ruskim crkvama), na kojoj se nalaze ikone. U ranim hrišćanskim crkvama oltar je obično bio odvojen samo niskom pregradom koja je svešteniku omogućavala da bude malo udaljen od vernika, kako bi nesmetano mogao da vrši službu. Ikonostas ima troje vrata: središnje, carske dveri, kroz koje se može videti oltar, a kada su zatvorene, iza njih se navlači zavesa; dveri na severnoj i južnoj strani crkve, levo i desno od ikonostasa (kada se prilazi iz broda). Ta bočna vrata vode ka trpezi, mestu gde sveštenik priprema časne darove za liturgiju, i ka đakonikonu, gde se uglavnom odlaže odeća, a nekad su se čuvale i knjige. Iza oltara se još nalazi i arhijerejski presto. Pozicija ikona na ikonostasu je jasno strukturirana i sledi određena kanonska pravila. Unutrašnjost crkve, njeni zidovi, ukrašeni su freskama i mozaicima, dok u katoličkim hramovima tu ima i statua i bočnih oltara. Za vreme glavih službi se u hrišćanskim crkvama čuje muzika, koja je u pravoslavlju vokalna, horska, a u zapadnim crkvama i instrumentalna. Crkve imaju zvonike čija zvona najavljuju službu, ali i odzvanjaju u posebnim trenucima tokom trajanja službe.

Svi navedeni delovi crkve, kao i njena dekoracija i ikonografija, imaju određenu simboliku koja iziskuje teološko tumačenje, a sve to zajedno je stavljeno u službu liturgije (mise), odnosno bogosluženja.

Simboli

Krst je najtipičniji, najjezgrovitiji i najpopularniji simbol hrišćanstva. Složena simbolika krsta sadržana je još u ranohrišćanskoj teologiji apostola Pavla, prema kojoj se Isusova smrt tumači kao žrtva podneta za iskupljenje greha. Pošto takvu smrt osuđuje jevrejski Zakon, Hristova smrt na krstu obeležava i kraj Zakona. S druge strane, krštenje „u krstu“ obeležava početak novog života. U jevanđeljima se, opet, naglašava nošenje krsta kao simboličko odricanje od samoga sebe i kao znak sledbeništva u Isusovom pokretu. Krst je, nesumnjivo, simbol koji objedinjuje suprotnosti: on ujedno izražava Isusovu patnju i ponižavajuću smrt, kao i njegov trijumf i slavu obeleženu vaskrsenjem. U hrišćanskoj tradiciji ovaj simbol je ikonografski predstavljen na mnoštvo različitih načina, pa tako razlikujemo forme latinskog i grčkog krsta, pravoslavni ruski i Lazarev (trolisni) krst, jerusalimski i koptski krst, itd.

Riba je vrlo rano u hrišćanstvu postala simbol samog Isusa Hrista. Pet slova grčke reči za ribu (ιχθύς) čine monogram koji u prevodu znači: Isus Hristos, Sin Božji, Spasitelj. Riba je i simbol krštenja, jer se hrišćanin, poput ribe, spasava jedino pomoću vode krštenja. U ranohrišćanskim katakombama su, pored riba, na zidovima i drugim mestima, bili ponekad crtani i delfini.

Golub(ica) je u hrišćanskoj ikonografiji u neposrednoj vezi s epizodom o Isusovom krštenju, opisanom u jevanđeljima. Jovan Krstitelj, pustinjak koji je krstio samog Isusa, svedoči o pojavi goluba koji je sišao s neba u trenutku krštenja i ostao na Isusu. U starozavetnoj pripovesti o potopu, Noje pušta golubicu iz barke, a ona donosi maslinovu grančicu kao znak da se voda povukla i da se Bog pomirio s ljudima. Zbog toga je golubica s maslinovom granom u kljunu i danas simbol pomirenja. Taj simbol se potom dovodi u vezu i sa Svetom Trojicom i Marijinom Blagovešću.

Sveštenstvo

U hrišćanskoj religiji postoje tri glavna nivoa sveštenstva: episkop, sveštenik i đakon. U pravoslavlju se oni rukopolažu (hirotonišu) tokom liturgije, i to pojedinačno. U Rimokatoličkoj crkvi se može rukopoložiti i više njih tokom jedne službe. Svi sveštenici rimskog obreda su neoženjeni, žive u celibatu. Kod pravoslavaca se razlikuje oženjeni (beli) i neoženjeni (crni, monaški) klir. Pre svog rukopoloženja, pravoslavni sveštenici se moraju odlučiti kojoj grupi žele da pripadaju, jer ženidba nije moguća posle hirotonije. U ranoj hrišćanskoj crkvi episkopi i sveštenici su, međutim, bili i oženjeni ljudi, a ta praksa je za episkope (biskupe) prestala da važi oko 6–7. veka. U Pravoslavnoj crkvi episkopi se još od vizantijskog doba biraju iz redova monaštva. U toj crkvi je stepen đakona, po pravilu, stalna služba, a ne tek prelazna faza ka sveštenstvu. Đakon u pravoslavlju ne može samostalno obavljati bogosluženje, ali je neophodan u liturgiji. U Rimokatoličkoj crkvi on može obavljati krštenje, venčanje, pričest i držati propoved.

