Hermes Trismegistus u svetlu aleksandrijskog sinkretizma

Na Srednjem Istoku, u samu zoru Hršćanske ere, takvih je osoba bilo mnoštvo. Zaista, ponekad se tvrdilo da je i sam Isus bio jedan od mnogih čudotvoraca svoga vremena, čiji je kasniji uticaj na civilizaciju bio puka slučajnost. Tako, prema preminulom profesoru sa Univerziteta Kolumbija, Martonu Smithu, Hršćanstvo nije bilo ništa drugo do slučajan događaj koji se, poput mnogih istorijskih fenomena, mogao razviti potpuno drukčije ili se ne razviti uopšte. Izuzevši slučajno nastale okolnosti, mogli smo, umesto dve hiljade godina hrišćanstva, imati dvije hiljade godina religije temeljene na, na primer, učenjima Apolonija iz Tijane[1].

Apolonije iz Tijane

Apolonije je rođen početkom Prvog veka u Tijani, koja se danas nalazi u Turskoj, a umro je između 96. i 98. godine posl. Hrista. Njegovu biografiju sastavio je Filostrat oko 220. godine. Prema Filostratovim izvještajima, Apolonije je ozdravljivao bolesne, uskrsnuo barem jednu osobu iz mrtvih, a na dan svoje smrti telesno podigao na nebo, praćen pesmama hramskih devica. U ranijim je godinama verovatno prihvatio Pitagorejsku misao. Bio je odani vegetarijanac, a kosa mu je bila upadljivo duga. Zbog protivljenja krvnoj žrtvi, nosio je lanenu odeću, odbacujući kožu, krzno, i svaki drugi životinjski proizvod. Njegova strastvena naklonost k filozofskom istraživanju, vodila ga je na brojna putovanja; u Italiju, Grčku, Egipat, Siriju i Vavilon. Odbio je posetiti Palestinu, jer je verovao da je jevrejski kult hramskog žrtvovanja obeščastio i ljude i zemlju. Između 41. i 54. godine, boravio je u Indiji, gde je proučavao hinduističku misao, i ono što je preostalo od budizma. Jedan od njegovih poklonika bio je i rimski car Vespazijan, koji ga je uzeo za duhovnog savetnika. Apolonije je vjerovao da je jedina istinska filozofija ona koja je usmerena ka duši, “Jer je duša, budući nepodložna smrti i rođenju, ono što je izvor bića” .

Ne bi bilo teško zamisliti mnogo gore stvari od dve hiljade godina Apolonijeve religije, iako bi, nesumnjivo, i nju, kao i bilo koju drugu religiju, iskrivilo vreme, društveni i politički pritisci te dogmatizam i fanatizam njenih sledbenika. Međutim, okolnosti su se pokazale takvima da je Apolonija izbrisao sa slike takozvani tok istorije, a da za njega znamo možemo zahvaliti samo Filostratovoj biografiji, dokumentu prilično sumnjive verodostojnosti. Ostali čudotvorci toga vremena bili su prepušteni čak potpunijem zaboravu.

.

Šimun Mag

Jedan je, međutim, bio on stvaran ili izmišljen, preživeo u hršćanskoj tradiciji, postavši prototipom čarobnjaka, a time po definiciji, »crni ili zli čarobnjak«. I »najstarija legenda o crnom čarobnjaku« u Zapadnoj povesti, vezana je upravo uz njega. Lik je to koji se pojavljuje kao Šimun Mag[2] u Delima apostolskim (Dela, VIII, 9-24), u pisanjima crkvenih otaca, i kasnijih komentatora. Faust je debitovao upravo u njegovom obličju.

Postoji dokaz koji sugeriše da je izvorni Šimun, osoba ili osobe na kojima se temelji njegov lik, bio sledbenik »hereze« poznate kao gnosticizam. Epifanije, crkveni otac iz četvrtog veka, zaista ga i optužuje za osnivanje gnosticizma, što je prilično neverovatna izjava. Drugi crkveni pisci prepričavaju da je za sebe tvrdio kako je Mesija, Sin Božji, pa čak i personifikacija Boga Oca. Opisuju ga kako putuje u društvu prostitutke iz Tira, poznate pod imenom Helena, implicirajući namernu identifikaciju, ako ne i reinkarnaciju Helene Trojanske. Jedno od imena koja joj se pridaju je i Sofija (Sophia), gnostički izraz koji označava utelovljenu Božansku Mudrost. Prema jednom komentatoru: “Namera je njenog prikazivanja kao bludnice, pokazati u koje je dubine uronio Božanski princip, uključivši se u stvaranje”.

U Svetom Pismu, i kasnijoj crkvenoj predaji, Šimun deluje kao vrsta lukavog protivnika, posrednik sila tame, bezbožnih i nečistih sila, kojima je novooblikovana hršćanska poruka bila oštro suprotstavljena. Tako se, u Delima apostolskim, Šimun pojavljuje kao samo-proglašeni Samarićanin-čudotvorac, i možebitni Mesija. Kao harizmatična ličnost, imao je vatrene sledbenike kao i Petar, ali na njegov mnogo mračniji način, bio je “ribar ljudi” i “ribar duša”. Prilikom susreta s Petrom, ponudio je apostolu novac za dar ozdravljivanja polaganjem ruku. Drugim riječima, pokušao je kupiti iscjeliteljsku moć Duha Svetoga za sebične svrhe, od kuda i proizlazi greh “simonije”[3]. On, je, takođe, dovodio u pitanje položaj Isusa i autoritet Petra kao apostola.

Susret je kulminirao kad je Šimun bacio simboličnu rukavicu, i izazvao Petra na vrstu duhovnog ili magičnog dvoboja, u kojem su jedan drugome trebali parirati u čudima. U početku je Šimun doista i “nadigravao” Petra svojim čudima koja su, površinski, bila mnogo bleštavija. Za razliku od Petrovih, ona nisu proizlazila ni iz kakve Božanske moći ili ovlaštenja, već, sredstvima običnog čarobnjaštva, iz mnogo sumnjivijeg i (prema crkvenim komentatorima) demonskog izvora. U tom smislu, ona su okaljana, pokvarena i nečista. Iako zaslepljujuća, ona su samo proizvodi varke, podvale, lukavstva ili prevare, dodirujući samo površinu svesti, ali nemajući nikakve dublje vrednosti. Nepotrebno je reći da Šimun, prema predaji, padajući s visina na koje se sam uzdigao, biva diskreditovan.

Obzirom na njegovo prikazivanje u Delima apostolskim, Šimun je tek manja i nebitna figura, potkupljivi »showman« i šarlatan, samo sitna prepreka koju treba skloniti s puta, dok Petar nastavlja, u svojoj slavodobitnoj misiji, prenositi evanđelje Samarićanima. Za kasnije kritičare, međutim, on postaje mnogo više od bednog Petrovog suparnika, kojemu Božje karte nisu naklonjene. Njega uspoređuju sa samim Antihristom, njegovim utelovljenjem ili poslanikom vrhovnog duhovnog neprijatelja. Za odane je hršćane taj izvorni arhi-čarobnjak postao »crnim magom«. ambasadorom sila “kosmičkog zla”. Moći kojima je raspolagao dane su mu od vrhunskog izvora zla i nepravde, Antihrista ili Đavola samoga.

I svi kasniji čarobnjaci bili su stigmatizovani kao Šimunovi sledbenici. Obzirom na crkveno učenje, nisu ni mogli biti ništa drugo. Očigledno nisu mogli imati pristupa Božanskim moćima, niti su mogli biti apostoli Sudnjeg dana, jer bi time ugrozili monopol Crkve na takvu moć. A svaka demonstracija moći, koja nije proizlazila iz službeno priznath crkvenih izvora, mogla je biti samo demonska.

