Koje si koleno po redu u Beogradu?

Verovatno nema velikog, niti srednje-velikog, evropskog grada u kojem je broj stanovnika početkom dvadesetprvog veka bio toliko puta veći od broja njegovih stanovnika početkom dvadesetog veka nego što je to slučaj u Beogradu. Beograd je početkom prošlog veka imao oko devedeset hiljada stanovnika, a početkom ovog veka oko milion i četristo hiljada, što predstavlja uvećanje od petnaest puta. Radi poređenja,  Kijev i Bukurešt su u tom periodu uvećani pet do šest puta (Prag tri do četiri puta, a Budimpešta tek duplo).

Mnogi od onih koji su rođeni i odrasli u Beogradu – pre svega iz centralnih opština – imaju potrebu da navedu koja su generacija po redu u svom porodičnom stablu koja ima taj status, a što je izraženo rečju ‘koleno‘. Tako jedan Beograđanin za sebe kaže da je – veoma respektabilno – treće koleno; drugi navodi da je ‘četvrto koleno‘, što je zaista retkost u gradu koju je prošli vek započeo sa manje od sto hiljada stanovnika, i iskusio velika iseljavanja i doseljavanja usled dva svetska rata, klasne revolucije i industrijalizacije, i krajem tog veka, dolaska izbeglica nakon ratova tokom raspada Jugoslavije.

Oni koji ističu koje su ‘koleno‘ po redu u Beogradu to vide kao osnovu pretenzije na naročiti lični značaj i vrednost, usled u svojoj lozi akumuliranog trajanja u prestonici. Reč je o rezonovanju koje zvuči otprilike ovako  – ‘moj deda je rođen u Beogradu i u njemu odrastao, on je prvi koji je dakle formiran kao urbani čovek. Nakon njega, to je bio i moj otac, koji je nasleđenoj urbanosti svog oca dodao još i onu koju je sam stekao bitisanjem u Beogradu. Zatim sam ja primio na sebe tu sakupljenu urbanost oca i dede; između mene i stanovnika sela stoje dakle čitave dve generacije, ja sam, dakle, od seljanina u svojoj lozi prilično daleko udaljen, što me čini egzemplarom urbanosti bez mane.

Ako sam ja treće koleno u Beogradu a ti drugo, onda ja imam veće pravo na stanovanje u Beogradu nego ti, urbaniji sam od tebe i, konačno, uopšte vredniji od tebe kao osoba. Ako si ti tek prvo koleno u Beogradu, tvoja urbanost je veoma upitna, kao i tvoje pravo da stanuješ u Beogradu. Ako ti nisi rođen ili odrastao u Beogradu, već si se u njega doselio iz nekog drugog mesta, ti si u odnosu na mene nikogović, beznadežni provincijalac ili poludivlji čovek nesposoban, ili, još gore, nevoljan da se prilagodi načinu života koji veliki grad podrazumeva.‘

Naglašavanje svog mesta u nizu generacija predaka koji su živeli u Beogradu bi mogao biti recidiv nekadašnje stvarne potrebe za legitimizacijom svog stanovanja u Beogradu. Ta potreba je mogla nastati u vreme kada su se Srbi doseljavali u gradove Srbije nakon što su ih Turci napustili, dakle u godinama i decenijama nakon 1862. godine. Bilo bi razumno pretpostaviti da su mnogi među onima koji su se tada doseljavali u Beograd imali psihološku i društvenu potrebu za takvom legitimizacijom (da li možda i pravnu obavezu?).

Isticanje svog generacijskog kolena je naročito prisutno kod stanovnika Starog grada, kao i njegovog naselja Dorćol. – Dorćol je, osim toga, turska reč, što ispravno upućuje na većinsku etničku grupu u tom naselju u devetnaestom veku do 1862. godine. – Taj deo grada je tada bio većinski naseljen Turcima. Tamo je bila i stanica turske policije sa trideset nizama.[1] Više od polovine nekretnina u Beogradu bilo je do 1862. u vlasništvu muslimana.[2]

Dogovorom iz 1862. odlučeno je da tursko civilno stanovništvo napusti Beograd i, uz obeštećenje, prepusti svoje nekretnine Srbima. Nije bilo dovoljno praznog stambenog prostora za sve pridošlice iz okolnih sela, koje su, saznavši za mogućnost jeftinog ili besplatnog dolaska u posed gradskog stana ili kuće požurile u Beograd, usled čega se postavilo pitanje legitimizacije prava na stanovanje u tim, donedavno turskim, kućama.

Nataša Mišković u svojoj studiji o devetnaestovekovnom Beogradu:

‘Posle bombardovanja kuće u starom gradu su mesecima bile prazne, jer su se stanovnici iselili, ili bili evakuisani. Vladalo je haotično stanje. Sirotinja iz provincije tražila je u opsednutom gradu izvor prihoda i bio im je potreban jeftin stambeni prostor. Provale i pljačke su bile svakodnevne. Policija je beskućnike smestila u prazne kuće, da bi ih sačuvala u upotrebljivom stanju. Povratak iseljenih Beograđana u septembru doveo je do mnogih neprijatnih iznenađenja.‘[3]

Bilo je, dakle, mnogo ljudi koji su se u tom haotičnom periodu, u kojem su mnoge kuće postale prazne, ponašali kao skvoteri – uselili bi se u kuću i pozvali na nečije usmeno ili, često sumnjivo, pismeno odobrenje za korišćenje tog objekta.

Kako u Srbiji izvan uže porodice kneza, nije bilo aristokratije, te kuće nisu bile osvojene u ratu, a oko dozvola vlasti za nastanjivanje u nekom objektu je bilo mnogo sporova[4], kao legitimacijski osnov stanovanja u Beogradu mnogi njegovi novi stanovnici mogli su jedino da navode izmišljenu dugu porodičnu istoriju bitisanja u tom gradu. ‘Zašto bi ti, a ne ja, stanovao u kući u kojoj je do nedavno stanovao Čengiz?‘ – ‘Kako zašto? Pa, zar ne znaš da sam ja već treće koleno u Beogradu?‘ – ‘Treće kažeš? Onda mora da si čuo da sam ja čak peto koleno u Beogradu‘. Tako su verovatno započinjale te svojinske prepirke.

Krajem Drugog svetskog rata i u narednim godinama,  usled dolaska komunista na vlast došlo je do prisilnog iseljavanja značajnog broja beogradskih pripadnika više i srednje klase iz njihovih kuća i stanova. Posleratna industrijalizacija područja Beograda dovela je do useljavanja nekoliko stotina hiljada ljudi iz manjih gradova i sela u Beograd. To je bilo još jedan podsticaj za postavljanje pitanja prvenstva boravka i prava na stanovanje u Beogradu, što je veoma doprinelo održanju potrebe za pozivanjem pojedinca na svoje generacijsko ‘koleno‘ kada je reč o stanovanju u prestonici.

[1]     N. Mišković, Bazari i Bulevari – Svet života u Beogradu 19. veka, Muzej Grada Beograda, Beograd, 2008, s. 195.

[2]     Ibid. s. 216.

[3]     Ibid. s. 216.

[4]     Ibid. s. 217-18.

za P.U.L.S.E: Bojan Viculin

  Beograd, Bojan Viculin, Društvo, Sociologija