Hrišćanstvo i kultura Georgija Florovskog

Veliki ruski istoričar, filosof i patrolog, protojerej Georgije Florovski (1893-1979) jedan je od najznačajnijih pravoslavnih teologa neopatrističkog bogoslovlja XX veka. Do 1920. godine Georgije Florovski je predavao istoriju na univerzitetu u Odesi odakle je emigrirao, kao i brojni drugi ruski intelektualci, pred komunističkom pošasti. Prvo se zadržao u Bugarskoj, a potom se nastanio u Pragu. Godine 1925. predavao je patrologiju na čuvenom Institutu Svetog Sergija u Parizu. Drugi svetski rat je proveo u Beogradu, a od 1948. godine je predavao na Sveto-Vladimirskoj bogosloviji u Njujorku i Kolumbija univerzitetu. U međuvremenu biva rukopoložen u prezviterski čin. Od 1956. do 1964. godine bio je profesor slavističkih studija i istorije na Prinstonskom univerzitetu. Američka Akademija nauka i umetnosti ga je primila u svoje redove. Objavio je petnaestak knjiga i dobio brojna svetska priznanja i počasne doktorate. Najznačajnija bogoslovska dela Georgija Florovskog su udžbenik patrologije u dva toma “Istočni oci” i “Vizantijski oci crkve”, kao i znamenito delo “Putevi ruskog bogoslovlja”.

Otac Georgije Florovski je bio aktivan učesnik i pristalica ekumenskog razgovora i pobornik povratka Svetim Ocima. U svojim radovima je oštro kritikovao Florenskog, Bulgakova, Loskog, Afanasjeva i druge ruske teologe, stvarajući sebi tako oreol jednog od najortodoksnijih bogoslova XX veka.

U knjizi “Hrišćanstvo i kultura”[1] sabrani su neki od radova Georgija Florovskog nastali u periodu između 1950. i 1959. godine. To su rasprave o odnosu vere i kulture, hrišćanstva i civilizacije, kao i o socijalnim problemima u pravoslavnoj crkvi. Posebna poglavlja posvećena su nekim nedoumicama istoričara hrišćanstva, ikonoboračkom sukobu i odnosu pravoslavne crkve i ekumenskog pokreta do 1910. godine. U ovim, po obimu nevelikim radovima, Florovski veoma lucidno zadire u samu srž problema koji opterećuju pravoslavnu apostolsku crkvu i pruža odgovore na neka od gorućih pitanja savremenog hrišćanstva.

.

Odnos vere i kulture

Otac Georgije Florovski, u svom obimnom bogoslovskom delu, bavio se između ostalog i pitanjem mesta i uloge kulture u savremenoj hrišćanskoj civilizaciji i njenim uticajem na modernog čoveka. Viđenja koja je izneo odišu zrelim hrišćanskim poimanjem kulture i civilizacije, ali i otvorenim kritičkim stavom prema svim savremenim anomalijama i iskušenjima kroz koje prolazi čovečanstvo. Generalno poimanje mesta i uloge kulture u savremenom, potrošačkom društvu ponajbolje oslikavaju reči oca Florovskog:

(…) O kulturi se govori ne samo da je u nevolji, nego da je ona nevolja sama po sebi.

.

Svojevrsna kriza kulture i civilizacije koja je zahvatila ceo XX vek i produžila se, tačnije kulminirala, u XXI veku, logična je posledica istorijskih kretanja, pre svega izrazitog udaljavanja od izvornog hrišćanstva. Raspale su se grčka, rimska, vizantijska i mnoge druge civilizacije, pa, vrlo verovatno, slična sudbina očekuje i savremenu hrišćansku civilizaciju.

Uzroci i razlozi devijacija su brojni. Pre svega, radi se o potiskivanju izvorne hrišćanske nauke i ulasku u jedan “post-hrišćanski svet” lažnih učenja i iskrivljenih vrednosti. Kultura više nije sastavni deo ljudske prirode, već čovekova tvorevina, koja, pod uticajem greha, spada kao “spoljašnja odora koja slučajno ponekad zatreba”.

Krivci za krizu sadašnjeg društva, koje se udaljilo od Hrista i korača putem otpadništva i grehovnosti, nisu samo moderni bezbožnici i bogohulnici, nego i svaki hrišćanin koji se zatvorio u sopstvenu ljušturu samodovoljnosti i tako pao u gordost. Verujući ljudi su zaboravili na obavezu osude greha, ali i milovanja grešnika, pa se sve češće zatvaraju u sopstveno, privatno iskustvo, zaboravljajući izvorne principe hrišćanstva. Privatna religija pojedinca nikako ne može biti put spasenja. To je samo “sužavanje” i sakaćenje hrišćanstva.

