Sintagma, arhitektura u doba teorije, ukazuje na raspravu o ulozi i funkcijama teorije, tj. teorijskih identifikacija u proizvodnji, razmeni i potrošnji arhitekture, tj. konstruisanja i izvođenja životnog sveta. Poststrukturalističke teorije s varijantnim usmerenjima prema teoriji medija, teoriji tela, teoriji pogleda, pragmatizmu, hermeneutici, psihoanalizi, tehnoteoriji, novoj fenomenologiji, teorijama kulture ili biopolitici, tvore obrt od tumačenja arhitekture kao iskustveno centriranog problema estetsko-formalno-utilitarno-tehničkog izvođenja životnog prostora. Po tim novim heterogenim pristupima arhitektura je najčešće interpretirana kao složeni višemedijski materijalni tekstualni događaj.

Ona je višemedijska jer se posmatra ne samo kao pasivni prostor nastanjivanja, nego kao heterogeni ideološki instrumentarijum konstituisanja interaktivnog, životnog i komunikacijskog društvenog trenutka i društvenih realnosti. Arhitektura je materijalna, ne samo po tome što se oblikuje građevinski materijal za gradnju, nego prvenstveno po tome, što je determinisana društvena praksa planiranja, izvođenja i gradnje društvene realnosti. Arhitektura je tekstualna jer je strukturirana  kao sistem znakova u složenim komunikacijskim i egzistencijalnim događajima. Tekstualna je u onom smislu u kojem je tekst modus proizvodnje vizuelnih, verbalnih, bihevioralnih, prostornih, ekranskih, objektnih itd. značenja. Ona je događaj jer se višemedijska tekstualna pojavnost arhitekture odigrava u vremenskim intervalima konstituisanja individualne i kolektivne svakodnevice.

Arhitektura nije estetski i estetički idealitet izveden analogno konceptu autonomnog modernističkog umetničkog dela. Arhitektura je instrument i efekt instrumentalizacije konstituisanja pluralne (po ŽanFransoa Liotaru), ideološki odredive realnosti (po Luju Altiseru /Louis Althusser/). Ona je događaj specifičnih kritičnih društvenih praksi (teorije označiteljske prakse po Juliji Kristevoj) i pozicioniranja subjekta u polju razlikovanja subjektivnosti i racionalnosti (psihoanalitičke teorije u tradiciji Žaka Lakana).

Arhitektura je materijalni simptom konstituisanja društvenog i političkog (po Fredriku Džejmsonu, Martinu Džeju (Jay), Slavoju Žižeku, Borisu Grojsu, seksualnog (različite frojdovske i lakanovske tradicije, kulturalne studije), običajnog (teoretizacije arheologije znanja po Mišelu Fukou), tehnološkog (prema Žanu Bodrijaru, Polu Viriliu, Feliksu Gatariju /Félix Guattari/) ili umetničkog (prema Viktoru Burginu) diskursa. Arhitektura je i poligon uspostavljanja relativnih kulturalnih pozicija između civilizacijskih centara i margina (od Deridine  dekonstrukcije metafizike, do postkolonijalnih kritičkih studija Edvarda Saida /Edward Said/).

Postmodernističke teorije arhitekture se ukazuju kao otvaranja poststrukturalističkih pristupa u društvenom okviru koji sebe identifikuje kao postistorijski i postmetajezički. To znači da se interpretacija arhitekture ne izvodi u odnosu na kontinuiranu i usmerenu istoriju  razvoja modernosti; Čarls Dženks piše o smrti moderne arhitekture. Interpretacija arhitekture izvodi se u odnosu na različite i nekonzistentne istorijske i geografske arhitektonske i umetničke tragove koji postaju referentni, kako za postmodernog arhitektu (Aldo Rossi, Robert Venturi, John Hejduk, Bernard Čumi, Peter Ajzenman, Čarls A. Dženks, Rem Kolhas, Majkl Grejvs /Michael Graves/, Rodžers /Richard Rogers/, Renzo Piano, Arata Isozaki),

tako i za teoretičara koji prelazi preko pojavnih ili tekstualnih prezentacija arhitekture u polju kulturalne analize (Žorž Bataj /Georges Bataille/, Rolan Bart, Mišel Fuko, Žak Derida, Feliks Gatari, Žil Delez /Gilles Deleuze, Žan-Fransoa Liotar, Žan Bodrijar, Pol Virilio, Fredrik Džejmson). Postmoderna teorija arhitekture (Čarls Dženks) prvenstveno se bavi mekim, slabim ili tangencijalnim (Ignasi de Solà-Morales), a to znači višeznačnim i decentriranim prepoznavanjem i poetičkim sugerisanjem eklektičnog citatnog i kolažnog interpretiranja relativnih kontekstualizacija (Aldo Rossi, Majkl Grejvs, Čarls Mur) i dekontekstualizacija (Frenk Geri, Zaha Hadid, Daniel Libeskind /Liebeskind/) i arhitektonskog dela u postistorijskom, informacijsko-medijskom ili globalizujućem društvu u kojem se paradoksalno suočavaju regije, multikulturalni, internacionalni i nomadski uzorci (Žak Derida, Bernard Čumi).

