Determinizam psihičkih procesa u funkciji stvaranja umetničkog dela

Ako čoveku beše suđeno da se rodi i dođe na svet onda je to isto moralo važiti i za umetnost. Determinizam prauzroka vodio je ka prvom poznatom uzroku, Veliki prasak do revolucije univerzuma a čovek do evolucije psihičkih pojava i fenomena. Zato za umetnost slobodno možemo da kažemo da je, osim što je i ona, sama po sebi, psihički fenomen, ujedno i bićê deterministički omeđeno u beskonačno dugim nizovima uzroka i posledica.

Šta znači kada kažemo da je umetnost deterministički određena? To znači da je ona nastala kao posledica unapred određenih uzroka (pojava i događaja) koji su sastavni i nerazdvojni deo psihičkog života pojedinca. Da takav determinizam nije postojao, umetnost nikada ne bi mogla biti rođena. Ona nije fenomen samo stoga što predstavlja deterministički određen aspekt psihičkog života pojedinca već i zato što čoveku dopušta da upravo kroz nju iskaže taj isti psihički život koji se unutar njega odvija, i koji neumitno teži ka svojoj materijalizaciji u fizičkom prostoru.

Baviti se umetnošću zapravo znači baviti se uzrocima i posledicama koje se rađaju, nastaju i dalje razvijaju u najvećim dubinama individualnog i kolektivnog nesvesnog, a koje teže da se kroz jedinstvo i harmoniju unutrašnjeg i spoljašnjeg realizuju u ravni svesti.

Stavljajući umetnost u centar psihičkog života pojedinca, neumitno dolazimo do zaključka da su oboje deterministički određeni; čovek je uzrok nastanka i razvoja umetnosti a njegovo oboženje kroz umetnost posledica je njihovih uzajamnih dejstava u prostoru i vremenu. Jedno je neumitno vodilo ka drugom, jedno se rađalo iz drugog i jedno je, naposletku, moralo umreti zajedno sa drugim. Smrt umetnika neizostavno vodi do smrti njegove umetnosti. Ono što iza njega ostaje nije umetnost već samo eho psihičkih procesa zaustavljenih u trenutku. Determinizam ljudskog života i smrti identičan je determinizmu rođenja i smrti umetnosti koja je uslovljena njime kao svojim uzrokom.

Dok živ umetnik stvara po beskonačnom i unapred određenom nizu uzroka i posledica, dotle se umetnost nakon njegove smrti kreće u obrnutom pravcu, idući od svoje krajnje ili najviše tačke ka početnoj ili najnižoj, i od ovaploćenja i oboženja ka razgradnji i nestanku u materici njegove pramajke, čekajući da se po onom istom sledu uzorka i posledica iznova rodi i ovaploti kroz sintezu starog i novog, prošlog i sadašnjeg, forme i oblika.

Umetnost mrtvog umetnika je sećanje na njegov minuli stvaralački proces, sećanje na prauzrok svega stvorenog i rođenog i, na kraju, sećanje na determinizam beskonačnog niza uzroka i posledica koje su dovele do njenog nastanka. Predodređenost nastajanja i nestajanja, rađanja i umiranja, stvaranja i razaranja, nije ništa drugo do večito kruženje pojava i događaja. U tome velikom točku u kojem su unapred određeni psihički procesi oblikovali svoja vlastita lica i obličja iskazana kroz fenomene a zatim kroz umetnost koja je evoluirala zajedno sa njima, sakupljali su se svi oni bezbrojni elemeneti od kojih su i oni sami, i umetnik preko kojeg su došli na ovaj svet, bili prvobitno stvoreni. I ako bismo na trenutak pogledali u njih onako isto kao što se golim okom nevidljivi organizmi posmatraju pod mikroskopom, uvideli bismo, i to sasvim sigurno, kako se između svakog od njih odvija život u svome trajnom i nepomućenom jedinstvu sa kosmosom.

