Prenosim tekst Rajka Radovanovića iz njegove odlične knjige “Holivudske priče” (Stubovi kulture, 1997), a povodom najnovijeg filma Džejmsa Kamerona, i to zbog toga što mi se čini (zaključio sam to iz raznih tekstova i iz razgovora sa ljudima koji su gledali film) da mnogi u ovom filmu vide sve i svašta, osim onog najvažnijeg.
—————————————————————————————————————
Priče poslije kraja
Strogo govoreći, prošla decenija dala je svega dva nova, planetarno značajna, imena u američkom filmu. Džejmsa Kamerona i Džona Mektirnena.
Ovo je utoliko zanimljivije što upravo između njih dvojice “ima neka tajna veza”. Postupak oformljenja te veze bio je sljedeći: najprije Kameron apsolvira određenu temu, a zatim to podjednako uzbudljivo i ubjedljivo učini i Mektirnen. Horor prvoga (“Pirana 2”, 1982) slijedio je horor drugoga (“Nomadi”, 1985), a naučnofantastični film sa Švarcenegerom prvoga (“Terminator”, 1984) slijedio je isti takav drugoga (“Predator”, 1987). Treći filmovi u njihovim karijerama tematski su se razišli jer je Kameron nastavio sa naučnom fantastikom (“Osmi putnik 2”, 1986), dok se Mektirnen javio “klaustrofobičnim trilerom paklenog tempa” (“Umri muški”, 1988), a slično se dogodilo i sa petim “Terminator 2: Sudnji dan” (1991) i “Vrač” (1992). U zagrljaju su opet sa “Bezdanom” (1989) i “Lovom na Crveni oktobar” (1990), filmovima o moru i u moru, te sa “Istinitim lažima” (1994) i “Polsljednjim akcionim herojem” (1993), akcionim komedijama žestokog tempa. Zbog svega toga, veza između njih dvojice prestaje biti slučajna i postaje…mit.
Globalno, međutim, posmatrajući, “poetike” njih dvojice sasvim se razlikuju. Mektirnen se opsesivno bavi “strancima” koji opsjedaju savremenu Ameriku, prijeteći da ugroze njen “zlatni san”, a sve to da bi dokazao svoju krajnju tezu – koja i objašnjava gotovo nevjerovatnu činjenicu da se u 135 minuta dugom “Lovu na Crveni oktobar” pojavljuje jedna jedina žena, a i ona na nekih 15 sekundi – koja doslovno kaže: žene, definitivno, nisu “stranci”. Tako je on od “Nomada”, koji su ispričani iz ženske perspektive (ne treba smetnuti s uma da je ovo i jedini film za koji je sam napisao scenario, znači za film kojim je sve počelo!), preko drugog i trećeg u kojima su žene tek “elementi atmosfere” (bespomoćni objekat u “Predatoru” i nadobudna kučka u “Umri muški”), mada ključni za razumevanje značenja, došao do neprisustva žena u “Lovu na Crveni oktobar”. Krug je, dakle, obiđen, i u “Vraču” je dozvoljeno da Dr. Re Krejn (Lorejn Brako) bude aktivni subjekt filma.
S druge strane, Kameron je uspostavljao obrasce savremene, “post” ili “ultra” moderne melodrame. Naime, on je pravilno shvatio da su prošla vremena u kojima su se mogle praviti “ratne” (Kurtiz), “socijalne” (Sirk), “crne” (ili “depresivne”: Mineli) ili “političke” (Fasbinder) melodrame, već se mora uraditi nešto sasvim novo, nešto što će više odgovarati današnjem gledaocu koji živi u vremenu zastrašujuće neproporcionalnosti između razvijenosti tehnike i tehnologije i krhkosti ljudskog opstanka, a zbog ozbiljnog narušavanja planetarne ekološke ravnoteže u osemdestim (devedesetim…) godinama ovog vijeka. Kameronovo “istraživanje” je, u teoriji i u praksi, dalo nedvosmislen odgovor: to novo je naučno-fantastična melodrama. Kako je on do nje došao?