Teorijska interpretacija je nomadska, što znači da se ukazuje u permanentnom premeštanju ili odlaganju (différAnce) stajališta/gledišta arhitektonske proizvodne i teorijske interpretacije. Pri tome, teorijska interpretacija nije veliki metajezik sinteza novog kanona gradnje, kakav je bio kod arhitekata-teoretičara moderne (Gropius, Le Korbizije, Rajt).

Naprotiv, u pitanju je mnoštvo prolaznih, plutajućih i prelaznih diskursa koji istovremeno tumače pitanja o arhitekturi i stvaraju atmosferu arhitekture u postmodernom tehnološkom vremenu (Rem Kolhas, Frenk Geri, Bernard Čumi, Antoan Predok /Antoine Predock/). Arhitektura je u studijama kulture (cultural studies) važan uzorak za proučavanje, interpretiranje i proizvodnju mogućnosti prikazivanja mikrosocijalnih i svakodnevnih izvođenja, funkcija i efekata produkovanja životnog prostora u globalnom postindustrijskom i postblokovskom svetu. Kulturalne studije prelaze s makro socioloških proučavanja arhitekture kao društvene i istorijske pojave hegemone zapadne civilizacije na pitanja o mikrostrukturama i mikrokonstrukcijama kulturalnih identiteta (geografskog, rasnog, etničkog, regionalnog, klasnog, religioznog, rodnog, generacijskog itd). Raspravom konteksta arhitekture, od mikro ćelije sobe do makrogeopolitičkog urbanizma, dolazi se do problematizovanja kako se u specifičnom veštačkom prostoru konstituišu, reflektuju ili predstavljaju različiti kulturalni identiteti (Meri Mek Leod /Mary McLeod/, Zejnep Čelik /Zeynep Celik/). Na primer, kako se, etnički ili profesionalno statusni, odnosno, rodni (gender) individualni i mikrokolektivni identiteti izvode u odnosu na intimni ili javni arhitektonski prostor (Lin Brezlin /Lynne Breslin/, Suzan Tore /Susan Torre/). Takođe, kulturalne studije problematizuju uslove prenosa geografskih arhitektonskih identiteta iz kulture u kulturu. Kulturalne studije su grupe teorija koje imaju interpretativnu akademsku funkciju, ali i poetičku funkciju u arhitektonskom stvaranju, kao i funkciju instrumenta aktuelne globalizujuće politike (Majkl Hart, Antonio Negri).

Teorije tehnokulture polaze od globalnog preobražaja savremenog sveta elektronskom ili, metaforično rečeno, digitalnom obradom, konstrukcijom i izvođenjem novog veštačkog tehnosveta. Novi veštački tehnosvet nije projektivna metafora budućeg društva i njegove arhitekture, nego sama aktuelnost u kojoj živi i deluje savremeni čovek. Taj svet je svet koji posredovanjem pomagala (mašina, instrumenata, proteza) prelazi iz faze obrade prirodnih resursa u materijalne proizvode i, zatim, iz faze proizvodnje, distribucije, razmene i potrošnje informacija u konstruisani svet modifikacija ljudskog stvorenja, u  stvorenje koje je u  feed-back odnosima s tehnološkim sistemima. U tehnoteorijama se postavljaju bazične zamisli da je i prirodni svet ljudska medijska konstrukcija ili, barem, artikulacija.Arhitektura se više ne tumači kao skup proizvedenih objekata, nego kao sistem mašina koje realizuju aktuelnu i virtuelnu egzistencijalnu  realnost ljudskog tela koje postaje kibernetički integrisano u životni prostor (Žil Delez, Žan Bodrijar, Pol Virilio). Postavljaju se pitanja o  cyborgu, virtuelnoj realnosti (Virtual Reality), složenim elektronsko-arhitektonskim protezama kojima ljudsko telo biva produženo u prostorno-vremenskim mogućnostima egzistencije. Tehnoteorija kao da pokazuje da je istorijska arhitektura postala materijal za softverske simulacije realnog i fikcionalnog prostora  egzistencije.

Miško Šuvaković

oprema teksta P.U.L.S.E

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E