Opazili bismo, i to opet sasvim sigurno, kako se u tome lancu života i smrti, rađanja i umiranja, dolaženja i odlaženja, odvija kontinuitet postojanja i trajanja najdubljih kosmičkih procesa, i kako umetnik i njegova umetnost neprestano crpe snagu i životne sokove jedno iz drugog. U tome izuzetno retkom činu posmatranja, videli bismo kako se na vrhuncu umetnikovog stvaralaštva, prolazeći mu kroz krv, kožu i kosti, te idući sve dalje i zalazeći sve dublje u svaki mišić i tkivo njegovog napregnutog i icrpljenog organizma, i vešto prijanjajući uz ona izdubljena i vijugava korita u koja se uliva kao što reka pristaje u svoje pritoke, sakupljala celokupna umna i duševna sila koja u naponu svoje snage i bujnosti čulâ dolazi na ovaj svet ne kao umetničko delo već kao himera žedna novih ljudskih žrtava i napora. Jer onaj koji ju je naposletku stvorio na kraju neumitno mora nastradati od njenih čeljušti, oštrih zuba i strašnih kandži, gušeći se u sopstvenoj krvi i prevrćući se u grobu kojeg mu je ona još od prvog udaha i tople kolevke u najdubljoj šumi iskopala.

U prividu smrti koja potamnjuje umne i fizičke napore živog čoveka, umetnik i njegova umetnost podložni su jednoj drukčijoj vrsti determinizma. To nije onaj isti determinizam koji, lišen svesti o višoj svrsi, te cilju i smislu života, neumitno povlači čoveka u duboku tamu ništavila koje nepovratno razara regenerativne duhovne i psihičke sile u njemu, determinizam večite tame u kojoj svesno nanovo postaje beslovesno i nesvesno čekajući svoj čas da se iznova rodi, već determinizam svetlosti i život posle života koji nadvladava smrt svojom svesnošću o njoj samoj kao iluziji, začetoj u strahu od nepoznatog.

Umetnik, stoga, zna i intiuitivno predoseća, razobličavajući nižu stvarnost dok netremice spoznaje onu višu, kako je njegova smrt, iako lišena produžetka fizičke manifestacije umetnosti, zapravo metafora za dalju evoluciju na jednom višem i složenijem planu egzistencije. Iako su i život i smrt umetnika kao i život i smrt njegove umetnosti deterministički određeni kroz kosmos i njega samog, oboje nastavljaju da pronose klicu individualnog postojanja i trajanja nezavisno jedno od drugog; umetnik iza sebe ostavlja kodove svoje umetnosti dok umetnost iza sebe ostavlja kodove umetnika, rastavljenih u fragmente misaonih i logičkih konstrukcija koje lebde nasumično razbacane u vremenu i prostoru.

Zagledan duboko u sebe i svoju unutrašnjost, u praiskonske psihičke obrasce, simbole i arhetipove uklesane u membrane i ćelije njegove DNK strukture, i preslikane s unutrašnje stvarnosti na spoljašnju, zaključuje, po onom istom intuitivnom osećaju i subjektivnoj spoznaji istine, da se jedino kroz prauslovljenost svega stvorenog i rođenog može uistinu razumeti razvojni put ideja i stvaralačkih procesa koji su se u njemu i kroz njega ovaplotili. Tek tada bio je spreman i sposoban da shvati i pravilno razume kako se on i njegovo delo, uslovljeni jedno drugim, i nalazeći se na istoj zajedničkoj putanji, pronose kroz prostor i vreme, ne kao ideje i apstraktni pojmovi izdubljeni u reljefima individualnog i kolektivnog nesvesnog već kao samosvesne uslovljene čestice koje u sebi nose akivnu klicu budućeg života koja će u dodiru sa nekim drugim entitetom iznova samu sebe stvoriti. Jer u tome večitom ciklusu nastajanja, nestajanja i raspadanja, umetnik i njegovo delo postaju kliconoše i nosioci budućeg života koji će se iz onog istog bezbrojnog mnoštva elemenata koji su se u određenom trenutku i zanavek jedni od drugih odvojili, sudariti sa nekim drugim sa kojim do tada nisu bili u dodiru, i iz čijeg će se uzajamnog odnosa vratiti natrag u svet.

Determinizam rođenja i smrti neumitno je vodio do determinizma umetnosti kao fenomena dubokih nesvesnih i misaonih procesa. Čovek, umetnik i stvaralac, došavši to tačke u kojoj se prekida njegovo fizičko postojanje, neumitno je doveo do prekidanja misaonih i stvaralačkih procesa koji prethode stvaranju dela. Njegovo delo, umirući zajedno sa njim, tako postaje fragment psihičkih, misaonih, logičkih i stvaralačkih procesa zamrznutih u prostoru i vremenu i obrascima individualnog i kolektivnog nesvesnog.

Zaodenuti u simbole i arhetipove nastavljaju oni svoje postojanje i trajanje na putu večite promene i preobražaja.

Za P.U.L.S.E Bojan Stanišić

  Bojan Stanišić, filozofija egzistencije, filozofija kulture, Sociologija