Postoje dva moguća puta za izlazak iz krize: prvi je spasavanje civilizacije koja neminovno tone i produžetak post-hrišćanske agonije čovečanstva, dok bi drugi put predstavljao povratak izvornoj svetootačkoj veri i ponovnom obraćenju sveta. Zamenjivati jednu civilizaciju drugom, samo naizgled boljom i humanijom ili prevazići civilizaciju i vratiti se korenima ljudskog postojanja je dilema koja zaokuplja teologe, filozofe, sociologe i druge naučnike u XX veku.

Prema nekim mišljenjima, uloga kulture u spasenju ljudskog roda nije od suštinskog značaja. Podjednake su mogućnosti spasenja i primitivnog i civilizovanog čoveka, a kultura tu često ume da bude preteško breme sa kojim ne mogu svi uspešno da se nose, pa imamo u današnje vreme čoveka koji robuje savremenoj kulturi i guši se u njenim blagodetima. Dodatni problem jeste taj što je, kako primećuje Borhes:

Informacija zamenila kulturu.

.

Po rečima oca Florovskog “modernom čoveku je tuđ doživljaj i ubeđenje prvih hrišćana, zasnovano na Svetom pismu, da je Bog stvorio čoveka sa namerom da on stvara i da ga je odredio da deluje u svetu kao njegov car, sveštenik i prorok”. Čovek je sklon nedopustivom uproštavanju i vulgarizovanju izvornih hrišćanskih učenja, prilagođavajući ga svom doživljaju Hrista koje vodi do “privatne” pobožnosti.

Odnos hrišćana prema kulturnom nasleđu starog veka ogledao se u prihvatanju i preobraćanju duhovnih dostignuća Grčke i Rima. Po mišljenju oca Florovskog, možemo govoriti o svojevrsnoj “hristijanizaciji helenizma”, što je rezultiralo obogaćivanjem i produbljavanjem hrišćanske misli. U izvesnim slučajevima hrišćanstvo je donelo kvalitativni pomak u razrešavanju vekovnih nedoumica, kao što je npr. pitanje tumačenja vremena.

Antički filozofi su vreme posmatrali kao “kružno i povratno kretanje”, bez mogućnosti pomaka napred. Za njih su vreme i istorija bili samo krug bez kraja i početka, a samim tim i bez dubljeg smisla. Hrišćanstvo je donelo linearni, nepovratni model vremena sa početkom i krajem. Za hrišćane je vreme dragoceni Božji dar koji treba ispuniti smislenim životom i tako opravdati svoje postojanje, dok je za antičke mislioce, kao i za neke današnje istočnjačke religije, vreme besmisao od kojeg se pokušava pobeći u ništavilo – nirvanu. Tako su hrišćani istoriju po prvi put definisali kao smislen i svrsishodan tok događaja, koji vodi ka cilju (ka spasenju), dok helenističko i istočnjačko trajno okretanje u istom krugu ne vodi ničemu.

Stupanjem na istorijsku scenu hrišćanska kultura i civilizacija upada u niz nedoumica: pre svega kako spojiti i izbalansirati profano i duhovno. Prvi hrišćani, iako su ostali članovi postojećeg društva i države, bili su duhovno izdvojeni i samoorganizovani. Međutim, već u IV veku, kada hrišćanstvo biva ozvaničeno kao državna religija, dolazi do potrebe šireg organizovanja i preplitanja sa svetovnim stvarima, jer “hrišćanstvo nije individualistička religija i ne brine se samo za spasenje pojedinaca”, niti se svodi na savetovanje pojedinaca koji žive po svojim merilima van crkve kao zajednice u Hristu. Tada se javlja problem: pobeći od sveta i sačuvati čistotu učenja ili hristijanizovati svet, izgrađujući teokratsku državu po hrišćanskim principima. Ni jedno od ova dva rešenja nije se pokazalo kao idealno: niti se svet spasavao bekstvom u manastire i pustinje, niti je crkva širila Jevanđelje baveći se svetovnim, državničkim poslovima.