Tako je Šimun Mag pripremio put za Fausta, čarobnjaka koji je sklopio sporazum s Đavolom. Sličnost među njima nije samo tematska. Na nemačkom, rieč »faust« znači »šaka«, koja može, sa određenom zadrškom, biti metaforički prikladna. Na latinskom, međutim, »faustus« znači »onaj koji uživa naklonost«[4], i upravo je to nadimak kojeg usvaja Šimun Mag.

U Delima apostolskim, Šimun Mag uistinu ne vidi sebe kao izvorno zlog poslanika paklenih sila. Za Jevreje, on bi bio verski otpadnik, čije delovanje nadilazi službeno prihvaćene granice hramskog svećenstva, nacionalističkih mesijanskih sekti i poklonika mladog rabinskog judaizma. Za one koji su prihvatili novu religiju, bilo da im je ona objavljena putem Jakova i njegove ranocrkvene sledbe, ili putem obraćenika Pavla, on bi bio još gori. Smatrali bi ga suparničkim Mesijom, koji svojim tvrdnjama i radnjama poseže za uzurpacijom prerogativa istinskog« Mesije. U tom smislu, on bi doista predstavljao »antiHrista«.

No, ako je lik čarobnjaka utelovljenog u Šimunu Magu zaista i bio nepoželjan u novozavetnoj Palestini, postojale su druge sredine u kojima je on bio i više nego dobrodošao. Tokom I veka, najvažnije takvo mesto bio je Egipat, posebno grad Aleksandrija.

Aleksandrija – srce grčkog Egipta

Još 610. godine prije Hrista, u delti Nila, osnovano je grčko naselje, kao trgovačko središte, a grčka je vojska, koja je vodila vlastite ratove protiv perzijske ekspanzije, često pomagala Egipćanima protiv sličnih persijskih upada. Bili su to tada srdačni odnosi između Egipta i Grčke. Za razliku od Grčke, Egipat nije bio sposoban odupreti se napadačima. Od 525. do 332. godine prije Hrista, Egipat je trpeo persiski jaram. 343. godine, Nektanebo II, poslednji faraon, pobegao je u etiopski egzil, i Egipat drevnih dinastija prestao je postojati. Hramove, svetišta, spomenike, i čitave gradove uništili su perijski osvajači i ostavili ih u ruševinama.

Osnivanje Aleksandrije

Kad je Aleksandar Veliki ušao u Egipat 332. godine prije Hrista, egipatski narod ga je pozdravio kao oslobodioca. Snage persijske okupatorske vlasti pružile su slab otpor, i bile su ubrzo poražene.

Godinu dana kasnije, 331. godine, makedonski zapovednik osnovao je grad, koji, čak i danas, nosi njegovo ime. Ubrzo je napustio zemlju, i nikada se više nije vratio. Osam godina nakon toga umro je u Vavilonu, a njegovo su neizmjerno carstvo, koje se protezalo do Indije, među sobom podelili njegovi generali. Jedan od njih, Ptolemej, naslijedio je Egipat, i njime vladao od 305. godine, kao kralj Ptolemej I. Time je započeo dinastiju grčkih monarha, koji su vladali Egiptom sve dok Kleopatra, posljednji Ptolomejević, nije umrla 30. godine prije Hrista.

Kleopatra je počinila samoubistvo, doznavši da je njene brodove, i kao one buntovnog Rimljanina Marka Antonija, porazio Oktavijan, posinak Julija Cezara, u bitci kod Akcija. 27. godine prije Hrista. Slavodobitni se Oktavijan tada proglasio carem, uzeo ime August, i uspostavio Rimsko Carstvo. Egipat je, tako, postao rimskim satelitom, kojim je upravljao prefekt, izravno odgovoran samo caru. Sledeća tri i po veka, Egipat je bio žitnica Rima. Aleksandrijski brodovi prevozili su žito preko Sredozemlja, u početku u Italiju, potom u udaljene ispostave Rimskog Carstva, a naposletku, od 324. godine, u novoosnovani grad, Konstantinopolj.

Za vladavine grčke dinastije Ptolomejevića, Egipat je pružao mogućnosti za dobijanje zemlje, društvenog položaja i lake zarade. Prirodno, to je privuklo reke doseljenika, od kojih su mnogi bili siromašni, a sada su videli mogućnost za poboljšanje svojih prilika, pa čak i za sticanje moćnih položaja u vlasti. Pristizanjem grčkih doseljenika, Egipat se helenizovao i dramatično transformirao. Na primer, Egipćani su oduvek pili pivo, dok su Grci, međutim, pili vino, što je izazvalo potrebu za sadnjom vinograda. Dok je većina Egipćana nosila lanenu odjeću, Grci su odevali vunenu, što je prouzrokovalo uvoz ovaca. Ne prihvaćajući nikakvu zamenu za maslinovo ulje, Grci su uzgajali i masline. Izgradili su i nove gradove, smeštene na važnim trgovačkim putevima. Kako bi povećali poljoprivrednu proizvodnju, svojom su tehnološkom stručnošću reorganizovali zemljišta kultivacijom, pospešenim sistemom navodnjavanja i isušivanja močvara. Uvezeno železo omogućilo je izrađivanje poljoprivrednog oruđa, kvalitetnijeg od onoga koje se pre toga koristilo u Egiptu.

Bankarstvo je postalo temeljem helenizovane egipatske ekonomije. Osnovana je službena kraljevska banka sa središtem u Aleksandriji i svojim podružnicama u celoj zemlji. Budući pridružena Ptolomejskoj kraljevskoj riznici, banka je menjala i posuđivala novac, primala pologe i nudila zajmove. Takve su olakšice, naravno, bile dostupne prvenstveno Grcima. Domaće egipatsko stanovništvo nije uživalo jednake povlastice.

Za vladavine Ptolomejevića, Egipat je, uopšteno uzevši, napredovao prihvatajući kako doseljenike tako i domaće stanovništvo. Pred kraj Kleopatrine vladavine, bogatstvo zemlje bilo je neizmjerno. Prema jednom podatku, godišnji obračun iznosio je 294 tone zlata, 45 300 tona pšenice, što je današnji ekvivalent stotinama milion US $. U zoru hršćanske ere, kada je Egipat prešao u ruke Rima, pšenica je bila najvažnije dobro na svetskom tržištu. Nijedan drugi deo Rimskog Carstva nije donosio usporedivi prihod.

Najbolja manifestacija razvitka Egipta bio je grad Aleksandrija.

Iako nikada nije postala službenom egipatskom prestonicom. Aleksandrija je uživala jedinstveni položaj. U njoj je bila smeštena rezidencija Ptolomejskih monarha, a i kasnije rimskog prefekta. Običavalo se govoriti da je Aleksandrija “od” Egipta, a ne “u” Egiptu.

Tokom prvog veka Hršćanske ere, Aleksandrija je bila najbogatiji, najurbaniji, najsvjetskiji, najkulturniji i najcivilizovaniji grad grčko-rimskog svijeta, i “Svetsko trgovinsko središte bez premca”. Broj njenog stanovništva procjenjivao se na 500.000, nadmašujući tako svaku metropolu na Sredozemlju. Grad je bio čuven po svojoj arhitekturi. Jedna od najpoznatijih aleksandrijskih građevina bio je svetionik s Pharosa, koji se ubraja među sedam čuda starog sveta. Izgrađen na ostrvu Pharosu, svetionik je bio povezan s gradom 1300 metara dugim zidom. Utvrda je bila visoka 120 metara, poput savremene četrdesetospratnice. Bila je izgrađena od svjetlucajućeg bielog kamena, a nadvisivao ju je masivni Zevsov kip. Na samome vrhu ovoga zdanja neprestano je gorjela vatra, čiju je svetlost, daleko na morsku pučinu, reflektovao sistem ogledala.

