„Život je  zapravo krvoločan i okrutan kriminal“  (Povratak Filipa Latinovića)

Miroslav Krleža, pisac, esejist, erudita, veliki je lik hrvatske, južnoslovenske, centralnoevropske i balkanske književnosti čije ogromno spisateljsko delo (oko 80 tomova tekstova – romana, poezije, drama, eseja, kritika, komentara, sećanja, zapisa… ) poput monumenta natkriljuje jedno doba i tadašnju kulturu naših prostora.

Njegova snažna rečenica – bogata, razuđena, barokna – upečatljiva je i moćna poput gejzira, a njegova misao, ogromna erudicija (bio je, između ostalog, kreator Jugoslovenske enciklopedije) stil i jezik ostavili su traga u kulturi i književnosti na prostoru bivše Jugoslavije sve do danas, iako je malo ko uspeo da ga sledi.  

Pisac koga nisu voleli.

Iako veliki pisac, Krleža nikada nije bio osobito popularan. Sećam se mojih gimnazijskih dana, kada su neki đaci napuštali jezički smer ako bi se pročulo početkom godine da će se kao glavni pisac na časovima književnosti, umesto Andrića, proučavati Krleža. Razlozi ovih đačkih bežanija su bili raznoliki, od posebne Krležine leksike (uz njegova dela uvek idu i kratki rečnici, ali slično je i kod Andrića) i pomalo teške rečenice (sintakse) koju neki povezuju sa uticajem nemačkog, do različitih mišljenja o samom piscu i njegovom opusu, koji je uvek delovao pomalo natušteno pa povremeno i mizantropski nadmeno, koji poput nekog starozavetnog proroka lamentira nad ljudskom bedom i večitim i nikada prevaziđenim čovekovim slabostima i društvenim nepravdama.

„Ljudi su tople, tvrdoglave, sebeljubive životinje! Ljudi uglavnom žive u vonju svog vlastitog isparivanja, i dok uživaju u svom vlastitom gnjiležu sve, što je od bližnjega gnjilo, to im smrdi“.  (Filip Latinović)

Roman „Povratak Filipa Latinovića“ ulazi u red Krležinih najuspešnijih i najpoznatijih ostvarenja. Napisan u stilu modernog romana, delimično roman toka svesti, „Povratak“ je prilično jednostavna priča o slikaru koji se nakon decenija lutanja i manjih ili većih umetničkih uspeha po belom svetu, usred kreativne krize (već duže vreme ne slika) vraća kod majke u rodni kraj i prolazi mesta i sećanja svog detinjstva i mladosti.  

„Roje se pčele, rokću svinje, tele se krave po štalama, bolesna telad slini u povojima, šumi vjetar pod svježim, mldaim grabrovim i hrastovima krošnjama, teški proljetni oblaci plove nad šumama, a Filip putuje na kostanjevački vinograd poslije jedanaestogodišnje skitnje po evropskim gradovima i sanja o svojoj novoj kompoziciji jednog prijesnog ženskog trbuha u škurom svjetljenju morbidnog i žalosnog dječačkog doživljaja“. 

Fillip odlazi u malo  mesto gde se susreće sa dve žene, oko čijih se sudbina i veza na neki način vrti čitava Latinovićeva priča o povratku. Prva je majka Regina, a druga njegova nova poznanica, kasirka i eks-ministarka Bobočka – „fatalna žena“  koja je usrećila ali još više upropastila jedan broj ljubavnika – a čija bliska veza (koliko bliska, to nam Krleža nigde eksplicitno ne razjašnjava) postaje i Filip L. Dve žene i nihov društveni krug su u suštini dva implicitna „centra“ ili kruga romana i priče Filipa Latinovića.  

Majka Regina je kao mlada udovica i samohrana majka imala ključnu ulogu u odrastanju i dečačkim frustracijama njenog sina u čijem centru su lažni moral i građansko licemerje. Majčino kasnije „bogatstvo“ u vidu zgrada i stanova povezivano je sa njenim mutnim vezama sa izvesnim muškarcima iz visokog društva, uključujući i sveštenike,  zbog kojih – tih veza – Filip nikada nije bio načisto ko mu je bio pravi biološki otac. To ipak Regini nije smetalo da sopstvenog sina još kao mladića otera od kuće zbog „nedoličnog“ ponašanja suprotnog građanskom moralu.

Filipovo sećanje iz doba uzrastanja, pored raznih slika sadrži i jake utiske iz prvih susreta sa seksualnošću. „Od početka, još od najranijih dana njegove mladosti, žena je bacala Filipa iz najmračnijih potištenosti u ekstazu i iz suludih zanosa u očaj, i on bi puzao na rubu samoubojstva, zgažen i sasvim slomljen kao zgažen puž, bez kućice, slinav i blatan i ranjav“. Posebno je upečatljiva i dugotrajna mladićka uspomena o poseti bordelu (slične epizode sa prostitutkama nalazimo i kod Flobera – Novembar, Džojsa – Portret umetnika u mladosti a, nešto drugačije, i kod Dostojevskog).

Iako uvek u središtu romana, Latinović, kao ustalom svaki umetnik, nikada ne postaje nešto  više od večnog i pomalo autističnog „marginalca“ (zapostavljeni i odbačeni sin, usputni i uzgredni ljubavnik isl) koji sa strane prati i tumači zbivanja u čijem su centru majka ili Bobočka.