Hrišćanstvo ne mora nužno da poriče svaku kulturu i civilizaciju u kojoj egzistira crkva. Dovoljno je da se kritički odnosi prema sveopštoj sekularizaciji modernog društva, i da prepoznaje negativne trendove, razobličavajući ih pred svojim vernicima, istovremeno zadržavajući neophodnu meru svetovnog i ovozemaljskog.

.

Hrišćanstvo pred izazovima civilizacije

Milanskim ediktom 313. godine car Konstantin je proglasio hrišćanstvo zvaničnom državnom religijom. Prestala su gonjenja i mučenja hrišćana, ali su se javili drugi problemi. Pre svega, hrišćanstvo se u svom širenju sudarilo sa još uvek snažnim helenizmom i iz tog sudara se rodila jedna nova kultura i civilizacija. Staro helensko nasleđe odupiralo se dugo vremena hristijanizaciji, ljubomorno čuvajući svoja dostignuća. Crkva načelno nije poricala helensku kulturu, već ju je preuzimala i obogaćivala. Proces potiskivanja helenskog mnogobožštva i idolopoklonstva išao je veoma sporo i uz velike lomove, da bi se konačno završio rađanjem vizantijske civilizacije. Ova nova epoha je započela carom Konstantinom i Teodosijom, a svoj vrhunac je dostigla u vreme Justinijana.

Po mišljenju svetog Jovana Zlatoustog pobedom hrišćanstva nisu se samo stvorili uslovi za širenje jevanđeljske istine, nego je opala i budnost hrišćana koji se “udomljuju” i počinju da misle na ovozemaljske stvari, zaboravljajući da su na svet došli da bi se izborili za večnost, a ne da bi uživali u sitnim zadovoljstvima. Jedine oaze čistog jevanđeoskog života postali su manastiri, kao “vanteritorijalne države u ovom svetu taštine”. Obični mirjani polako su potonuli u bezbožništvo, i ova tendencija se održala do današnjih dana. Po rečima oca Florovskog cela hrišćanska istorija se odvija u suprotnosti između carstva i pustinje, da bi ovaj sudar dostigao svoj vrhunac u ikonoboračkom sukobu. Protivljenje monaškog pogleda na svet i laičkog državnog ustrojstva ne prenosi se na polje kulture, jer manastiri postaju središta kulturnog razvoja i pismenosti. Vrhunac stvaralaštva je izgrađivanje samog sebe kroz lični podvig i usavršavanje, koje se najbolje ostvaruje upravo u manastirima.

Međutim, kako to dobro primećuje Vladimir Solovjov:

Vizantija je bila pobožna u veri a nepobožna u životu.

.

Pokušaj spajanja crkve i države kroz teokratiju je propao zajedno sa Vizantijom, u krvavim ratovima i sukobima oko krune i prestola. Pustinjački, podvižnički način života se održao uz veće ili manje krize do današnjeg dana.

Govoreći o meri večnog u ovozemaljskom, otac Georgije Florovski naglašava da postoje brojne vrednosti koje će biti prenete i u budući vek slave Carstva nebeskog. To je pre svega ljubav, kao i brojne druge temeljne vrednosti hrišćanstva, dok, po Florovskom, svakako ne možemo govoriti o politici, ekonomiji i kvazinauci kao o večnim vrednostima ljudskog roda.

.

Socijalna misija hrišćanske crkve

Po rečima oca Georgija Florovskog, prvobitna crkva nije bila nikakvo “dobrovoljno udruženje”, već “Novo društvo” i “Novo čovečanstvo”. Prvi hrišćani su na svoju pripadnost crkvi gledali eksteritorijalno i vanvremenski, ali je kasnijim priznavanjem hrišćanstva za slobodnu religiju, ovakvo stanovište “razvodnjeno” i potisnuto od strane zemaljskog carstva. Jedine oaze u kojima je nastavljeno “nebesko naselje” na zemlji jesu manastiri i pustinje. Upravo u periodu izmirenja države i crkve, u četvrtom veku, dolazi do procvata monaškog života, kao pokušaja da se izgradi novi svet na novim, hrišćanskim temeljima. Sveti Vasilije Kesarijski iz Kapadokije u to vreme poziva na “obrazovanje monaških zajednica kao pokušaj da se ponovo zapali duh zajedništva u svetu koji je, kako se činilo, izgubio svaki osećaj za društvenu odgovornost i slogu”. Polazeći od društvene prirode čoveka, prvi hrišćani su hteli da izgrade kinovijski oblik zajednice, ali su na tom planu nailazili na brojne poteškoće.