Prema jednom podatku, sam grad imao je više od 800 taverni, 1.500 kupališta, 2.400 hramova, i više od 4.000 kuća. Postojala su i pozorišta, stadion za igre, forum, velika tržnica, veličanstveni gymnazium, brojni javni parkovi, i sveti gajevi. Postojali su sudovi, vojni objekti i nebrojeni spomenici. Na ulazu u Augustov hram stajala su dva stuba, kasnije poznata kao “Kleopatrine igle”, od kojih jedan danas stoji na Embarkmentu u Londonu, a drugi u Njujorškom Central Parku. Sve te građevine bile su u belom mramoru, čija je belina, pričalo se, pri svetlosti sunca bila zasljepljujuća.

Među najvećim aleksandrijskim atrakcijama toga vremena, bilo je balsamovano Aleksandrovo telo, umotano u laneno platno, preneseno iz Vavilona u metropolu koju je osnovao. Telo velikog zapovednika počivalo je u zlatnom sarkofagu, smeštenom u veličanstvenoj grobnici, koja je postala mestom hodočašća. Verovalo se da je sarkofag ukrao, oko 89. godine prije Hrista, jedan od Ptolemejskih kraljeva, kojemu je bio potreban novac. Grobnica je preživela nešto duže, a posljednji se put spominje u istorijskim zapisima iz 215. godine, kada ju je posetio rimski car Karakala.

Aleksandrijska biblioteka

Za mnoge ljude toga vremena, a sasvim sigurno i za kasnije naraštaje, dragulj u aleksandrijskoj kruni bila je njena velika biblioteka.

Njene bibliografske zbirke nadmašivale su druga naučna središta, kao što su Atina i Korint, a Aleksandrija je postala vrhunskim mestom učenosti celog klasičnog sveta.

U Aleksandriji su, zapravo, postojale dve velike biblioteke. Jedna od njih, veća, bila je izgrađena u belom mramoru i povezana s »Muzejem«, čije je izvorno ime bilo “Mouseion”, ili “Hram Muza”[5]. Manja biblioteka bila je smeštena u hramu posvećenom bogu Serapisu.

“Mouseion” je osnovao, između 300. i 290. godine prije Hrista, Ptolemej I, obrazovan čovek, u čijem su se društvu nalazili umetnici, filozofi, pesnici i ostali pisci. Ptolemej je izdao dekret, kojim se sve knjige pronađene na brodovima u aleksandrijskim lukama, imaju zapleniti i prepisati. Kopije su, potom, bile dane vlasnicima knjiga, a izvornici pohranjeni u “Mouseionu”. Ptolemej je, također, zapovedio da se izrade kopije knjiga iz drugih biblioteka poput one u Atini, a kupovale su se i privatne zbirke iz celoga sveta.

Ptolemejev bibliografski žar nastavili su i njegovi naslednici. Biblioteka je konačno obuhvatala prostor od deset dvorana, a svaka od njih bila je posvećena jednom području znanja. Kao i svetionik s Farosa, aleksandrijska se Biblioteka smatra jednim od sedam čuda staroga sveta. Tekstovi su se čuvali u obliku svitaka od papirusa, od kojih je većina sadržavala dva ili više odvojenih dela. U danima svoje najveće slave »Mouseion« je imao oko 500.000 takvih svitaka, dok je manja biblioteka, povezana sa Serapisovim hramom, sadržavala ostalih 40.000 svitaka. Sve je bilo precizno označeno i uvedeno u kataloge. I sve je bilo dostupno, ne samo obrazovanoj eliti već i širokoj javnosti, svakome ko je imao želju za učenjem.

Većina materijala koji se držao u gradskim bibliotekama, bio je na grčkom. Nakon rimskog osvajanja, taj je materijal bio nadopunjen latinskim tekstovima. No, postojala su i dela na mnogim drugim jezicima, i iz mnogo dalje prošlosti, primerice, komentari zoroasterskih tajnih spisa, koji su, kako se čini, bili kopije drevnih egipatskih radova.

Poput mnogih drugih biblioteka, i aleksandrijska je bila tragično ranjena okrutnošću rata i ekscesima doktrinarnog fanatizma. Godine 48. pr. Hrista, Julije Cezar je okružio grad. Vatra se širila od pobeđenih egipatskih borodova, ka zgradama na obali, i 70.000 svitaka je, prema izveštajima, uništeno u »Mouseionu«. Mnogi od njih bili su nadoknađeni, ali od kraja III veka poslije Hrista pa nadalje, aleksandriske su biblioteke neprestano ugrožavali talasi persijskih osvajača, ali i rimski car Dioklecijan kao i strastveni hrišćani. Čini se da je, do IV veka, glavna biblioteka, “Mouseion”, bila uništena ili redukovana do te mere da se više nije ni spominjala u istorijskim zapisima. Konačno je 391. godine, hršćanska rulja, predvođena aleksandrijskim patrijarhom, uništila manju knjižnicu u Serapisovu hramu, kao i sam hram. Gubitak bogatog aleksandrijskog znanja, jedna je od najvećih katastrofa u povesti zapadne civilizacije. Nepravda je to, za koju hršćanstvo zapravo nikada nije bilo pozvano na odgovornost. Hršćanski su fundamentalisti, na žalost, čak i danas, i više nego spremni spaljivati knjige u ime vere.

Veličinu gubitka najbolje dočaravaju neki od uvaženih imena povezanih s Aleksandrijom i njenim bibliotekama Među njima bili su Euklid, matematičar čiju geometriju i danas učimo, te Eratosten, koji je zaključio da je Zemlja kugla i izračunao njen promer. U Aleksandriji su delovali i astronomi i astrolozi poput Ptolomeja, te lekar Galen, čije je učenje uticalo na medicinsku misao budućeg milenijuma i pol. Bio je tu i egipatski sveštenik i istoričar Maneto, čiji je pregled egipatskih kraljeva i dinastija i danas važeći. Crkveni oci i teolozi, poput Origena i biskupa Klementa, djelovali su u Aleksandriji, kao i poznati gnostički učitelji Valentin i Bazilid. A bio je i veliki broj filozofa, kao što su, na primer, Plotin, Proklo i helenizirani jevrejin Filon, čija su učenja uticala na kasnije mislioce.

Može se, zato, zaključiti da je Aleksandrija u zoru hrišćanske ere, bila prava mešavina različitosti.

Gradsko je stanovništvo bilo sastavljeno od ljudi svih rasa, kultura i vera poznatoga sveta, i to je činilo svetsku metropolu čiji se savremeni ekvivalenti mogu pronaći jedino u takvim središtima kao što su London i New York. Osim domaćih Egipćana, bilo je i predstavnika iz svakog kutka Sredozemlja u kojem se govorilo grčki, ne samo s grčkog kopna i ostrva, već i sa Sicilije, iz Sirije, Turske i Male Azije. Bilo je Vavilonaca, Arapa, Persijanaca, Talijana, Španjolaca, i Gala iz Francuske. U Aleksandriji je postojala i najveća jevrejska zajednica izvan Judeje.

Kao i ostale etničke zajednice u Aleksandriji i Jevreji su imali svoju četvrt. Iako su u Jerusalimu tražili duhovno vođstvo i plaćali godišnji porez za tamošnji Hram, oni su se, u svojim navikama, načinu života i mnogim drugim pogledima, helenizovali. Mnogi su bili oženjeni grčkim ženama. Mnogi više nisu govorili hebrejski, pa su se službe u jednoj velikoj i mnogim manjim sinagogama vodile na grčkom jeziku. Služili su se i grčkim prevodima Tore. Neki od svitaka pronađenih u Kumranu, na Mrtvom moru, bili su na grčkom i napisani na papirusu, što upućuje na aleksandrijski izvor.

Jevreji su uživali najviši položaj među svim ne-Grcima u Aleksandriji, sa značajnim stepenim autonomije. Na primer, imali su svoje sudove, vođe, a neki su se uzdigli i na vrlo visoke položaje. Kaže se da je jedan Ptolomejević poverio upravljanje državom i nadzor nad vojnim snagama dvojici Jevreja. Dva generala u vojsci Kleopatre III bili su Jevreji.