Samo episkop ima pravo rukopoloženja, a postavljanje novog episkopa mora obaviti sabor episkopa od najmanje dva-tri člana. Imenovanje episkopa upražnjenih eparhija vrši Sveti arhijerejski sabor, najviše kolektivno telo sveštenika u Pravoslavnoj crkvi. Titule kao što su arhiepiskop, mitropolit (nadbiskup) pripadaju takođe episkopima/biskupima, samo je tu reč o njihovim širim nadležnostima u glavnom gradu neke oblasti (mitropolit) ili crkvenoj oblasti s više biskupija, odnosno eparhija (nadbiskup, arhiepiskop). Patrijarh je takođe episkop, ali i poglavar Pravoslavne crkve u rangu patrijaršije, koji, po pravilu, doživotno nosi tu titulu. Papa je, s druge strane, još od šestog veka, poseban naziv i poziv biskupa Rima, naslednika svetog Petra. Papa je najviši sveštenik u Rimokatoličkoj crkvi koji ima duhovnu vlast nad svim ostalim biskupima, sveštenstvom i vernicima. Kada govori ex cathedra papa je, prema katoličkoj dogmi, nepogrešiv (nezabludiv), što je svojstvo koje mu pravoslavci ne priznaju. U Pravoslavnoj crkvi se ne smatra da rimski papa ima ikakvu posebnu harizmu ili vlast u odnosu na bilo kog drugog biskupa/episkopa u hrišćanstvu. On je tu samo „prvi među jednakima“, otprilike kao i neki pravoslavni patrijarh.

Rukopoloženje žena danas je vrlo aktuelno pitanje u hrišćanskim crkvama oko koga ima dosta sporenja. Dok se u protestantskim crkvama (uključujući i Anglikance) žena sada rukopolaže ne samo za svešteničko zvanje, već i u rang episkopabiskupa, u pravoslavlju i katoličanstvu se smatra da je to nedopustivo. Kao glavni razlog se navodi kontinuirana praksa crkve tokom dva milenijuma, a kod pravoslavaca još i to da sveštenik tokom službe predstavlja Hrista, pa kako je Hristos bio muškarac, onda i sveštenik mora biti muško. S druge strane, u pravoslavnim crkvama se ženama u principu dopušta da budu rukopoložene u stepen đakonise, što je bila praksa i u ranoj crkvi. Međutim, iako taj čin nikada nije ukinut u pravoslavlju, praktično je nestao oko 9. veka.

Praznici

Dva najvažnija hrišćanska praznika su Uskrs (Vaskrsenje Hristovo) i Božić (Rođenje Hristovo). Uskrsu u pravoslavlju, ipak, pripada posebno mesto u crkvenom kalendaru. On je „praznik nad praznicima“. Slavi se, kao pokretni praznik, između 4. aprila i 8. maja, dok se kod katolika i protestanata praznuje između 22. marta i 25. aprila. Svi pravoslavci slave Vaskrs po starom, julijanskom kalendaru, dok se Božić u Pravoslavnoj crkvi svetkuje prema oba kalendara (julijanskom i gregorijanskom). U zapadnim crkvama (katolici i protestanti), na snazi je samo gregorijanski, novi (reformisani) kalendar. Odlukom prvih vaseljenskih sabora, Uskrs se počeo slaviti posle proletnje
ravnodnevnice, i to u prvu nedelju iza punog meseca, uštapa. S obzirom na razlike u kalendarima u zapadnom i istočnom hrišćanstvu, ovaj datum se može razlikovati za jednu, četiri ili pet sedmica, a može se i poklapati.

Pored Uskrsa, slavi se još dvanaest Velikih praznika, i to onim redosledom kako se navode u crkvenom kalendaru, počevši od meseca septembra. To su: Rođenje Presvete Bogorodice (Mala Gospojina), Uzdizanje Časnog Krsta (Krstovdan), Vavedenje Presvete Bogorodice (u Hram), Božić, Bogojavljenje (Krštenje Hristovo), Sretenje (Uvođenje Gospoda u Hram), Blagovesti, Cveti (Ulazak Gospoda u Jerusalim), Spasovdan (Vaznesenje Gospodnje), Pedesetnica (Silazak Svetog Duha), Preobraženje Gospodnje i Uspenje Presvete Bogorodice (Velika Gospojina). Tri od tih dvanaest praznika su vezani za Uskrs, pa su stoga „pokretni“ (Cveti, Spasovdan i Pedesetnica), dok su ostali „nepokretni“, tj. imaju stalan datum u kalendaru. Kao što se vidi s prethodne liste, sedam praznika se ubraja u Hristove, a četiri u Bogorodičine.