Hrišćanska crkva je od samog svog postanka vodila neprekidnu borbu za istinsku slobodu i jednakost u Hristu svih ljudi, odbacujući farisejsko nastojanje lažne jednakosti i slobode zapadne civilizacije i kulture, koja pod okriljem bitke za takozvano “otvoreno društvo”, izjednačuje prirodno sa neprirodnim, božansko sa profanim… Prevashodna briga crkve postoji za bolesne, gladne i obespravljene, za siromahe, udovice i siročad, za pokajnike i preobraćenike. Po rečima Georgija Florovskog “crkva je u svetu pre bolnica za bolesne nego prihvatilište za savršene”. Nijedan program crkve kao organizacije nije važniji od tople ljudske reči i pomoći u nevolji. U tome se i ogledna najvažnija socijalna funkcija crkve.

U književnosti, misli i društvenom životu Rusije XIX veka bila je zastupljena ideja “socijalnog hrišćanstva”. Svoj vrhunac ona je doživela u delu Dostojevskog, Solovjova, Homjakova i Berđajeva. Dostojevski veli da bi hrišćanstvo svoje istinsko ispunjenje moglo da doživi jedino u društvenom delanju. Vladimir Solovjov slično misli kada govori o slobodi i bratstvu kao o polaznim premisama socijalne misije hrišćanstva u izgradnji novog društva. Homjakov piše da svako u greh pada sam, ali se niko ne može sam podići iz greha. Za takvo nešto neophodno je zajedništvo u Hristu. Berđajev je takođe u svom bogoslovskom delu uvek isticao socijalni momenat u postojanju Crkve.

Međutim, u XX veku u nizu pomesnih pravoslavnih crkava koje su egzistirale pod komunističkim terorom, dolazi epoha marginalizovanja socijalne funkcije crkve. Sve prosvetne, misionarske i humanitarne delatnosti crkve bivaju strogo zabranjivane. Nastupa težak period iskušenja i borbe.

Glavna hrišćanska obaveza po rečima oca Florovskog jeste služenje putem milosrđa i pravde, dakle socijalno delanje. U samu suštinu problema treba hrabro zakoračiti, vidajući rane čovečanstva etičkim vrednostima Jevanđeljske istine.

.

Teološki smisao istorije

Hrišćanstvo i istorijska nauka su povezani čvrstim sponama. “Hrišćanstvo je religija istoričara” ili, drugačije rečeno, “svakodnevni poziv na proučavanje istorije”. Istoričari i teolozi naglašavaju “istoričnost hrišćanske vere” kao polaznu premisu naučno – istorijskog pristupa istraživanju naše prošlosti. S druge strane, postoji stav u izvesnim naučnim krugovima po kome treba istisnuti istoričnost iz hrišćanske nauke. Ovakvo gledište je, po ocu Florovskom, krajnje štetno i proizvoljno, jer ličnost i delo Bogočoveka Isusa Hrista jesu u punoj meri istorijski.

Istorijska nauka se bavi pre svega i iznad svega proučavanjem ljudske prošlosti. Ova prošlost se po prirodi stvari nikada ne može do kraja saznati i spoznati, već se njenom proučavanju pristupa na osnovu rekonstrukcije, temeljnim tumačenjem. Istoričar polazi od sadašnjosti u svom proučavanju prošlosti. Njegov pogled pada na prošlost iz sadašnje perspektive. Pri tome, on je aktivan u posmatranju, ispitivanju i selekciji izvora, dajući vlastiti pečat celom istraživanju, dok bi obično pasivno posmatranje dovelo do sasvim drugih, neistorijskih rezultata. Međutim, svako istorijsko istraživanje je usmereno i prejudicirano od samog svog početka. Pseudoistorija ili “istorija bez istorijskog problema”, po rečima Benedeta Kročea, nastaje kad se istraživanju pristupi nekritički, običnim slaganjem činjenica i podataka. Neophodno je tumačenje i selektivnost da bi se došlo do pravog istorijskog pristupa problemu. Istorijski izvori su, po rečima Georgija Florovskog, pre svedočanstva nego tragovi. A svedočanstvo uvek treba tumačiti da bi se došlo do pune istine. “Zbirka činjenica, vesti i podataka nije istorija.” To je najobičnija hronika, ili po rečima Kročea, “leš istorije”, dok je svaka prava istorija “čin duha”.