Kad je pala dinastija Ptolomejevića, nastao je neizbežni sukob između jevrejske zajednice i novog rimskog režima, koji je izrastao u snažni i do tada neviđeni antisemitizam. U to doba, u Palestini su izbijale neprestane pobune protiv rimske okupacije. Godine 66. posl. Hrista, planuo je veliki ustanak u Judeji, koji će potrajati još osam godina. Kako je rimska vojska postupno ponovo uspostavila imperijalnu vlast u zemlji, mnogi mesijanski židovski pobunjenici, zeloti i sikarijci (»sicarii«), potražili su utočište u Aleksandriji, gdje su nastojali podići novi ustanak. Kasniji neredi u Judeji, samo su pridonosili ionako prisutnom antisemitskom raspoloženju. Do sredine drugog veka, nekad mnogobrojna židovska zajednica, bila je proređena.

Ali u to je vreme aleksandrijska slava još bila na vrhuncu.

Čak četiri veka nakon toga, rimski istoričar Amnijan Marcelin ovako je pisao o Egiptu:

»Ovde, pre nego u neku drugu zemlju, dolaze ljudi iz mnogih kolevki različitih religija. Oni još uvek brižno njeguju svete obrede koji su im preneseni putem tajnih svitaka.«

Pitagora i Platon, navodi Amnijan, svoju su mudrost u velikoj meri stekli upravo u Egiptu. Iako, dodaje on, u Aleksandriji postoje fontane takve mudrosti: “…još se i sada u tome gradu mnogo uči, jer postoje brojni učitelji iz različitih sekti, a mnoga tajna znanja objašnjavaju se geometrijskom naukom. Među njima nije mrtva ni muzika niti harmonija. Nekolicina se još uvek bavi posmatranjem kretanja zvezda, a veliki je i broj učenih aritmetičara. Pored njih postoje i mnogi koji su dobro upućeni u veštinu proricanja.”

Amnijan Marcelin zaključuje: “Ako itko ozbiljno poželi proširiti svoje znanje o raznim granama Božanske mudrosti, ili se posvetiti ispitivanju metafizike, taj će spoznati da ceo svet ovakvu vrstu znanja duguje upravo Egiptu”

Ako je Aleksandrija, na vrhuncu svoje slave, bila središte trgovine dobrima, ona je, takođe, kao mešavina različitih naroda, kultova, vera i filozofija, bila i središte trgovine idejama. Grad je, u celini, bio mreža i raskršće svih znanja poznatog sveta. Na njegovom području bila je zastupljena gotovo svaka religija i svaki način razmišljanja.

S kultovima koji su proizlazili iz religije drevnog Egipta iz vremena faraona, a možda i pre, mešali su se i stapali kultovi različitih grčkih božanstava, kao i kultovi Aleksandra Velikog i Ptolomejske dinastije, čiji pripadnici nisu osećali grižnju savesti zbog svoje deifikacije.

Od posebnog je značaja bio kult boga Serapisa.

Serapisse najbolje može opisati kao namerno izmišljeno i sintetizovano božanstvo, koje je trebalo upućivati na sličnosti između Grka i Egipćana.

Prema jednom komentatoru, Serapis je, u stvarnosti, bio “Rezultat istraživanja grupe filozofa i sveštenika, koji su prikupili ponešto iz svih izvora i spojili sve ideje i atribute koji bi bili od neke koristi.”

Kult Serapisa bio je naročito podstican od strane Ptolomejske dinastije, jer je prevazilazio verske razlike u cilju održavanja javnog reda. Delom je proizlazio iz drevnog kulta svetog bika, Apisa, čije je središte nekad bilo u staroj egipatskoj prestolnici, Memfisu. Kult Apisa, pak, sadržavao je elemente još starijeg kulta Ozirisa.

Tako se Serapis često prikazuje kao suprug i pratitelj Izide, drevne egipatske boginje-majke. Stoga se napisi na grčkom, koji se odnose na Serapisa, prevedeni na demotske hijeroglife, odnose na Ozirisa.

Za grčke potrebe, međutim, Serapis se stopio sa Zevsom, te se često pojavljivalo ime Zevs-Serapis.

Serapis se, takođe, povezivao i s drugim egipatskim božanstvima i grčkim bogovima, poput Amona i Posejdona. U svakom delu Egipta postojao je Serapisov hram, a onaj u Aleksandriji bio je jedan od njenih najvećih arhitektonskih osobitosti toga vremena.

Nakon rimskog osvajanja, pojavili su se kultovi rimskih božanstava, kao i romanizovane verzije grčkih božanstava, a budući da je i sam prozvan bogom, i kult rimskoga cara. Bilo je tu i žarkih pristalica kulta istočnomediteranske boginje Kibele, čiji su sveštenici-kastrati bili, kako se čini, uobičajena pojava u životu Aleksandrije. Postojao je i kult Ahure-Mazde, središnje figure persijskog zoroastrizma. Delovali su tu i učitelji i sledbenici takozvane “gimnosofije” hinduizma, budizma i uz njih vezanih filozofija, jogijskih disciplina i drugih metodologija uvezenih iz Indije.

Sredinom prvog veka, nova vera, koja će kasnije postati poznata kao hršćanstvo, počela je uspostavljati sve čvršće korene u aleksandrijskom društvu. Kako bi preživjela u tom moru religioznih raznolikosti, morala se prilagoditi. Trebala je odbaciti određene, specifično mesijanske i judaističke aspekte svoje palestinske provinijencije. Morala je postati profinjenijom, transcendirajući simplicizam Pavlove poruke upućene njegovu razularenom stadu. Prema jednom komentatoru, “Hršćanstvo, ukoliko je želelo postati nešto više od religije za neobrazovane i priproste, moralo je usvojiti postulate grčke filozofije i nauke”. Kao posledica, hršćanstvo u Aleksandriji preuzelo je potpuno novi smer. Pod patronatom, najpre biskupa Klementa, a zatim i Origena, njegova naslednika, hršćanski su se teolozi počeli upoznavati s grčkom mišlju – s učenjima stoika, Aristotela i Platona. Tako intelektualno potkovani, upustili su se u “Dijalog s paganima”, koji se ubrzo pokazao kao “Dijalog između intelektualno jednakih”. Treba, međutim, reći, da su oni vrlo često delili ista mišljenja i stavove. Origen, jedan od najuticajnijih crkvenih otaca, bio je učenik onog istog aleksandrijskog učitelja kao i Plotin, utemeljitelj škole paganske filozofije, opšte poznate kao neoplatonizam. Hršćanska koncepcija Logosa proizašla je iz interpretacije helenizovanoga Jevreja Filona.

Danas se obično pravi razlika između teologije i filozofije.

Teologijase smatra intelektualnom formulacijom, pa možda čak i racionalizacijom vere, uverenja ili religioznog sistema koji se odnose na božansko ili numinozno. U tom smislu, teologija se smatra pokušajem direktnog obraćanja svetom.

Filozofija se, s druge strane, smatra nešto “svetovnijom”, u tradicionalnom smislu te rieči. Filozofija može biti čisto svetovna. Ali, ona u jednakoj mjeri kao i svaka teologija može biti metafizička. No, čak ni onda, njoj se neće pridavati ona dimenzija svetog koju poseduje teologija. Mnoge religije smatraju poreklo teologije božanskim. Filozofija je, međutim, suštinski ljudska.

