Indija i srpska književnost. T.S.Eliot svoju znamenitu Pustu zemlju, nakon šetnje kroz niz citata iz mitologija i religija, završava jednim hinduističkim, tri puta ponovljenim: šanti, šanti, šanti ili – kako sam objašnjava u komentaru – „beskonačni mir koji prevazilazi svaki razum“. Eliot je savremeni mu svet video kao pustolinu, a izlaz iz nje u Upanišadama i budizmu. I nije usamljen među zapadnim piscima. Odavno se pišu teze o onima koji su pogled okretali Indiji – idealizovanoj, imaginarnoj, često i posećenoj samo u literaturi. Koliko god bili različiti, nemački romantičari –   od kojih je sve i krenulo – i Haksli, Hese i bitnici – svi su bili fascinirani ovom dalekom civilizacijom. Za neke je to bila zemlja duha i spas Zapada, za neke avanturistička scenografija slonova, Kohinora i rađâ, za treće drevna kolevka. Pisci i mislioci stvarali su različite slike Indije u kojima se osećala koliko fascinacija nečim egzotičnim, toliko i povod za razmatranje sopstvene, evropske istorije i sadašnjice.

A šta sa srpskim piscima? Znamo za uticaje nemačke, francuske ili ruske kulture, ali indijske? Bilo je odjeka ovih evropskih strujanja i kod nas i nije da je to bilo nepoznato. Trudili su se istoričari književnosti i filozofije da utvrde otkud Disu poznavanje nirvane, kojoj je posvetio jednu od svjih najlepših pesama (Jovan Deretić je čak pisao  o”nirvanizmu” kao o tendenciji srpske poezije 19. i ranog 20.v). Pisano je o oduševljenju koje je izazvala poseta Tagora Beogradu 1926, o putopisu Jelene Dimitrijević koja se na obali Gange osećala kao kod kuće ili – da se spustimo malo u starinu – o indijskim izvorima srednjovekovnih pripovednih dela. Međutim, sva ova istraživanja možemo videti i kao deo jedne veće, a nedovršene celine – povesti mesta Indije u srpskoj književnosti. Sistematsko istraživanje otkrilo bi istoriju jedne velike opčinjenosti koja se protezala kroz generacije, još od ranog 19.v.

Idealan format za takvo istraživanje jeste okrugli sto za kojim se mogu naći specijalisti za različite odseke književne istorije. Nešto slično urađeno je 1965. kada je u Zagrebu, održan skup Jugoslaveni i Indija. To je bilo vreme nesvrstanih, a na Filozofskom fakultetu u Zagrebu tad su se osnivale studije indologije. Bilo je tad reči i o srpskoj kulturi, ali to beše pre više od pola veka. Zato su se 2019. u Zadužbini Dositej Obradović okupili istoričari književnosti na okruglom stolu Indija i srpska književnost, prvom takvom održanom kod nas. Krajem 2021. objavljen je zbornik sa okruglog stola koji indijsko-srpske književne veze nastoji da predstavi hronološki. Počinje se s usmenom književnošću. Aleksandar Loma, koji već dugo istražuje duboke slojeve srpske epske poezije u svojevrsnoj arheologiji mita, otkriva zajedničke teme Mahabharate i srpske epike u cikličnom predstavljanju vremena. Ovu srodnost objašnjava zajedničkim poreklom iz mita, kao izvora epike, čiji se koren pruža do praindoevropskog doba. Lidija Delić polazi od pomena Indije („Inđije“) u epskim pesmama i pokazuje na koji su sve načine guslari predstavljali ovu zemlju. Ona je često zemlja greha („prokleta Inđija“), ali, kako dokazuje prilog, ima i bitno drugačijih predstava. Slavko Petaković piše o poznatom mestu s početka Držićevog Dunda Maroja gde se govori o čudesnoj Indiji. Na prvi pogled ovo deluje razumljivo u kontekstu geografskih otkrića renesanse, ali se utvrđuje zapravo da je Indija tu simbol utopijskog prostora. Početkom 19.v. evropska slika o Indiji se menja jer evropski filolozi otkrivaju sanskrt i preko njegove sličnosti s grčkim, latinskim i živim evropskim jezicima postavljaju tezu o indoevropskoj jezičkoj porodici. Persida Lazarević Di Đakomo pokazuje kako su ova filološka otkrića rano stizala do Srba, pa je Pavle Solarić probao da istraži prošlost Slovena povezujući ih s Indijom. A neki su Indiju opisivali iz prve ruke. Goran Maksimović piše o Milanu Jovanoviću Morskom, jednom od prvih srpskih putopisaca koji je posetio Indiju. On je stigao tamo kao brodski lekar i u knjizi Tamo amo po istoku dao detaljne opise Bombaja, Kalkute, običaja, ljudi, nošnji, pejzaža…Uradio je i akvarele s puta i jedan od njih, koji pikazuje selo kod Kalkute nalazi se na korici zbornika. Nađa Đurić predstavila je drugog utopisca, Božidara Karađoeđvća, koji , doduše, jeste pisao na francuskom i objavio svoje utiske iz Indije u Parizu, ali koji se smatrao i delom srpske kulture. Njegov putopis je, za razliku od Morskog, sav u duhu savremenog mu impresionizma. Na kraju, autor ovog priloga i urednik zbornika hteo je da istraži interes koji su srpski intelektualci između dva rata imali za Gandija. Ceo jedan entuzijazam za Mahatmu kao za političara i za univerzalnu mesijansku figuru postojao je kod nas između dva rata, da bi kasnije pao u zaborav. Interesantno je da je jednu od prvih doktorskih teza o Gandiju uradio Milan Marković u Parizu, međuratni docent na komparativnoj književnosti. A neki novinari i putnici iz naše zemlje Gandija su sreli i uživo o objavili svoje utiske o susretu s Mahatmom.

I ovaj zbornik samo je moguća varijanta pomenute velike povesti. Lako je zamisliti njegov nastavak koji bi obuhvatio još više, od srednjovekovne književnosti do pisaca 20. veka, poput Stevana Pešića. Ovakva istraživanja pogledom na sliku Indije, imaginativnu i utopijsku, osvetljavaju zasenčene, nedovoljno vidljive delove srpske književnosti i kulturne istorije. Ali isto tako mogu biti i podstrek za stvaranje discipline koja kod nas i dalje ne postoji, a to je akademska indologija.

Za P.U.L.S.E Nemanja Radulović

  Indija, Književnost, Nemanja Radulović, Srpska književnost