Po ocu Florovskom, istorijsko saznanje je duhovni razgovor sa ljudima iz prošlosti koji su predmet izučavanja. Kroz dokumenta istoričar otkriva njihove misli, osećanja, dileme i stremljenja, otkriva pravi duh prošlosti. Nikada nije dovoljno otkriti šta piše u nekom istorijskom izvoru, već je neophodno otkriti šta je zapravo njegov tvorac mislio dok ga je stvarao. Po mišljenju Florovskog, nabrajanje objektivnih činjenica ima sekundarni značaj u istorijskom delanju. Imena, mesta, godine i događaji su manje bitni od “susreta sa živim bićima”, odnosno susreta sa duhom ljudi i vremena koje izučavamo.

Istoričari na prošlost gledaju sa vremenske distance, ali u kontekstu potonjih zbivanja. Prema tome, smelo se može tvrditi da “istoričari znaju više o prošlosti nego što su ljudi prošlosti ikada mogli da znaju”. Za istoriju je neophodna upravo retrospektiva, odnosno perspektiva, a ne obično uronjavanje u vreme koje se istražuje. Osećaj pravca, koji se nije mogao naslutiti u vremenu koje se posmatra, lakše se uočava sa određene vremenske perspektive, zato što je istorija zapravo jedan proces.

Istoričari često čine grešku kada u svemu traže određeni sistem i red u sledu događaja kojeg zapravo nikada nije ni bilo. Rezultat toga je stvaranje tipskih istorijskih ličnosti i situacija koji nemaju mnogo dodirnih tačaka sa “živim ljudima i događajima” tog vremena. Dolazi do istoriografskih uopštavanja kao što su: helenski um, buržoaska klasa, ili, pak, do socioloških uopštavanja: grčki polis, feudalizam, kapitalizam, demokratija… Uopštavanja vode prejudiciranju prilikom istraživačkog rada, jer se određeni stvoreni modeli ponašaju tipski u datim situacijama. “Događaji gube svoju mogućnost” i postaju neizbežni iz vizure istoričara.

Svako istorijsko tumačenje je ograničeno mogućnostima samog tumača i vremenom u kojem je nastalo. Kada dođe do krupnih društvenih promena, to se nužno reflektuje i na istorijsko viđenje nekog problema. Samo tumačenje je takođe činjenica istorije i na izvestan način ono “otkriva skrivene mogućnosti stvarne prošlosti”.

Georgije Florovski kaže da “ako istorija ima smisao, onda taj smisao nije istorijski nego teološki”.

.

U ovim rečima i leži pravi odnos istoriografije i teologije. Zapravo, sve moderne filosofije istorije (Hegel, Marks, Niče…) jesu pseudo – teološke i zasnivaju se na izvesnim verovanjima. Istoričar mora subjektivno da doživi i shvati istorijski momenat koji istražuje, da ga lično dotaknu izvesni problemi koji su predmet njegovih interesovanja.

Neophodno je da se istoričar ne zadrži u svom istraživanju samo na pripovedanju. On mora vršiti procenjivanje i doneti svoj sud o izvesnom saznanju, jer će samo tako sprečiti da budući čitaoci njegovog dela donesu netačne zaključke, na osnovu pogrešnog tumačenja.

Hrišćanstvo je, po rečima oca Florovskog, eshatološka religija, pa je samim tim po svojoj suštini i istorijska kategorija. Hristovo rođenje, smrt i vaskrsenje, kao i drugi dolazak i sveopšte vaskrsnuće mrtvih, strašni sud i večni život jesu eshatološke kategorije koje definišu prošlost i budućnost. Ovi događaji su jedinstveni i konačni, a osim toga i krajnji, te tako omeđuju početak i kraj istorije civilizacije. Na taj način, početak, središte i kraj istorije nisu obeleženi događajima, već se slivaju u Gospodu Isusu Hristu.

Vreme se vrednuje i računa kroz dolazak Spasitelja, dobijajući novu vrednost i značaj. Odbacuje se ciklični i ustanovljava linearni model vremena sa jasnim početkom i neminovnim krajem. Istorija se zahvaljujući tome više ne shvata kao “haotični tok zbivanja”, niti kao ciklično ponavljanje “kosmičkog obrasca”, već kao “smisaona priča” sa čovekom u središtu. Tako “Božija istorija” postaje “istorija čoveka”.