U prvim vekovima hrišćanske ere takva fina razlikovanja nisu igrala baš nikakvu ulogu u društvenom životu Aleksandrije. Teologija i filozofija bile su povezane i isprepletene do takvoga stepena da su granice među njima bile gotovo neraspoznatljive. Tako je intelektualno okružje Aleksandrije sačuvalo ne samo raznolikost religioznih uverenja i njima pripadajućih teologija, već i ono što bismo danas nazvali filozofskim sistemima. Filozofija i teologija uživale su jednako povlašćen, jednako uzvišeni status. Kao komplement kultovima, sektama, školama misterija i religijama Aleksandrije, iznedrila su se filozofska učenja. Aristotel, svojevremeno mentor Aleksandra Velikog, zadobio je značajan broj sledbenika, a njegova je misao ostavila dubok trag u hršćanskoj doktrini. No, u jednakoj se meri poštovao i Platon, čija su učenja uspostavljala još čvršću vezu između hršćanstva i paganstva. Kroz mistične filozofe poput, primerice, Plotina, platonička je misao svoj veliki procvat doživela u obliku neoplatoničke filozofije. Ugled su uživali i ostali filozofi, posebno neki “pretsokratovski” učitelji više-manje mistične orentacije, kao što su bili Pitagora i Heraklit.

U Aleksandriji su tako istovremeno delovali kultovi, sekte, religije i filozofske škole najrazličitijih orijentacija, u okruženju međusobnog poštovanja, razmene znanja i neprestane i dinamične saradnje. Oblici mišljenja koji su proizašli iz takve interakcije u najširem smislu se nazivaju “sinkretističkim”[6].

Aleksandrijski će sinkretizam izvršiti presudan uticaj na evoluciju i razvitak zapadne svesti, zapadnih stavova i zapadnih vrednosti. Jedan od najznačajnijih proizvoda aleksandrijskog sinkretizma bio je amalgam koji će kasnije koalirati s magijskom tradicijom Zapada – tradicijom kojom je, onakav kakvim smo ga prvi puta susreli u doba renesanse, bio prožet Faust. Ta se tradicija može s punim pravom nazvati hermetizmom, ili hermetičkom mišlju.

Zagonetke hermetizma

“A čovjek je vekovima zurio uvis kao što on zuri u ptice u letu. Kolonada iznad njega nejasno ga podseti na neki drevni hram, a jasenova palica, o koju se umorno podupirao, na svinuti augurski štap. Osećaj straha pred nepoznatim pokrene se u srcu njegova umora, strah od znakova i slutnja, od onog čoveka slična sokolu čije je ime nosio i koji se vinuo iz svoga zarobljeništva krilima spletenim od vrbovih šiba, od Tota (Thoth), boga pisaca, koji je pisao trskom na pločici i na svojoj uskoj ibisovoj glavi nosio mjesečev srp. Nasmeši se pri pomisli na taj lik tog boga, jer se setio na nekog sudiju crvena nosa s perikom koji stavlja zareze na spis što ga drži lakat daleko od sebe, i znao je da ne bi upamtio imena onoga boga da nije slično nekoj irskoj kletvi”.

Tako je, u knjizi “Portret umetnika kao mladića”, Stephen De-dalus, Džojsov glavni junak, prizivao u sećanje božanstvo koje je zauzimalo najvažnije mesto u hermetičkoj misli.

Hermetizam svoje poreklo vuče od lika poznatog kao Thot, Thot-Hermes, Hermes-Tri Puta Najveći, ili Hermes Trismegistus.

Još se pre razdoblja aleksandrijskog sinkretizma verovalo da je Tot-Hermes stvarna osoba. Tako je, na primer, i Platon špekulisao o tome je li “Tot bog ili samo božanski čovek”.

Za aleksandrijski je sinkretizam on često (iako ne i uviek) bio “Smrtnik koji iz božanskoga sveta prima otkrovenja, te konačno i sam, putem samopročišćenja, postiže besmrtnost, ali ostaje među ljudima kako bi im razotkrio tajne božanskog sveta”. Kasnije, još u XVII veku – lik koji je do tada bio poznat pod imenom Hermesa Trismegistusa i dalje se smatrao istorijskom istinom. Sve do tada smatrali su ga jednim od drevnih mudraca, često ga uspoređujući s Mojsijem, Zaratustrom i Pitagorom. Prema nekim komentatorima, za njega se verovalo da je bio njihovim prethodnikom i Mojsijevim učiteljem.

Danas je opšte prihvaćeno da u stvarnosti nikada nije postojala nijedna osoba koja bi se mogla poistovetiti s Totom-Hermesom. Za mnoge se tekstove, koji mu se pripisuju, zna da potiču od različitih autora, čija su dela sastavljana tokom podužeg vremenskog razdoblja. Ti su pisci svoja dela pripisivala čoveku-bogu s glavom ibisa. Svoja su učenja predstavljali kao da dolaze od njega, kao da ih je on sam diktirao, ili, u najmanju ruku, da nose pečat njegova autorstva.

U ranijoj je egipatskoj mitologiji lik s ibisovom glavom bio poznat kao Djeuti (čitaj Đoti). Kako se njegovo ime razvilo u Tot – podsećajući, kako bi Džojs rekao, na jednu irsku zakletvu – ostaje nerazjašnjeno. Možda je tako zvučalo u ušima Grka ili na njihovim usnama. Isto tako nije jasno niti zašto je Tot “Tri puta najveći”. Neki hermetički tekstovi objašnjavaju njegovu trostruku veličinu kao posledicu triju inkarnacija. No ta mu se trostruka veličina, kako izgleda, priznavala i mnogo pre negoli su sastavljeni ovi tekstovi. Jedan zapis, koji datira iz 172. godine prije Hrista, spominje “Tota, tri puta velikog”. Još raniji zapis, iz trećeg veka prije Hrista, odnosi se na “Tota, Tri Puta Najvećeg”. U drevnoj egipatskoj umetnosti on se obično pojavljuje u obliku iz citirane Džojsove evokacije – u liku čoveka s ibisovom glavom. S vremenom je, međutim, on postao samim ibisom. U svakom slučaju, ibis je bio njegov sveti simbol. Njegovi su kultovi bili vezani uz ibisa, a tko bi god ubio ibisa kažnjavao se smrću. Međutim, Totove manifestacije nisu bile ograničene isključivo na pticu ibis. Često su ga prikazivali i kao belog majmuna, ili belog babuna.

Kao egipatsko božanstvo, Tot je imao brojne funkcije. Bio je bog meseca, čiji je simbol bio polumesec, a srebro njegova svetinja. Delovao je kao psihopomp, odnosno, inicijator u najmračnije tajne. Služio je kao stražar ili čuvar vrata podzemlja; i u tom je svojstvu odmeravao duše umrlih, kako bi odredio njihovu posmrtnu sudbinu. Njemu se pripisivao izum pisma te ga se često, kao u Džojsovoj evokaciji, prikazivalo kako trskom urezuje heroglife na pločicu. Upravo zato što se pisanje smatralo magičnom radnjom – “reči božje” ili “božanske riječi” – Tot je bio i bog magije, vrhovni mag-učitelj koji je u tajne svoga umeća inicirao odabrane među ljudima.

U nekim su se pogledima Totove delatnosti delimično poklapale s onima grčkog Hermesa. Tako je za vrijeme dinastije Ptolomejevića bio izjednačen s grčkim božanstvom, čije mu je ime bilo pridodano. Ali, Tot-Hermes je bio mnogo sjajnija figura nego li je to bio njegov grčki dvojnik. Tekstovi s aleksandrijskih papirusa prikazuju novog sinkretističkog Hermesa kao kosmičku silu, stvoritelja neba i zemlje i svemogućeg vladara sveta.

Upravljajući sudbinom i pravdom on je i gospodar noći i tajni smrti – odatle njegova česta povezanost s mesecom (Selenom) i Hekatom. On zna “sve što je skriveno pod nebeskim svodom i pod zemljom”, pa ga se, saglasno tome, spominje kao davaoca znamenja. Cilj mnogih magijskih invokacija koje se upućuju Hermesu, je otkrivanje tajnih informacija, često putem prizivanja boga u snu.