Pa, najpre je melodramu, u klasičnom smislu, “ubio”. Njegove melodrame su zamotane u oblandu, recimo, naučne fantastike, avanture, ratnog filma, “crnog” filma, filma potjere, horora, i još mnogo toga drugog. I te sastojke sastavio je u čvrstu, naizgled nedefinisanu smjesu, praveći istovremeno rekapitulacije čitavih žanrova (“Bezdan” nije ništa drugo do rekapitulacija naučno-fantastičnog žanra). A sve to ne da bi se nastavljao na klasični Holivud, kako su to običavali raditi režiseri koji su se afirmisali u sedamdesetim (“novi Holivud”), nego da bi mu ta rastaljena, rastvorena, metažanrovska tvorevina poslužila kao osnova – ili možda bolje mutant – na kojoj će uraditi ono što je prvobitno namjeravao, redefinisati dotadašnju i stvoriti novu melodramu. Drugim riječima, pravio je osnovu za tehno-melodramu, kako bismo alternativno mogli odrediti vrstu filmova koje pravi. Ovo je neobično značajno, pored svega drugog, zato što nas Kameron uspjehom svojih ostvarenja u komunikaciji sa publikom uvjerava i u to da savremena melodrama uvijek mora biti i – antimelodrama.
Upravo zato su njegovi junaci takvi kakvi jesu. Potpuno drugačiji od Sirkovih, Minelijevih, Fasbinderovih, čak i Bridžisovih (Gradski kauboj, 1980) i Bruksovih (TV Novosti, 1987). Oni nisu nesposobni ni u kom pogledu, nisu sumnjivi karakteri, nisu bez ostatka potopljeni u sopstvene frustracije, ako ih uopšte i imaju. Umjesto poraza za porazom, oni pobjeđuju. Mada im se emocionalne veze uglavnom ne ostvaruju. Dakako, samo u bukvalnom smislu, odnosno u vremenu koje nam je u Kameronovim filmovima omogućeno da vidimo. Za poslije je očigledno. Jer, ljubav, ali i poštovanje, koje međusobno osjećaju muškarci i žene takvog kova kao što su Sara Konor i Kajl Riz (“Terminator”), Ripli i kaplar Hiks (“Osmi putnik 2”), Lindzi i Bad Brigmen (“Bezdan”), očiti su, ali im okolnosti ne dopuštaju i njihovo istinsko ostvarenje. Naprosto, stalno su u akciji. Kako to izgleda u konkretnim slučajevima?
Početne premise u “Terminatoru” vrlo su zanimljive. Imamo jednu nesposobnu i nezaljubljenu ženu (koja će tokom filma postati vlastita suprotnost: prvo zaljubljena, a onda i sposobna), kiborga koji hoće da je ubije, te muškarca koji je u nju zaljubljen iako je, sem na fotografiji, u životu nije vidio, i koji iz budućnosti dolazi ne da spasi čovečanstvo, kako to izgleda u prvi mah, nego da postane otac njenog djeteta. Sara tako postaje sve sposobnija što je više zaljubljena u Kajla, iako zaljubljena postaje prvenstveno zato što je on neprestano vadi iz pogibelji i što, na osnovu toga, zaključuje da je jedino on kvalifikovan za tako nešto. Ljubav uvijek dolazi posle, kao da poručuje Kameron. I kad kasnije, nakon što je Kajl poginuo, Sara govori u kasetofon svom još nerođenom sinu da je “…nekoliko trenutaka naše ljubavi vrijedilo kao večnost”, jasno je šta je poenta filma: spasi ženu i odvedi je pod most. Ostalo ide samo po sebi. A što se prvi susret sve troje, žene, muškarca i kiborga, desio u diskoteci “Tech-noir”, samo je zato da bi se ukazalo na mogući naziv filma: “Techno-love”.
U “Osmom putniku 2”, ključnoj melodrami osamdesetih, pravi saspens postignut je dosljednom smjenom dva pola jednog te istog iščekivanja: da li će se zagrljaj i poljubac između Ripli i Hiksa ostvariti, ili će, trenutak prije nego li se to desi, stranci (sad u drugačijem značenju) napasti. Naravno, oni uvijek napadnu. Na kraju, kad se dokopaju izvesne, ali prividne, sigurnosti, Hiks je ranjen, te i dalje ne može poljubiti Ripli. Film tu i završava. Njihova ljubav, međutim, tek počinje (za ovo razmatranje je nevažno što se ovako nije dogodilo u “Osmom putniku 3”).