Filipova veza sa Bobočkom pruža priliku Krleži da, između ostalog kroz psihološku sliku slikara Latinovića ispituje i veze između umetničke (slikarske) kreativnosti i emotivnog, odnosno erotskog: „…Još nikada mu se nije nijedna njegova slikarska spoznaja javila tako jasno, i tako neodoljivo nametljivo, i još nikada nije govorio ni o jednoj svojoj slikarskoj zamisli sa takvim zanosom kao tog sumraka, idući s Bobočkom ispod ruke kroz šumu, u kojoj je iz koraka u korak postajalo sve mračnije.“  

Pored toga, izuzetno su dobro opisane neke Bobočkine muške veze, poput advokata Beločanskog koga je ljubavnica upropastila („Kao cvijet od voska, tako se topio Vladimir Baločanski među Bobinim prstima“) ili gruzijskog avanturiste i samoubice Kirijalesa, koji kao da je izašao iz nekog romana Dostojevskog.

„Plavokosa, s dubokim sjajnim očima, ta žena micala je svojim tananim nepohotno rezanim, oštrim usnama mudro i nervozno: iz slabog, bolećivog rumenila njene vlažne suznice romonile bi teške i otrovne laži, kao najčistija lirika…Ona je kao bolećiv cvijet cvala, nagnjila i njen miris gnjilog i mokrog sijena, njene opijumom pokšropljene cigarete, njen gustim dimom omotan napukli alt, sve se to pušilo oko glave u prvoj i drugoj generaciji pogospođene gospode kao najtajanstveniji tamjan“.

Krleža je nepravaziđen u scenama u kojim slika pripadnike stare austro-ugarske (polu)aristokratije i dekadentnog građanstva (najčešća reč u romanu je „gnjio“, „gnjilost“) te prašnjave likove koji su delimično prisutni u svim Krležinim delima i što ga kao motiv prilično  povezuje sa centralnoevropskim piscima s kraja autro-ugarske ere, poput Austrijanca Jozefa Rota („Radecki marš“) i drugih (Musel, Cvajg…):

„Evo odlomka jednog davnog, mrtvog vremena, kada je mladi županijski perovođa Silvije Lipah stajao pred vratima tog života kroz koji je sada prošao, kao kroz niz rasvijetljenih soba, i tako sada lista pismima i požutjelim novinskim izrescima, a sve je ostalo iza njega, kao sumrak iza jahača“.

Roman se završava dramatično. Bobočkin pokušaj da nešto promeni u svom životu i da se otrgne sudbini fatalne žene, naslikan u nekoliko scena i dijaloga, dovode do dramatične i krvave završnice u stilu romana Dostojevskog. Latinović će na kraju ipak dobiti odgovor na pitanje koje koja ga je mučilo celog života: ko mu je pravi otac.

Inspirisan velikim delima Dostojevskog (Nikola Milošević je Krležu nazvao „ateistički Dostojevski“) ili Prusta, roman „Povratak Filipa Latinovića“ po mom mišljenju dostiže vrhunski nivo u svom prvom delu (pisanom u obliku toka svesti i posvećenom prustovskom prisećanju na detinjstvo i mladost), dok je nastavak – zbivanja u Kostanjevcu – nešto slabiji: muški likovi su čini mi se jače i koloritnije oslikani nego ženski; erotsko-emotivni naboj oko Bobičke, više je nagovešten nego opisan, odnosno „skrajnut“ je za račun podužih muških diskusija i pomalo logorejičnih monologa na razne teme poput značaja umetnosti i dr; veza Latinovića i Bobičke, možda i namerno, ostavljena je u mraku… Završnici možda pomalo nedostaje originalnost i razvijenost prethodnih delova. Završne scene me asociraju na kraj romana „Idiot“ Dostojevskog.

Bez obzira na ove subjektivne primedbe, Krležin roman predstavlja izuzetno delo koje je uspostavilo visoke standarde u hrvatskoj knjižovnosti. Da dodam ipak da mislim da su ovaj roman prevazišla neka druga dela sličnog stila ili tematike, poput „Proljeća Ivana Galeba“ V. Desnice (po dubini i misaonosti) ili „Kiklopa“ R. Marinkovića (po širini zahvata, odnosno obuhvatnosti dela). Naravno ovo je isključivo moj lični utisak.

Da zaključim: treba čitati Krležu!

+++

Upečatljiv citat – rečenica:

„Proživio je posljenje vrijeme u pijanstvu s nekim patuljcima i grbavim djevojčicama, na dlanu toplih ženskih ruku, s muškarcima, koji su pijani cjelivali zlatne ženske cipele, jeli gnjile ribe, smrdljiva jaja, pušili opijum, srkali kokain i ta sluzava, mjehurasta, nagnjila zvjer u njemu osjetila je potrebu da se rastrgne kao ogromna, pretpotopna neman, da poživi, da zaboravi, da pregrize nečiji grkljan, i još se ništa nije ni dogodilo, a već je svemu kraj“.

za P.U.L.S.E:  Duško Lopandić

  Duško Lopandić, Književnost, Miroslav Krleža, Povratak Filipa Latinovića