Dela posvećena Totu-Hermesu, ili ona koja se na njega odnose, brojna su, te vrlo često nejasna i nepotpuna. Mnoga su od njih prožeta građom iz različitih izvora. Mnoga se od njih vremenski podudaraju ili preklapaju s nekim drugim religijama, kultovima, filozofskim tradicijama i školama one misli, koja je obežavala aleksandrijski sinkretizam. Takav je, primjerice, bio slučaj sa sedamnaest glavnih dijaloga poznatih pod skupnim nazivom Corpus Hermeticum.

Postoji i oko četrdeset izvoda i odlomaka prikupljenih oko 500 godine posle Hrista i uvrštenih u delo Anthologium, Ivana iz Stobija. Tu su i tri teksta napisana na papirusu koptskim jezikom, a koji predstavljaju deo rukopisnog materijala otkrivenog u Nag Hamadiju u Egiptu, 1945.godine. Postoje i drugi odlomci koji su sačuvani samo zahvaljujući odabranim citatima u delima ranohršćanskih teologa. Postoje i mnoga praktična dela koja se odnose na astrologiju, kao što je Liber Hermetis, te na alhemiju.

Konačno, treba spomenuti i dva nešto kasnija dela koja su posebno značajna. Jedno od njih je magijsko i astrološko delo Picatrix, a drugo, možda i najpoznatije, je takozvana Tabula Smaragdinaili Smaragdna ploča, koja se generalno smatra najsažetijim, a ujedno i najodređenijim prikazom hermetičke misli.

Hermetizam odražava tradiciju potpuno suprotnu onoj Aristotelovog atinskog racionalizma. Ponekad se, zaista, i sam proglašava nespojivim s dominirajućim grčkim duhom, pozivajući se, umesto toga, na nasleđe drevnog Egipta. Tako, na primer, u šesnestom dijalogu Corpusa Hermeticuma, Tot-Hermes objavljuje da će se smisao njegova dela:

“…potpuno izgubiti jednom kada Grci zažele prevesti naš jezik na njihov, i tako pišući, potpuno izobličiti istinu… Samo na jeziku naših otaca, ova predaja uspeva sačuvati svoje istinsko značenje. Upravo pravilno izgovaranje i zvuk egipatskih reči u sebi sadrže energiju predmeta na koje se odnose”.

U hermetizmu, kao i u hebrejskom jeziku i kasnijoj judaističkoj Kabali, zvukovi, reči, pa čak i pojedina slova, predstavljaju neku vrstu skladišta koja sadrže određeni oblik božanske ili magične moći, kao što su baterije napunjene električnom energijom.

Uopšteno uzevši, hermetizam predstavlja mističnu predaju, skup mističnih učenja ili oblik mistične misli.Poput drugih sličnih predaja, učenja i misli, on odbacuje svako pojednostavljivanje i slepu veru. On poriče kodificiranu dogmu, nužnost tumačenja i autoritet sveštenika. On, takođe, odbija prihvatiti racionalni um kao vrhovni mehanizam spoznaje stvarnosti. Upravo suprotno, on naglašava i uzdiže mistično ili numinozno iskustvo, odnosno, izravno primanje svetog znanja i neposrednu spoznaju apsolutnog.

Hermetizam i gnosticizam

U rečniku aleksandrijskog sinkretizma, takvo se neposredno znanje označavalo rečju “gnoza”. Ta je reč dovela do zbrke u terminologiji, koja se nastavila kroz vekove, a prisutna je čak i danas. Kao posledica toga, hermetizam se vrlo često poistovećivao s onime što je opšte bilo poznato kao »gnosticizam« ili »gnostička misao«.

Reč gnosis jednostavno znači, direktnu spoznaju.

U tome je smislu hermetizam doista “gnostičkog” usmerenja. Međutim, u Aleksandriji toga doba istovremeno su postojali mnogi kultovi, sekte, učenja i škole misli. S time u vezi, mnogi se oblici hinduizma, budizma i, posebno, taoizma, mogu smatrati “gnostičkim” učenjima. Takvima se mogu smatrati i određeni oblici hršćanstva, judaizma i kasnijeg islama.

Izraz “gnostički”, u svetu aleksandrijskog sinkretizma, najčešće se koristi u školama koje su bile izrazito dualističke.

Dualizam, kako i sama reč govori, pretpostavlja suprotnost, često i sukob između dva suprotna principa, dve suprotstavljene hijerarhije vrednosti, dve suprotne stvarnosti.

U dualizmu određeni aspekti stvarnosti imaju prednost pred drugima. Određeni aspekti stvarnosti ne priznaju se jer ne postoje, jer su manje vredni, ili, pak, zli. Po svome razlikovanju duše od tijela, odnosno, duha od »nepreporođene prirode«, hršćanstvo je, u svojoj suštini, dualističko.

U svetu aleksandrijskog sinkretizma, riječ “gnoza” najčešće su koristile dualističke sekte koje su razlikovale duh od materije.

Materija se odbacivala kao suštinsko zlo. Svet fenomena, kao materijalna tvorevina, smatrao se delom nižeg i zlonamjernog boga. Stoga su se materija, kao i njena tvorevina, morale preobraziti kako bi se sjedinile s višim i istinskim bogom, vladarem čistoga duha; upravo se na to jedinstvo odnosio pojam “gnoza”.

Takva je bila orijentacija aleksandrijskih dualističkih sekti. Njihova je misao verovatno proizlazila iz sličnog dualizma persijskog zoroastrizma. Kasnije će se ona ponovno iznjedriti u Persiji, u obliku Manijeva učenja, te će postati poznata kao maniheizam. Pojaviće se još jednom, i to u srednjovjekovnoj Evropi, kao osnovni element katarske i bogumilske hereze.

Upravo zbog važnosti koju su pridavali »gnozi«, »gnosticizam« je postao neraskidivo vezan uz aleksandrijske dualističke sekte.

Tako je, nažalost, ostalo sve do danas, te se “gnosticizam” i “dualizam” neretko smatraju sinonimima. Ovo zasigurno nije bilo posljednji put da se nekoj reči, koja je nekad imala čitav spektar značenja, zbog njene zlouptrebe od strane raznih interesnih grupa, oduzme širi smisao, ograničavajući je samo na njeno usko i idiosinkrasijsko značenje. Treba samo podsetiti na reč “demokratija”, kojom su se razmetali savremeni totalitaristički režimi, kako levičarski tako i desničarski. Tu je i riječ “gay”, koja se uobičajila među homoseksualnim zgovornicima. Nastavi li se tako, buduće će generacije – uprkos onome što je Yeats imao na umu – pogrešno tumačiti pjesmu “Lapis Lazuli” kao himnu homoseksualnosti.

Upravo je ovakvim putem “gnosticizam” izjednačen s dualizmom. Posledica je toga bila da su mnogi kasniji komentatori, našavši kako se i hermetizam poziva na “gnozu”, zakučili da hermetizam mora biti dualistički – ili, pak, da se radi o grešci te da uopšte nije reč o “gnostičkom” učenju.

Dualističke su sekte, tako, podelile stvarnost. Jedan njen deo označile su zlim i odbacile ga. “Gnoza” je za njih predstavljala proces prevazilaženja materijalnog sveta i sjedinjavanja s čistim duhom. U ovom se procesu odbacuje sve ono što ljudsku prirodu čini još ljudskijom.

Za razliku od gnosticizma, hermetizam je priznavao samo jednu stvarnost, samo jedno sve. Stvarnost je u svim svojim vidovima predstavljala sveobuhvatnu, jedinstvenu celinu u kojoj su sve dihotomije, sve razlike između tela i duše, duha i materije, prilagođene i harmonično integrisane. Sve je imalo svoju vrednost i bilo je delom složene konstrukcije. Čak i zlo, ako se u njega pronikne i prizna kao takvo, nalazi svoje mesto u tom planu.