Stvari su nešto komplikovanije u “Bezdanu”, i to ne samo zbog strukture filma. Priča se, naime, odvija na tri nivoa: na površini mora, te u maloj i velikoj dubini ispod nje. U isto vrijeme u igri su i potopljena nuklearna podmornica, grupa podvodnih naftaša, profesionalaca koji buše dno uz pomoć prve podvodne platforme za te poslove, čitava eskadra civilnih i vojnih brodova na površini, i za kraj, nezemaljska inteligencija. Prosto, Marsovci. Samo što ovdje žive u vodi, imaju krila, i prozirno su bijeli. I ne ugrožavaju jadna ljudska stvorenja.
Međutim, sve su ovo samo izgovori. Kameron zna da je to više nego dovoljno za uzbudljiv film, ali za savršen morate imati…ljubavnu priču. “Bezdan” to i jeste: melodrama u obrnutom smjeru. Zašto u obrnutom? Pa, zato što su, za razliku od prethodna dva filma, gdje su se emocionalne veze formirale između ljudi koji se prije nisu poznavali, i koje je upoznao čist slučaj, Lindzi i Bad Brigmen uveliko u braku. Hoće reći, pred razvodom su. Tako je središnji dio filma poslužio za obnovu njihove ljubavi. A o odnosima između njih dvoje u radnji prije filmske, rječito govori jedan dijalog. U jednom trenutku on joj, kao konstruktoru pomenute platforme, kaže da je četiri godine života uložila u nju, a samo tri u njega i njihov brak. Ona hladno odgovara: “Moramo imati prioritete.” Ubrzo, međutim, postaje jasno da se nikada više neće rastati. I dok se u “Osmom putniku 2” poljubac ne realziuje, njih dvoje se ljube. Čak dva puta.
A kako je moglo biti da nije bilo tako, pokazuju nam lik i sudbina poručnika Kofija (Majkl Bin). On je, zapravo, muški “dio” Lindzine ličnosti, isfrustriran do kraja. Ambiciozan, proračunat, krut, licemjeran i beskrupulozan, Kofi nam daje mogućnost da vidimo kako to biva kad se ne voli. I nije čudno da njemu “hladni” rat predstavlja stvarnu opasnost u vremenima koja su tu vrstu rata stavila (privremeno) u muzej, baš kao što ne iznenađuje činjenica da on uopšte ne čuje rečenicu koju mu govori Lindzi, sada potpuno promijenjena (vraćena u prirodno stanje?) pod pritiskom probuđene ljubavi: “Gledaj boljim očima.” Poručnik Kofi nije gledao uopšte.
Nešto drugačiju situaciju imamo u “Terminatoru 2”. I u njemu Kameron pokazuje svoju vještinu nastavljanja starih priča i njihovog proširivanja novim fabulativnim pravcima, dokazujući da je najveći “nastavljač” današnjice (Bogdan Tirnanić objašnjava da je “…Kameron, očito, mišljenja da nastavak nema nikakvog smisla bez ambicije da se u njemu poprave falinke prvog filma…”). I iako nije mogao uskrsnuti Kajla Riza – ne postoji drugi takav! – Kameron je u igru vratio Švarcenegera, terminatora koji je bio uništen u prvom filmu, ali sada kao “pozitivca”. Još je zanimljivije to što činjenica da je riječ o nastavku ni najmanje ne smeta Kameronu da, opet praveći melodramu, bude provokativan kao i ranije.
Melodramski naboji se, naime, u “Terminatoru 2” stvaraju – gle čuda! – između sina i majke, Džona (E.Furlong) i Sare (L.Hamilton) Konor, koji se vraćaju jedno drugom i u bukvalnom i u prenesenom smislu, te između Džona i T-800 (A.Švarceneger), znači između dječaka koji je svog oca upoznao tek u budućnosti, kad je bio znatno stariji od njega, i mašine koju je sam poslao nazad u prošlost da mu spasi život. Sve, naravno, funkioniše besprijekorno: ne znamo da li je potresnija scena ponovnog zbližavanja sina i majke ili scena rastanka sa T-800. “Zbogom” kaže otac-mašina, i nestane u rastaljenom željezu.