Tekst o hrišćanstvu  priredio je dr Milan Vukomanović.

Tekstovi o religiji na portalu Pulse

Nekoliko reči o islamu…

Nekoliko reči o budizmu…

RELIGIJE SVETA: budizam, hrišćanstvo, islam

Izdavač
Beogradski centar za ljudska prava

Fotografije Milan Vukomanović na stranama: 56, 70, 76, 79–80, 82, 90, 104–106 Jelena Radojković na koricama i stranama: 28–29, 31–33, 35–36, 39–45, 54, 68, 76, 84, 94, 96, 99, 102–103, 106–111

Ilustracije
Tamara Protić

dr Milan Vukomanović

Za sadržaj knjige i iznete stavove isključivo odgovara Beogradski centar za ljudska prava.

Beogradski centar za ljudska prava veruje da bi upoznavanje s religijama koje ispoveda preko 60% čovečanstva moglo da doprinese razumevanju različitosti i jačanju tolerancije kod učenika srednjih škola. Ideja da to budu baš budizam, hrišćanstvo i islam rodila se u kineskom restoranu u Beogradu, gde niko od gostiju nije znao da jede štapićima. Ovakva knjiga ne bi imala toliko smisla u onim mestima gde svi ljubitelji kineske kuhinje, bez obzira na svoje poreklo, rasu ili religiju bez teškoća koriste štapiće. Oni žive u multikulturalnim i multietničkim sredinama, svakodnevno se susreću s najrazličitijim običajima, ličnim iskustvom upoznaju različitost i imaju mogućnost da bez predrasuda odaberu ono što im se dopada. Onda su se neki setili verovatno najlepšeg susreta Istoka i Zapada – susreta budizma sa grčkom mišlju, pre oko 2000 godina, potom filmova i slika iz knjiga istorijskog Bude obučenog u grčku togu, Isusa Hrista i Muhameda u istoj odori. Sve tri veroispovesti uspele su da ostvare kulturno jedinstvo različitih naroda. To je ono što ih čini svetskim religijama. Ključ „uspeha“ budizma, hrišćanstva i islama je u prihvatanju, a ne isključivanju različitog i nalaženju onog što je zajedničko.

Nedavni ratovi na prostoru bivše Jugoslavije, nemaština, izolovanost i nemogućnost mladih iz Srbije da putuju i upoznaju drugačije kulture doprineli su tome da i dalje rastu etničke udaljenosti, od kojih su najjače zasnovane na verskoj netrpeljivosti i rasističkim stavovima. Religija opredeljuje život ljudi. Ova knjiga bi trebalo da omogući da bolje razumemo živote drugih naroda, običaje i kulturu. U korenu većine ljudskih nedaća je neznanje. Kako sada stvari stoje, izgleda da mnogi pogrešno veruju da nevolja stiže od suseda s Istoka. Osim toga, skoro niko ne zna šta zaista znači reč „sekta“, ali svi se slažu da je to nešto loše. Da li je baš tako? Iz neznanja dajemo pojmovima pogrešno značenje, koje veoma lako „sklizne“ u mržnju ili bar u netrpeljivost.

Tekst o budizmu priredila je Jelena Radojković iz Beogradskog centra za ljudska prava, o hrišćanstvu dr Milan Vukomanović, vanredni profesor na Odeljenju za sociologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, a o islamu mr Dino Abazović, viši asistent na Katedri za sociologiju Fakulteta političkih nauka i dugogodišnji direktor Centra za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu.

Želja priređivača nije bila da izlože što više podataka već da se ono što je najvažnije lako uoči i razume. U knjizi su prikazani životi Bude Šakjamu nija, Isusa Hrista i Muhameda, njihov uticaj na religiju, učenje, svete knjige, razvoj i širenje religija, glavni praznici, verski objekti, monaštvo i simboli ovih religija.

Ako knjiga bude zanimljiva i korisna, ako nekoga podstakne da i sam dalje istražuje i da uči i saznaje nešto o „drugima“, ako počne da razume one „drugačije“ – onda su autori uspeli. Komentari i ideje šta bi čitaoci još voleli da saznaju i pročitaju veoma će ih obradovati.

U Beogradu i Sarajevu, 2007.

  Feljtoni, hrišćanstvo, Isus Hristos, Religija, Religije sveta