Po ocu Florovskom, hrišćansko poimanje istorije odvija se kroz retrospektivnu temu: priču o mesijanskoj pripremi, i prospektivnu temu: priču o iščekivanju kraja istorije. Istinska istorija čovečanstva je istorija ljudskog duhovnog uzdizanja do božanskih visina, kroz sjedinjenje sa Gospodom Isusom Hristom, a ne politička istorija čovečanstva sa usponima i padovima, u neprekidnoj utopijskoj borbi.

.

Pozadina ikonoboračkog sukoba

Najveći sukob u istoriji hrišćanske crkve jeste ikonoborački sukob. Dugi niz godina hrišćanski istoričari su zastupali stav da je ovaj sukob bio samo prividno teološki, a da su njegovi dublji razlozi bili političke i socijalne prirode. Međutim, po rečima oca Georgija Florovskog, novija istraživanja jasno ukazuju da je osnov sukoba bio dogmatski spor, koji se svodio na golu borbu za očuvanje istinskog pravoslavlja. Čak i sama politička borba suprostavljenih strana bila je u teološkom kontekstu. Isuviše je pojednostavljeno govoriti da su ikonoborci u svojim nastojanjima bili rukovođeni jedino težnjom da se dodvore svetovnom vladaru Vizantije. Razlozi za sukob su bili daleko dublji i složeniji.

Obe strane u sukobu naročitu pažnju su poklanjale mestima iz Starog zaveta koja govore o zabrani slika, kao i patrističkom hrišćanskom nasleđu. Ikonoboračke ideje bile su naročito zastupljene u helenizovanim krugovima, u vojsci, među učenim ljudima i višom klasom, dok u nižu klasu nikada nisu dublje prodrle. Istoričari su vekovima podstrekače ikonoboračkih stremljenja tražili među muslimanima, Jevrejima, pavlikijancima, orjentalnim jereticima, zapostavljajući, pritom, helenističke izvore ikonoboračkih ideja.

Ikonoboračka stranka je kao dokaze svojih stavova koristila navode iz brojnih dela svetih otaca, od kojih su najznačajniji pismo Jevsevija Kesarijskog upućeno Avgusti Konstanciji i navodi iz spisa svetog Epifanija.

Na ikonoboračkom pseudo – saboru 754. i 815. godine, postavljeno je pitanje da li se mogu slikati Božji sveci kao zemaljska bića, kada oni u svojoj veličini već sijaju neiskazanom slavom i nepojamnom lepotom. U to vreme ikonopis je bio u punom razvoju. Crkveno slikanje, nastalo najverovatnije u Siriji, brzo se proširilo i na druge hrišćanske zemlje, pa i na Grčku. Bili su već utvrđeni i strogi kanoni po kojima su se izobražavali Božji ugodnici i Gospod Isus Hristos. Zahtevao se strogi realizam, bez umetničkih ulepšavanja i sloboda. Na Trulskom saboru (691-692 god.) ustanovljen je 82. kanon koji je zabranio simvolički prikaz Hrista kao jagnjeta i naložio prikazivanje Gospoda kao čoveka.

Ranije su istoričari često tražili u ikonoboračkom pokretu orijentalne i semitske tragove, nastale kao reakcije na helenizaciju hrišćanstva. Međutim, prema mišljenju Georgija Florovskog, sa sigurnošću se može tvrditi da su razlozi ikonoboračke jeresi daleko dublji. Jasno je da su ikonoborački argumenti, u stvari, izrazito helenistički. I ikonoborci, i ikonobranitelji su bili platoničari, pa možemo reći da je to bio unutrašnji sukob helenizovanog hrišćanstva.

Ikonoborstvo je bilo, kako naglašava otac Georgije Florovski, težnja ka povratku u predhrišćanski helenizam. Ceo sukob je bio samo nastavak borbe oko helenizacije hrišćanstva, odnosno hristijanizacije helenizma. Jedan od glavnih sukoba vodio se oko odnosa između simvolizma i istorije. Ikonopoštovaoci su odlučno pritom stali na poziciju “istorijskog hrišćanstva”. Sukob je tako prevazišao svaku umetničku, političku i dogmatsku raspravu i prerastao u borbu za opstanak samog pravoslavlja. To je, prema mišljenju oca Georgija Florovskog, bila borba između “hrišćanskog helenizma” i “helenizovanog hrišćanstva”, u kojoj je konačnu pobedu odnelo pravoslavlje.

Za P.U.L.S.E Mikica Ilić

[1] Georgije Florovski, Hrišćanstvo i kultura (Logos, Ortodos, Beograd, 1995)

  hrišćanstvo, Istorija, Mikica Ilić, Religija