Hatra, ruševine u pustinji

Arheološki kompleks Hatre lociran je u iračkom delu oblasti Al Džazira, odnosno u drevnoj persijskoj oblasti Haravan. Lokalitet se nalazi u pustinji na severu Iraka. 110 km jugozapadno od drugog po veličini iračkog grada Mosula i 290 km severozapadno od prestonice Bagdada.

Hatra (arp. الحضر‎, al-Ḥaḍr) je do razaranja sprovedenog od pripadnika tzv. Islamske države (ISIS, ISIL) početkom marta 2015. godine predstavljala jedan od najočuvanijih antičkih gradova uopšte.

Značaj ovog arheološkog lokaliteta vezan je za njegove monumentalne ruševine, odnosno za činjenicu da je Hatra do  razaranja sprovedenog od strane ekstremista ISIS-a predstavljala najočuvaniji partski grad sa jedinstvenom arhitekturom koja je svedočila o spajanju starogrčkih, mesopotamskih i ostalih istočnjačkih arhitekstonskih tradicija. Uvažavajući istorijski i spomenički značaj ovog arheološkog kompleksa, UNESKO je Hatru 1985. godine upisao na listu svetske kulturne baštine.

Hatru su osnovala drevna arapska plemena otprilike u 3. veku pre nove ere. Za vreme Partskog carstva je postala važan verski i trgovački centar, a svoj vrhunac je dosegla u 2. i 1. veku pre nove ere. Kasnije je postala glavni grad jednog od prvih arapskih kraljevstva u istorji tj. jedan u nizu arapskih gradova-država. Oblast kojom se vladalo iz Hatre je u tom periodu bila poznata kao Kraljevstvo Araba. Taj politički entitet je zapravo predstavljalo polu-autonomnu tamponsku državu na zapadnim rubovima Partskog carstva kojom su vladali arapski prinčevi.

Kasnije, Hatra je postala dobro utvrđena fortifikacija koja je igrala značajnu ulogu u partskim ratovima protiv Rimskog carstva. U sklopu tih ratova, grad je opsedao rimski car Trajan koji je vladao od 116. do 117. godine i u periodu čije vladavine je Rimsko carstvo kontrolisalo najveću teritoriju. Hatra je tokom 2. veka doživela vrhunac u razvoju, posebno tokom vladavine Nasra koji je bio i otac sledeća dva arapska vladara ovog grada, Lajaša i Sanatruka. Njih dvojica su dovršili izgradnju najznamenitijih hramova u gradu. Vladar Hatre, Abdasamija, je 192. godine podupirao rimskog cara-uzurpatora Pescenija Nigera protiv Septimija Severa, što je direktno izazvalo još jednu opsadu Hatre od strane rimske vojske lojalne Severu tokom 198. i 199. godine.

Tokom treće decenije trećeg veka vladari Hatre su sklopili savez s Rimskim carstvom. Svedočanstvo o tome pružaju pojedini natpisi pronađeni u gradu na kojima se nalazi ime rimskog cara  Gordijana III. Godine 238. u bici kod Šahrazura, Hatra se uspešno odbranila napadima Sasanidskog carstva koje je predvodio Ardašir, ali ju je 241. godine  osvojio sasanidski vladar Šapur I koji ju je u velikoj meri razorio. Prema legendi, Hatra je izdana od strane Nadire, ćerke kralja Araba koja je doprinela da Šapur zauzme grad. Po istoj legendi, Šapur je nakon zauzimanja gradaubio kralja Hatre Araba i oženio je njegovu ćerku Nadiru, ali je kasnije i nju pogubio.

Grad Hatra okružen je spoljašnjim i unutrašnjim zidinama koje su dugačke približno 6,4 km i u sklopu kojih se nekada nalazilo 160 kula. U središtu grada nalazi se temenos (versko središte) kvadratnog oblika, dimenzija približno 2 km (1,2 hektara) koje je okruženo kamenim zidinama sa tornjevima i kolonadama stubova. Taj deo likaliteta je nekada predstavljao trgovačku četvrt i administrativno središte grada. U središtu grada dominiraju i ostaci Velikog hrama koji se sastojao od brojnih prostorija i stubova čija je visina izvorno bila oko 30 m..

Hatra je inače poznata po brojnim hramovima, kao i po raligijskim kultovima koje svedoče o sinkretizmu odnosno o spajanju starogrčkih, mesopotamskih, sirijskih i arapskih božanstava. U tom smislu, posebno su interesantne ruševine hrama koji je na aramejskom jeziku poznat kao Beiṯ Ĕlāhā(„Božja kuća“). U gradu su sačuvani ostaci hramova Nergala (vavilonsko i akadsko božanstvo), Hermesa (grčko božanstvo), Atargatisa, kao i Allata i Šamijaha. Takođe, u Hatri postoje i ostaci hrama boga Šamaša  kao i materijalna svedočanstva o postojanju mnogih drugih kultova koji su egzistirali među stanovnicima grada.

Izvor: UNESCO (World Heritage site of Hatra before destruction)

Lokalitet Hatra je delimično restauriran tokom proteklih nekoliko decenija i u velikom obimu je do danas ostao neistražen. Monumentalne i impozantne ruševine grada su inače poslužile kao scenografija za čuveni film Isterivač đavola (Egzorcist) iz 1973. godine.

Nakon američke invazije Iraka 2003. godine, hotel Al Hadr koji je lociran na kilometar udaljenosti od ruševina Hatre, poslužio je za stacioniranje trupa 101. ABN američke vojske. Hatra je od 2003. godine bila meta pljačkaša zbog čega su delovi lokaliteta bili zatvoreni.

Početkom marta 2015. godine, Ministrarstvo turizma i starina Iraka potvrdilo je da su ekstremisti ISIL-a razorili ovaj lokalitet. Stepen i srazmere razaranja nisu poznate iako su prema trenutno raspoloživim informacijama uništene  neke od najočuvanijih arhitekstonskih struktura.

Autor: Slobodan Ljubić

Ugrožena baština

Publikovano: 25.3.2015.

Tekstovi o arhitekturi na portalu P.U.L.S.E

  Hatra, Slobodan Ljubić, Ugrožena baština