Upravo zato što su osjećanja ono najvažnije u njegovim filmovima, tek licemjer može Kameronu zamjerke nalaziti u njegovom izrazito humanističkom viđenju svijeta (i po tome se Kameron razlikuje od većine ostalih režisera naučne fantastike). Bez sumnje, on je čovjek koji svet “gleda boljim očima”. “U prirodi vam je da se uništavate” kaže u jednom trenutku T-800 Džonu, saopštavajući tim riječima vjerovatno jedan od najznačajnijih zaključaka koje je još mudri Uskebasi, najveći filozof solomonovog vremena, zapisao u svojoj zlokobnoj knjizi odgovora velikom izraelskom kralju. I zato T-1000 (Robert Patrik), novi, savršeniji uništitelj, po srpski terminator, mnogo više liči na čovjeka. On ubija efikasnije.
Međutim, u istom filmu crnac “koji je kriv za sve”, Majls Dajson (Džo Morton), dobija priliku da se, kada sazna šta će izazvati svojim “naučnim radom”, iskupi, uništavajući rezultate tog rada. To, dakako, ima svoju cijenu: Dajson umire. Ali, sada kao spokojan čovjek, očišćen od grijeha. I opominjući nas Sarinim stravičnim snom, koji ona sanja iz noći u noć (a mogli bismo i svi mi), u kojem vidi dolazak “Sudnjeg dana”, Kameron nam zapravo daje nadu. Tanku, nesigurnu, jednostavno onu koja zavisi od nas, ali ipak nadu. To treba poštovati.
“Sad znam zašto plačete. Ali, ja to nikad neću moći naučiti.”, kaže u poslednjoj sceni T-800 mladom Džonu Konoru. Vjerovatno ovu drugu rečenicu ponavlja u sebi Stiven Spilberg dok gleda filmove Džejmsa Kamerona (i Džona Mektirnena).
“Terminator 2” najveći je svjetski bioskopski hit 1991. godine i, iako je prije blistavo zaokruženje ranije priče nego li vizionarsko remek-djelo kao što je to bio “Terminator”, on nam uvjerljivo pokazuje da Kameron teoretski zna sve što i Džordž Lukas, ali da je u praksi mnogo bolji realizator vlastitih ideja nego Spilberg Lukasovih.
“Istinite laži” su najneobičniji film u dosadašnjoj karijeri Džejmsa Kamerona. Neobičnost se prvenstveno krije u žanrovskoj kombinaciji koja nam je ponuđena. Radi se, naime, o akcionoj melodramskoj komediji sa mnogo autobiografskih elemenata. Film je zapravo inspirisan francuskim filmom “La Totale” (1991) Kloda Zidija, a autobiografski elementi ponovo su u prvom planu. I dok nam je “Bezdan” govorio o tome kako se Kameron razišao sa Gejl En Hard, “Terminator 2” o tome kako se razveo od Ketrin Bajgelou, “Istinite laži” su, u neku ruku, film o Kameronovom razilaženju i ponovnom zbližavanju sa Lindom Hamilton, sa kojom ima kćerku. Dakako, usput nam je pokazano u kakva iskušenja mogu upasti Lindzi i Bad Brigmen kada jednog dana dobiju kćerku.