U Geteovom Faustu, Mefisto se, otužnom ironijom na svoj račun, predstavlja kao princip koji neprestano teži zlu, ali koji umesto zla svaki put iznova postiže dobro, igrajući svoju zadanu ulogu u moralnoj i kosmičkoj drami stvarnosti. Takav je stav karakterističan za hermetizam. Nasuprot dualistima, za hermetičare je “gnoza” za sobom povlačila izravnu spoznaju i povezivanje sa sveobuhvatnom harmonijom.

Unutar ove harmonije, sve je bilo povezano mrežom međuodnosa. Takve su veze počivale na principu analogije. Stvari su odjekivale drugim stvarima, reflektujući druge stvari, odražavale druge stvari, podudarale se s drugim stvarima, odgovarale drugim stvarima.

Stvarnost je sadržavala zamršenu, neprekidno vibrirajuću i živu mrežu analogija. Te su analogije bile poput nota ili muzičkih skala, doprinoseći stvaranju jedne velike simfonije. One se mogu uporediti s mnoštvom raznobojnih niti, međusobno isprepletenih i povezanih u jedinstvenom tkanju.

Prema Smaragdnoj ploči “…ono iznad dolazi od onoga ispod, a ono ispod od onoga iznad – to je čudesno delo Jednoga”. Ovu formulaciju vrlo često nalazimo u obliku postavke “Ono što je iznad jednako je onome ispod, ono što je ispod jednako je onome iznad”. Taj se zakon obično sažimao u jednostavnu formulu “Kako je gore, tako je i dole”.

Hermesov put

Smaragdna pločanadalje objašnjava:

“Struktura mikrokosmosa u skladu je sa strukturom makrokosmosa”. Drugim rečima, manje odražava veće, a veće odražava manje. Struktura atoma odražava onu solarnog sistema, dok struktura solarnog sistema odražava onu atoma. Čovek odražava svemir i obrnuto. Isti princip proteže se, takoreći, i horizontalno. Svet iznutra i svet spolja odražavaju jedan drugog. Svemir unutar ljudske psihe odražava spoljni svemir, koji se može razumeti kao “psiha” žive i osećajuće sveukupnosti – ili, želimo li se tako izraziti, kao »psiha« Boga koji, u jevrejsko-hršćanskoj tradiciji, “stvara čoveka na sliku svoju”.

Za hermetičare su analogije ili sličnosti koje povezuju različite niti stvarnosti bile najbolje izražene putem simbola. Tako se, na primer, unutarnja povezanost mikrokosmosa i makrokosmosa tradicionalno označavala čuvenim “Solomonovim pečatom” – šestougaonom zvezdom sastavljenom od dva trougla koji se isprepliću, pri čemu je vrh jednoga uperen prema gore, a vrh drugoga prema dole.

Takvi simboli, nisu bili samo prikladna stenografija. Upravo suprotno, oni su bili poput zvukova, slova i reči u egipatskom i hebrejskom jeziku – spremišta snage, baterije koje u sebi sadrže skrivenu energiju. Ti su simboli, često nazivani “pečatima” ili “potpisima”, bili poput niti koje čine tkaninu stvarnosti, međusobno isprepletenih u jedinstvenoj cjelini.

Stvarnost je, tako, sadržavala ono što će Bodler gotovo dva milenijuma kasnije nazvati: “Šuma simbola”. I, što je još važnije, ti se simboli mogu “aktivirati” na praktičan način. Simbolima se može manipulisati, kao što hemija čini s elementima ili molekulima, kako bi oblikovali nove elemente, nove amalgame mogućnosti. Takvom se manipulacijom mogla izazvati promena, a proces transformacije predstavlja oblik magije: “Nedavna su istraživanja pokazala koliku važnost imaju kako praksa tako i teorija teurgije – odnosno ‘Izvođenja božanskih dela’, uglavnom s pomoću magičnih “simbola” ili symbola…”

Hermetizam je, tako, bio više od same teorije ili pukog filozofskog sistema. On je, takođe, nudio i konkretnu metodologiju putem koje su se njegova načela mogla sprovesti u praksi. Ta je metodologija obuhvatala mentalne discipline poput meditacije, vežbi pamćenja i kontrole disanja, kao i one mnogo praktičnije, poput alhemije. Utoliko je hermetizam imao mnogo sličnosti s kineskim taoizmom, koji je nastao mnogo ranije, ali je u to vrijeme još uvijek bio u punom zamahu. I zaista, pristalice hermetizma često su govorile o “Hermesovom putu”, podrazumijevajući pod time ne samo skup učenja, već i njihovu praktičnu primenu. Riječ “Tao” također znači “Put”, a taoizam je uključivao sličnu praktičnu dimenziju. Ne postoje, međutim, nikakvi dokazi o međusobnom uticaju taoizma i hermetizma. Kinu od Aleksandrije deli velika udaljenost, koja je bila još veća u prvim vekovima hršćanstva. Ne možemo, međutim, zanemariti neobičnu činjenicu da se taoistička alhemija pojavila u Kini u isto vreme kada se i hermetička alhemija pojavila u Aleksandriji.

Hermetička je misao imala značajan uticaj na načela koja je jasno izražavala. Imala je dubok uticaj na metodologiju koju je predlagala za primenu tih načela u praksi. Ona je, što je još važnije, otvorila vrata mnogim disciplinama koje su predstavljale njen odjek, iako se one nikada nisu izričito pozivale na hermetičko nasleđe, a zasigurno ne na direktan način. No, sledeći takvu misao, hermetičari su zapravo pokrenuli revoluciju u istoriji zapadnjačke svesti, u čovekovoj orijentaciji ka svemiru u kojemu živi i ka njegovom vlastitom životu i sudbini.

U prošlosti je čovekov odnos prema svemiru bio, u svojoj suštini, pasivan. On je mogao posmatrati prirodu i njena kretanja, te pokušati predvideti one fenomene koji su se zbivali oko njega. Ali, čovjek se nije osećao sposobnim izazvati bilo kakve značajnije promene izvan granica svoje neposredne okoline. Nije se osećao sposobnim vlastitim delovanjem izazvati onakve promene koje savremeni čovek povezuje s, recimo, fizikom i hemijom.

Upravo zato, on je morao prizivati svoje bogove da deluju za njega i moliti ih da mu pomognu svojom intervencijom, svojim uplitanjem. Bogovi su bili posrednici putem kojih su se stvari pokretale, a čovekova je sudbina u potpunosti bila u njihovim rukama. Čovek se s bogovima mogao nagoditi, mogao ih je pokušati nagovoriti ili umiriti žrtvama i obredima, ali bez njihove pomoći on je bio potpuno nemoćan i nesposoban oblikovati stvarnost vlastitom voljom.

Hermetičkaje misao postavila temelje za novu orijentaciju, koja je čoveku omogućila da se izvuče iz svoje pasivnosti i bespomoćnosti i dodelila mu mnogo aktivniju ulogu. Ako je sve zaista bilo povezano, čovek je mogao sam, praktičnim delovanjem u sferi koja mu je bila dostupna, izazvati određena zbivanja u drugim sferama. Ako bi se izvukla samo jedna nit u tkanju stvarnosti, za njom bi se pokrenule i ostale niti u drugim delovima tkanja.

Hermetizam je u čovekovu misao usadio potpuno novu ideju – da čovjek, kako bi pokrenuo određena događanja, mora samo “Pritisnuti dugme”, bilo metaforički ili doslovno. Umesto da ostane bespomoćno pasivan, čovek je, dakle, mogao i sam postati aktivnim posrednikom. Mogao se dati u strastvenu potragu za sredstvima kojima će uticati na promenu ne samo sveta oko sebe već i sveta u njemu samome.

Sada je mogao, bilo za dobro ili za zlo, sam upravljati okolnostima svoje stvarnosti.

Nova perspektiva stvorila je čovjeka koji se više nije mogao smatrati žrtvom stvarnosti i pukim posmatračem sveta oko sebe. On je sada postao odlučujućom silom – uz uslov da je uspeo pronaći odgovarajuće ključeve s pomoću kojih je mogao upravljati tom stvarnošću i podvrgnuti je svojoj volji.