Iz prvog ugla gledanja, nevjerovatno je kako je Kameron u svom scenariju uspio da pomiješa komično, melodramsko i akciono, striktno odvajajući svaku žanrovsku nit jednu od druge, a da pri tom cjelina i te kako ima smisla. Izvor komičnog su Gil (Tom Arnold), partner Harija Traska (A.Švarceneger), operativaca iz “Omega sektora” američke vladine tajne organizacije (kojoj u opisu poslova stoji – Posljednja linija odbrane!), i Sajmon (Bil Pekston), nesuđeni ljubavnik Helen (Džejmi Li Kertis), Harijeve žene, pravnice čiji muž – o čijem stvarnom poslu ona ništa ne zna – nikad nije kod kuće. Helen, zapravo, ne zna da je njen muž taj izazov, životni i zarazni dah avanture, kakav joj treba. “Eh, djeca, trideset sekundi radosti, trideset godina bijede”, kaže u jednom trenutku Gil Hariju, komentarišući ponašanje Dejne (Eliza Dušku), a u tom trenutku Harija bijeda tek čeka. Kada Hari, koji ženi ne smije reći čime se bavi (a ona bi, da zna, crkla od dragosti), posumnja da ona ima ljubavnika, načisto poludi. “Žene, ne možeš živjeti sa njima, a ne možeš ih pobiti”, prokomentarisao je Gil to na svoj, uostalom vrlo precizan, način.
Melodramsko se, kako to kod Kamerona obično biva, zasniva na odnosu Hari/Helen, dakle žene i muža čiji se brak u najmanju ruku nalazi pred velikim raskršćem. I, kako nam je to pokazao Klint Istvud u svojim posljednjim filmovima, brak se sređuje jer je riječ o pravoj ženi i pravom muškarcu koji u svakom trenutku mješaju privatno i profesionalno. Dok se sitni prekidači u njihovim glavama stalno prebacuju na jednu ili drugu stranu polova “privatno” i “profesionalno”, Helen i Hari, u nešto promijenjenom bračnom odnosu, voljeće se do kraja života.
Ovaj film se, takođe, može shvatiti kao Kameronov dokaz teze da, ako imate prave akcione scene, imate i sve drugo što hoćete. “Istinite laži” su napravljene po jednostavnoj formuli: šest akcionih scena, pri čemu su prva i posljednja najduže, povezane su komičnim i melodramskim pasažima. I tako su akcione scene ovdje zaista spektakularne. “Više je više, a suviše nikad nije dovoljno” kaže Kameron za sve svoje superprodukcije.
***
Prema svemu rečenom, Kameronove melodrame primjerene osamdesetim, po svemu sudeći i devedesetim, osim što su listom izvrsni filmovi i što predstavljaju “otvoren sistem” za druge režisere, ne mogu se tumačiti u istom smislu u kojem je Fasbinder tumačio melodrame Daglasa Sirka. Jer, mjesta u koja Kameronovi junaci idu poslije završnog filmskog kadra svakako nisu “poslednja mesta u koja bih želeo otići”, kao što ni u kućama u koje će otići osjećanja neće “cvetati najčudnijim cvetovima”. Dok Sirkovi junaci nemaju nikakve nade za “radnju” koja će se desiti nakon one prikazane u filmu, i dok Fasbinderovi junaci nade, zapravo, nisu ni imali, najčešće zbog okolnosti izazvanih njihovim djelovanjem (jer se tada još moglo djelovati, a oni su, kao što je rečeno, nesposobni za svrsishodno djelovanje), za Kameronove junake nada postoji baš zato što su djelovali kad se djelovati nije moglo. Odnosno, za to je bila potrebna natprosječna sposobnost. Drugim riječima, nesposobne junake sa prošlošću, ali bez budućnosti, zamjenili su sposobni junaci bez prošlosti, ali sa budućnošću. Reklo bi se prosta stvar.
Šta sve to skupa znači za nas?
Pa, ništa drugo do to da je Holivud u Kameronu i Mektirnenu dobio nove klasike. Prvi je neposredniji, proživljeniji, osjećajniji, on izgara sa svojim junacima. Drugi je hladniji, sofisticiraniji, silovitiji, njegovi su junaci (Švarcenger, Vilis, Koneri) obavezno profesionalci. Zvuči poznato? Naravno. Savremeni mitski dvojac Kameron/Mektirnen nije ništa drugo do “reinkarnacija” jednog drugog, klasičnog, ali takođe mitskog, dvojca.
Džon Ford i Hauard Hoks danas “žive” u Džejmsu Kameronu i Džonu Mektirnenu. I tu je kraj.
Za P.U.L.S.E. Simić Mihajlo
Tekstovi o filmu na portalu P.U.L.S.E
Avatar – Džejms Kameron napisao/la Moca dana
Pregled tekstova autora – Moca →