Iz toga je proizašlo suštinski novo i nadasve dinamično istraživanje svemira i njegovih delovanja. Ta će potraga postaviti temelje za magijsku tradiciju Zapada, kao i za ne manje važna naučna istraživanja.

Štaviše, za aleksandrijske hermetičare, ma što mi o tome mislili, nije postojala nikakva granica između magije i nauke. Tu granicu nije poznavao ni renesansni Faust, a netko bi čak i danas mogao sasvim opravdano posumnjati u njezino postojanje.

Alhemija

Ukoliko bi Šimun Mag, izvorni Faust, zalutao među jevreje i rane hršćane u Svetoj Zemlji, zasigurno bi pronašao blisko okruženje u nedrima aleksandrijskog sinkretizma. Osnovni bi mu problem, međutim, predstavljala mogućnost da se izgubi među mnogima koji su bili poput njega, među suparničkim čarobnjacima i upućenima u hermetičko znanje i praksu. S početkom hršćanske ere, Aleksandrija je bila doslovno preplavljena takvim faustovskim figurama. Među najranijima, a koja datira još iz ptolomejskih vremena, možemo izdvojiti učenje Bolusa iz Mendesa, zasnovano na spoju egipatske i pitagorejske misli. Bolusa su opisivali kao: “Odlučujuću figuru u oblikovanju i stvaranju kasnijeg razvoja grčko-egipatske alhemije, te je činjenica da su se pitagorejstvo i alhemija počeli delimično preklapati, nesumnjivo rezultat njegova uticaja. On se, isto tako, najtješnje povezuje sa svetom magijskih papirusa…”

Postojale su, međutim, i žene – alhemičari, kao ženske faustovske figure.

Jedna od njih je bila poznata kao Kleopatra, a pripisuje joj se izjava koja izrazito podseća na uvod Smaragdne ploče: “Reci nam kako najviše silazi ka najnižem i kako se najniže uzdiže ka najvišem.”

Bila je tu i jedna nejasna figura poznata samo kao Marija Jevrejka, za koju se smatra da je živela otprilike početkom drugog veka poslije Hrista, a za nju znamo samo iz navoda kasnijih hermetičara. Postoje određeni dokazi koji ukazuju na to da je upravo ona otkrila tehniku alhemijske destilacije i konstruisala opremu za njeno izvođenje.

No, ako bi na ikoga među aleksandrijskim hermetičarima trebalo skrenuti pažnju, to bi onda zasigurno bio alhemičar poznat pod imenom Zosima iz Panopolisa, koji je živeo krajem trećeg veka.

Kod Zosime je moguće jasno uočiti postavku, koja je postala osnovom faustovskih figura renesanse – koja se sastoji u tome da alhemija u svojoj biti predstavlja duhovnu disciplinu, vrstu “Objektivne korelacije”, odraza suštinski unutrašnjeg procesa u spoljnom svetu. Kako uočava jedan komentator, za Zosimu duhovna iskustva se “Mogu objasniti materijalnom metaforom”. Drugim riječima, alhemija predstavlja mehanizam duhovnog pročišćenja, a “Postupci konvencionalne alhemije služe kao obavezna priprema za proces pročišćenja i postizanja savršenstva duše”. Za Zosimu je alhemija predstavljala magiju materijalnog sveta, u kojemu odlučujuću i upravljajuću ulogu ima sudbina. U tome je smislu alhemija, ili magija, samo odskočna daska na putu duhovne evolucije, koja vodi ka spoznaji i prihvatanju hermetičke celovitosti.

[1] Apolonije iz Tijane (grč. Ἀπολλώνιος ὁΤυανεύς) († 96.-98.), grčki novopitagorejski filozof, putujući učitelj i asket iz 1. veka, poreklom iz Kapadokije. Još u antici pročuo se kao prorok i čudotvorac, a legenda o njemu proširila se ka Zapadu do srednjeg veka. Njegovu je biografiju u obliku fantastičnog romana napisao oko 220. godine Flavije Filostrat Atenski (175.-249. pr. Kr.) u delu Život Apolonija iz Tijane.

[2] Simon Mag(poznati i kao Simon Vrač ili Šimun Mag) je bio začetnik gnostičkog učenja, prema mišljenju ranih hrišćanskih pisaca. Još uvek nisu pronađeni istorijski podaci o njegovom životu. Zna se da je bio iz Samarije, da je primio krštenje u vreme prve apostolske propovedi u svom rodnom kraju. Tu dolazi do prvih nesuglasica sa apostolom Petrom. Predanje kazuje o Simonu da je bio nepokajani i nepomirljivi neprijatelj apostola, pre svih apostola Petra. Zaključni čin prepirke Simona i apostola Petra bio je u Rimu. Predanje kazuje da je Simon želeo da pokaže silu svojih magijskih veština, te da se podigao u vazduh pred mnoštvom ljudi pa čak i pred samim imperatorom. Tada je apostol Petar prouzneo molitvu Gospodu da jeretik bude posramljen, te da je tada Simon pao na zemlju i tako je poginuo. Učenje Simona Maga do nas je došlo u krajnje zamršenom i protivrečnom izlaganju. Jedno izlaganje njegovog učenja imamo u “Filosofumenama” svetog Ipolita Rimskog (MPGr. t. XVI).

[3] Naplaćivanje od strane sveštenika svetih tajni krštenja, pričešća, braka, miropomazanja, pokajanja, jeleosvećenja predstavlja jeres simonije

[4] Prema profesoru Hansu Jonasu: »Značajno je to što je u latinskoj sredini Šimun koristio nadimak Faustus (»onaj koji uživa naklonost«). To je povezano s njegovim stalnim nadimkom »Čarobnjak«, a činjenica da ga je pratila Helena, za koju je tvrdio da je ponovno rođena Helena Trojanska, jasno pokazuje da je ovo jedan od izvora legende o Faustu. Nekolicina obožavatelja Marloweovih i Goetheovih drama smatraju da je njihov junak potomak gnostičke sekte, a da je prelepa Helena, koju je dozvao svojom delatnošću, nekad pala Božja Misao, kroz čije će uzdizanje čovečanstvo biti spašeno«.

[5] “Mouseion” je prvobitno bio kultni centar, sveto mesto posvećeno Muzama. S rimskim režimom, koji je zamenio Ptolomejeviće, poprimio je svetovniji karakter, evoluirajući u drevni ekvivalent savremenog univerziteta. Smešten u blizini mora, ponosio se svojim natkrivenim šetalištima, arkadama s klupama, dvoranom u kojoj su naučnici zajedno jeli, sobama za privatne studije, stambenim četvrtima, predavaonicama i pozorištima. Njegove članove subvencionisao je sam “Mouseion”. Nisu plaćali poreze, primali su besplatne obroke i smeštaj, dobre plate, i brojne druge ugodnosti, uključujući i sluge.

[6] Sinkretizmom se može smatrati svaki pokušaj spajanja različitih filozofskih ili verskih pravaca. Termin se prvenstveno primenjuje u nauci i istoriji religije, a upućuje na kompleksni fenomen pojava i pojmova sastavljenih od spajanja različitih verskih formi. Riječ sinkretizam dolazi od grčkog συγκρητισμός (synkretismos), sa značenjem “Kritska koalicija”. Termin je prvi put upotrebljen od Plutarha, on citira primjer Krićana koji su ostavili po strani međusobne različitosti da bi se udružili zbog opasnosti spolja. Sinkretizam, kao oblik spajanja različitih religioznih formi, se istorijski može pratiti još od antičkih doba. U našim vremenima je pojam prisutan zahvaljujući prvenstveno pojavi New Age, unutar koga je ideal novog doba i novog sveta zasnovan na sinkretističkim tendencijama.

http://www.ninicninic.com/

Um i Spoznaja na portalu P.U.L.S.E